Modül 7 EĞİTİM KİTAPÇIĞI Yardımcı Teknolojiler Editör Miguel Santos Yazarlar Rui Oliva Teles Miguel Santos Düzenleyen Seda YAZAR KIRAÇ PORTEKİZ Bu proje, Hayatboyu Öğrenme Programı Grundtvig Çok Taraflı Projeler faaliyeti çerçevesinde Avrupa Komisyonundan alınan hibe ile yürütülmektedir. Bu projenin içeriği ve sonuçları hiçbir şekilde Avrupa Komisyonunun görüşlerini yansıtmadığı gibi proje ve sonuçları ile ilgili tüm sorumluluk proje sahiplerine aittir.
Bu eğitim modülü, SP Paketi projesi kapsamında ve Serebral Palsi li (beyin felçli) çocukların velileri ve öğretmenleri arasındaki odak grup görüşmeleri ve anketlerin sonuçlarından elde edilmiş olan İhtiyaç Analizi Raporu na uygun olarak hazırlanmıştır. Bu modül, engelli kişilerin haklarını düzenleyen uluslararası hukuki belgelere ve ortakların ülkelerindeki mevcut ana hukuki çerçeveye dayalı olan kuramsal bir eğitim modülüdür. Bu eğitim modülü, geçerli kanunların nasıl ele alınması ve anlaşılması hususunda bir başlangıç noktası olarak kullanılmalıdır. Bu modül, hukuki rehberlik amacı taşımamaktadır ve böyle olduğu da varsayılmamalıdır. 144
Bölüm 1 Yardımcı Teknolojinin Temel Unsurları Kazanımlar Katılımcıların, Yardımcı Teknoloji (YT) ile bunun değişik sınıflandırma seviyeleri hakkında bilgi sahibi olması ve YT nin özellikle eğitim ortamları başta olmak üzere, bazı bağlamlar kapsamında rolü hakkında bilinçlilik geliştirmesi beklenmektedir. Giriş Yardımcı Teknoloji ve CP Teknolojinin yaşamımızdaki önemi artık inkâr edilememektedir. Teknoloji ve teknoloji ürünleri olmadan tek bir günümüz bile zor geçmektedir. Teknolojiden değişik şekillerde yararlanılmakta, özellikle de yetersizliği olan bireylerin genel yaşam biçiminde çığır açıcı değişiklikler meydana gelmektedir. Serebral Palsi (SP-Beyin Felci), teknolojik gelişmelerden en fazla yarar sağlamış olan durumlardan birisidir. İletişimden tutun da hareketlilik yeteneğine kadar uzanan geniş bir yelpaze içinde ve tabii ki günlük faaliyetlerde yardımcı olan tüm önemli cihazları da unutmadan, sosyal uyum ve yaşam kalitesine yönelik çözümler sunan yardımcı donanıma dayanan bir imkânlar dünyası ortaya çıkmaktadır. Bu nedenledir ki SP li çocuklarla ilgilenen tüm uzmanlar ve özellikle de bunların velileri ve kullanıcıların söz konusu çözümlere yönelik mevcut cihazlardan haberdar olmaları ve bu konuda bilinçlilik geliştirmeleri gerekmektedir. Yardımcı Teknolojinin Tanımı (Tanımları) Yardımcı Teknoloji (YT), işlevsel sınırlamaların telafi edilmesi, bağımsız yaşamanın kolaylaştırılması ve yetersizliği olan bireylere kendi potansiyellerini gerçekleştirmelerinde yardımcı olabilen ürün ve hizmetler anlamına gelen bir kavramdır. Her ne kadar geniş bir ürün grubu bu tanıma uysa da (örneğin yetersizliği olan birinin kendi başına hızlı bir şekilde hareket edememesinin yarattığı işlevsel bozukluğun üstesinden gelinmesinde arabanın rolü) bu husustaki yaygın anlayışı şöyle ortaya koymak mümkündür: Yardımcı Teknoloji, yetersizliği olan kişiler, yaşlı kişiler ve kronik hastalığı olan kişiler olmak üzere üç gruba özgün ihtiyaçlara yönelik ürün ve hizmetler anlamına gelir. YT, bu kişilere günlük yaşama daha çok katılmaları imkânını vererek bağımsız bir şekilde yaşam sürdürme çabalarını destekler. 145
Yardımcı Teknoloji nin (YT), en uygun bilgi/erişim teknolojileri kombinasyonu ile, yaşam faaliyetlerinin mümkün olduğu kadar çok insan tarafından ulaşılabilir bir hale getirmesi beklenir. Bu alandaki cihazlar, fiziksel sınırlamaları ya da bilişsel bozuklukları olan insanların bağımsız bir şekilde işlev göstermelerinin güçlendirilmesinde kullanılan araçlar olmaktadır. Bunlar, basit kalem tutacakları gibi düşük teknoloji cihazlarından başlayıp taşınabilir bilgisayara dayalı iletişim sistemleri, sayısal ev teknolojileri, ortam kontrol unsurları gibi ileri teknoloji cihazlarını kapsayan bir yelpazeye sahiptir. Bu donamımlar, aralarında iletişim, hareketlilik kabiliyeti, oturma ve konum alma, duyusal engeller ve aynı zamanda günlük yaşam teknolojilerinin de bulunduğu geniş bir alanı içine alır. Yardımcı Teknoloji nin çok sayıda resmi tanımı bulunmaktadır: Engeli, özürü ya da sakatlığı önleyen, telafi eden, azaltan ya da etkisiz hale getiren ve bu amaçlarla özellikle üretilen ya da yaygın biçimde mevcut olan ve özürlü bir kişi tarafından kullanılan her tür ürün, cihaz, donanım ya da teknik sistemdir. (ISO 9999) Yardımcı Teknoloji terimi, yetersizliği olan kişilerin işlevsel kabiliyetlerini artırmak, sürdürmek ya da iyileştirmek üzere kullanılan, piyasada yaygın biçimde bulunan ya da özel nitelikte yani özel olarak hazırlanan, üzerinde tadilat ve değişiklik yapılan ya da kişinin ihtiyacına göre ayarlanan her tür eşya, donanım, teçhizat ya da ürün sistemi anlamına gelir. (Genel Kanun 100-407, Eyaletler Kanunu teknik yardım kısmı, ABD) İşlevsel sınırlamaları telafi edebilen, bağımsız bir şekilde yaşamayı kolaylaştırabilen ve yetersizliği olan kişilere ve yaşlı kişilere potansiyellerini gerçekleştirmeleri imkânını verebilen teknolojidir. (TIDE, Bride Aşaması, sinopsis, 1994) Yardımcı Teknoloji, yetersizliği olan kişilere eğitim hayatlarında, mesleklerinde, toplum içinde ve günlük yaşam faaliyetlerinde potansiyellerinden azami bir şekilde yararlanmaları imkânı verecek olan her hangi bir cihazın kullanılmasıdır. Buna, hem düşük hem de yüksek teknoloji uygulamaları dâhildir. Düşük teknoloji, ya elektriğe bağlı olmayan ya da sadece pil ile çalıştırılan (örneğin uyarlanmış oyuncaklar ve ses kaydetme cihazları gibi) her tür aparat anlamına gelir. Yüksek teknoloji ise, elektronik sisteme dayalı karmaşık sistemlerin kullanımını kapsar. (örneğin elektrikle çalışan tekerlekli sandalyeler ve ortam kontrol sistemleri) (Bristow & Pickering 1995) Yardımcı Teknoloji, yetersizliği olan kişilerin bağımsızlığını artırmak için kullanılan her tür donanım ya da cihaz olmaktadır. Bu eşyalar piyasada mevcut olabilir, değiştirilmiş olabilir ya da kullanıcının ihtiyaçlarına göre uyarlanmış olabilir. (Kuzey Carolina Yardımcı Teknoloji Projesi) Daha bağımsız, üretken ve zevk alınabilir bir yaşam için teknoloji niteliğindeki Yardımcı Teknoloji, basit ya da karmaşık olabilir. (WATA) 146
Yardımcı Teknoloji, tanımından da anlaşılacağı üzere, yetersizliği olan kişinin işlevsel kabiliyetlerini artırmak, sürdürmek ya da geliştirmek için kullanılan her tür donanım olmaktadır. (Pursuit ) Yardımcı bir ürün, engellerin, faaliyet sınırlamalarının ve katılım kısıtlamalarının önlenmesi, telafi edilmesi, izlenmesi, azaltılması ya da etkisiz hale getirilmesi için özel olarak üretilen ya da piyasada mevcut olan (aralarında cihaz, donanım, teçhizat, alet, teknoloji ve yazılımın da bulunduğu) her tür üründür. Teknoloji Bilgisi Her ne kadar aralarında tamamen yetersizliği olan kişilerin kullanımı için tasarlanan teknolojilerin de bulunduğu herkese açık teknolojiler kullanılmak sureti ile bu kişilere yardım etme çabalarının (Blackhurst & Edyburn, 2000) uzun bir geçmişi olsa da, son 20 yıl eğitsel ve yardımcı teknolojilerin kullanımına yönelik eşi görülmemiş bir ilgiye tanıklık etmiştir. Bunun en baştaki nedenleri, sayısal devrim ve donanımların seri üretimine imkân veren teknoloji bilgisinin gelişimi olmaktadır. Örneğin, ABLEDATA, yetersizliği olan kişilerin öğrenmelerini ve/veya yaşam işlevlerini güçlendirmeyi amaçlayan binlerce cihazın adlarını ve tanımlarını içeren bir veri tabanı tutmaktadır. Ancak son yıllarda ileri teknoloji cihazlarının gelişimindeki eşi görülmemiş bariz büyüme ile birlikte, düşük teknoloji gereçlerine yeniden bir ilgi doğmuş ve öğrencilerin teknolojik ihtiyaçlar konusunda değerlendirilmesine yönelik süreçlerde büyük ölçüde iyileştirme gerçekleşmiştir. Yine de bu tür cihazların alım sonrası döneminde çocuklara yardımcı olmak üzere iyi bir hizmet ağı sağlamaya yönelik fiyat, piyasada bulunabilirlik, kullanım kolaylığı ve kapasite eksikliği gibi sorunların üstesinden gelmek için yapılması gereken daha çok iş bulunmaktadır. Ayrıca, karmaşık yani ileri teknoloji ürünlerinin kısa bir süre içinde eskime riski de daima önemli ölçüde varlığını sürdürmektedir. Sınıflandırma Envanter söz konusu olduğunda ise, tüm yardımcı cihazların tam bir listesinin çıkarılması neredeyse imkânsız bir hâl almaktadır. Örneğin Handynet ya da Abledata gibi katalog ve veri tabanları 25 binin üzerinde ürüne ilişkin bilgi içerebilmektedir. Böyle bir liste belki de, Yardımcı Teknoloji alanına daha yeni girmiş olan kişiler için aşırı uzun olabilir ancak Serebral Palsi li (beyin felçli) çocuklarla ilgilenen ve bu konuda kaynağı ihtiyacı olan veliler, öğretmenler ya da teknisyenler için de bunun büyük fayda sağlayabileceği hatırda tutulmalıdır. Bu nedenle de bu sayıdaki cihazın geniş kategorilere indirilmesi için çok sayıda ürünün sınıflandırılması ve gruplandırılması gerekli olmaktadır ve bu bize, bunların her birinin işlevsellik kapsamını anlamamızda yardımcı olacaktır. Ancak Yardımcı Teknoloji nin gruplanması hususunda oldukça fazla alternatif yöntemler ile karşı 147
karşıya bulunuyoruz. Bu gruplandırma çerçevelerinin çoğu kapsamlı olmadığı gibi karşılıklı olarak birbirini kucaklayan kategorileri de bulunmamaktadır. Yardımcı Teknoloji ye ilişkin en çok bilinen ve resmi nitelikteki sınıflandırma, ISO9999 uluslararası sınıflandırması ya da buna ait Avrupa Standardı CEN29999 dur. ISO 9999, kapsamında; YT ürünlerinin, SINIFLAR (örneğin hareket kabiliyeti, iletişim, eğlence vs) etrafında kümelendirildiği ve sonra da ALT SINIFLAR (örneğin hareket kabiliyeti sınıfı içinde: elektrikli tekerlekli sandalyeler, araba adaptasyonları vs) altında toplandığı ve son olarak da BÖLÜMLER (örneğin elektrikli tekerlekli sandalyeler alt sınıfı içinde: manüel direksiyonu olan elektrik motoru ile çalışan tekerlekli sandalye, güçlendirilmiş direksiyonu olan elektrik motoru ile çalıştırılan elektrikli sandalyeler vs) altında bir araya getirildiği üç seviyeli bir sınıflandırma sistemidir. ISO 9999 sınıflandırmasındaki her bir kalemin, sayısal bir kodu vardır. Örneğin, güçlendirilmiş direksiyonu olan elektrik motoru ile çalışan tekerlekli sandalye kaleminin 12.23.06 kodu vardır. Burada ilk iki rakam, Sınıf 12 hareket kabiliyeti ni temsil eder; bundan sonra gelen iki rakam ise, Alt Sınıf 12.23 güçlendirilmiş elektrikli sandalye ve son iki rakam da, bu özel bölüm anlamına gelir. Ancak Yardımcı Teknoloji yi görsel engeller, işitsel engeller, hareket engelleri gibi geniş engel kategorileri bazında da sınıflandırabiliriz. Her şey düşündüğümüz amaçlara bağlı olmaktadır. Her bir kategori bünyesinde, YT unsurlarını, örneğin kalan kapasiteyi artıran unsurlar, kaybedilen kapasiteyi başka bir kapasite ile değiştiren unsurlar ve bir dinlenme kategorisi biçiminde de tekrar sınıflandırabilir. Böyle bir yaklaşım HEART Hat E etütlerinde de önerilmektedir (Azevedo ve diğerleri, 1993, Azevedo ve diğerleri, 1994a) ve bu, bizim hitap ettiğimiz kitleyi göz önünde tutarak, sahip olduğu basitlik ve verimlilikten dolayı bu eğitim modülü kapsamında benimsemiş olduğumuz yaklaşım olmaktadır. Bu kapsamda,yt nin dört kategori olarak sınıflandırılması önerilmektedir: İletişim Hareket kabiliyeti Manipülasyon/el hareketi becerileri Oryantasyon Her ne kadar YT nin gruplanması hususunda tek bir eşsiz, optimum yöntem bulunmasa da, son kullanıcıların Bakış Açısı ndan sınıflandırmaların önemli olmadığı hususunu da hatırda tutmamız gerekmektedir. İstedikleri cihazı bulabildikleri ve kullanabildikleri sürece kullanıcılar aradıkları YT cihazının hangi gruba ait olduğuna pek de aldırış etmez. Bundan dolayı da elimizdeki materyal kapsamında, analitik bir sınıflandırma yaklaşımı ile kullanıcıya dayalı daha genel bir yaklaşım arasında doğru dengeyi kurmamız gerekmektedir. 148
Evrensel Tasarım Görüleceği gibi YT, kullanıcının yapabildiği şeyler ile içinde bulunduğu ortamın ondan talep ettiği şeyler arasındaki açığı kapatmayı amaçlar. Bu nedenle de kişinin kapasitesini artıran pozitif ayrımcılıkta bulunma yerine, evrensel bir tasarım açısından, herkesin her şeye erişebileceği engelsiz bir ortam inşa etme amacı ile çalışabileceğimizi düşünebiliriz. Evrensel Tasarım, uyarlamaya ya da özel tasarıma ihtiyaç olmadan, herkes tarafından mümkün olan en geniş bir şekilde kullanılabilecek ürün ve ortamların tasarımıdır. Kapsayıcı Tasarım ya da Evrensel Tasarım, insanların engelleri göz önünde tutulmaksızın, mümkün olan en fazla sayıda kişiye yönelik olarak verimlilik, güvenlik ve konfor ile kullanılan mekân, ürün ve hizmetlerin tasarımını amaçlayan bir endişe, bilgi, yöntem ve uygulama birleşimidir. Evrensel Tasarım doğal olarak, kapsayıcı ve ayrımcılığa karşı olma eğilimi gösterir ve bundan dolayı da, herkes için daha iyi ergonomi sağlar ve sadece azınlığın menfaatine hitap eden her hangi bir ek maliyet de gerektirmeyebilir. Kimi zaman geliştirme ve ilk üretim maliyetleri yüksek olsa bile bunlar sadece belli bir azınlığın değil tüm toplumun yararına olacaktır ve bu da yanlış kullanımı, uzun süreli rahatsızlık riskini ve kazaları önleyecektir. Bunun sonucu olarak da, orta ve uzun vadede, herkes için üretkenlikte artış ve daha iyi bir yaşam şeklinde kendini gösterebilir. Önerilen Okumalar ISO 9999:2011: http://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=50982 MPT (Matching Persons and Technology): http://matchingpersonandtechnology. com/index.html HEART Classification - The Centre for Cerebral Palsy (HEART Sınıflandırması - serebral palsi (beyin felci) Merkezi) MOUNT LAWLEY WESTERN AUSTRALIA: http://www.tccp.com.au/pages~cp_ Tech_-_Assistive_Technology Classification and terminology of assistive products (Yardımcı ürünlerin sınıflandırılması ve terminolojisi) : http://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/ article/265/ The Seven Principles of Universal Design (Evrensel Tasarımın Yedi Esası) : http:// www.udll.com/media-room/articles/the-seven-principles-of-universal-design/ Center for Universal Design (Evrensel Tasarım Merkezi) : http://www.ncsu.edu/ project/design-projects/udi/ 149
Universal Design for Learning (Öğrenmeye İlişkin Evrensel Tasarım) : http://www. cast.org/ National Centre on Universal Design for Learning (Öğrenmeye İlişkin Evrensel Tasarım Ulusal Merkezi) : http://www.udlcenter.org/ Designing Everyone In: http://www.data.org.uk/index.php?itemid=320&id=246 &option=com_content&task=view Inclusive Design Research Center (Kapsayıcı Tasarım Araştırması Merkezi) : http:// idrc.ocad.ca/index.php/resources 150
Bölüm 2 İnsan ile İlgili Bileşenler Kazanımlar Katılımcılar, sosyal modeller kapsamında ve yine Uluslararası İşlevsellik Sınıflandırması ve Dünya Sağlık Örgütü kapsamında, yetersizlik, engellilik ve dezavantaj kavramlarını anlayacaklardır. YT cihazlarının seçimine müdahalede bulunan bazı faktörler konusunda da bilinçlenmiş olacaklardır. Giriş Engelle ilgili Konular Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1981 yılında devreye sokulmuş olan yeni ICF modeli kapsamında geliştirilen yeni engellilik paradigması göz önünde tutulduğunda, engel, bireysel yetenekler ile ortam faktörleri arasında bir açık mevcut olduğunda, bir bireyi etkileyen bir durum olmaktadır ve bu açık da yaşam kalitesini kısıtlamakta ve bireysel potansiyelin toplum içinde tam olarak kullanılmasını engellemektedir. Dünya Sağlık Örgütü ne (1980) göre engelin (sağlık kapsamında) şu şekilde anlaşılması gerekmektedir: Zedelenme ; psikolojik, fizyolojik ya da anatomik bir unsurun yapısının ya da işlevinin kaybedilmesi ya da bunlarda meydana gelen bir değişiklik anlamına gelir. Bu kayıplar ya da değişiklikler, geçici ya da kalıcı olabilir ve bir hastalık durumunun belirtisini temsil edebilir; bu da aslında organik bir kesintiyi yansıtır. Yetersizlik ise, insanlar için normal kabul edilen çerçeve ve sınırlar dâhilinde bir faaliyeti yapma yeteneğinin sınırlanması ya da bu yeteneğin eksikliği olmaktadır. (Örneğin; bacakların olmayışı ya da felçli oluşu yürüyememeye sebep olur) Engel ; belli bir kişinin uğramış olduğu zedelenmenin toplumsal bir durumudur ve yaş, cinsiyet, aynı sosyo kültürel unsurlar göz önünde tutulduğunda, söz konusu kişi için normal kabul edilen bir faaliyetin yapılmasını sınırlayan ya da önleyen bir yetersizlikten ortaya çıkar. Engel, sosyal çevrenin bireyden istekleri ve beklentileri nedeniyle oluştuğundan bireyin kendi sorunu olmaktan çıkıp sosyal bir sorun haline gelmektedir. 151
Yardımcı Teknolojiler, engeli ortaya çıkaran ya da etkisiz hale getiren çevresel faktörler gibi açığı kapatabilir. YT cihazları, ya kullanıcının işlevsel seviyesini güçlendirerek ya da çevrenin yarattığı zorunlulukları azaltarak, faaliyet ve katılım hususunda çoğu kez gerçek kolaylaştırıcı unsurlar olmaktadır. Aynı zamanda şu konuyu da göz önünde tutmamız gerekmektedir: Bazen YT de, bir kolaylaştırıcı unsur olmasının yanı sıra bir engel de olabilmektedir. Kullanıcının, cihazın özellikleri ve nasıl çalıştığı hususunda iyi bilgi sahibi olmaması halinde karmaşık bir donanımın, kullanım için reçete edilmesinin bir faydası olmayacaktır. Aynı zamanda çok faydalı cihazlar bile hızla eskiyebilmekte ve yeni engeller yaratabilmektedir. İyi bir takip hizmeti ve sürekli destek, her hangi bir YT programının başarısı için çok önemlidir. Yaşam kalitesi, özerklik ve bireysel güçlendirme Tıbbi bir modelden sosyal bir modele paradigma değişikliği, teknik gerek seçilirken kullanıcının rolünü aydınlatmıştır. Özerklik burada anahtar kavramdır ve son kullanıcıların, neyin kendilerine göre en iyi olduğu hususunda bilinçli ve bilgili tercihte bulunmak üzere güçlendirilmesi için çaba gösterilmelidir. Serebral Palsi ye ilişkin durumların bu projeyi oluşturduğunu göz önünde tutarsak, bu belki de ilgili kapsamda en bağlantılı konu değildir ancak yine de takip edilecek önemli bir konu olarak öne çıkmaktadır. 152
Özerklik, işlerin yapılması ya da belirlenen hedeflere ulaşılmasında diğerlerine bağlı olmayacağınız anlamına gelmez. Özerkliğe sahip olunması, her şeyi kendinizin yapabilmesi yeteneğinden çok yaşamınızda daha sonra meydana gelecek olan konunun kararlaştırılması gücüne sahip olma ile ilgilidir. Ya da daha özgün biçimde ifade etmek gerekirse, bu, belirtilen şekilde hareket etmek için algılanan güce sahip olunmasına ilişkindir ve buna bireysel güçlendirme adı verilir. Bağlamlar ve ortamsal değişkenler Gördüğümüz gibi Uluslararası İşlevsellik Sınıflandırması, sağlık ve yetersizlik kavramlarını yeni bir çerçeveye oturtmaktadır. Bu, şu konuyu onaylamaktadır: Her insan sağlığında bir azalma yaşayabilir ve böylece bir derece yetersizlik yaşayabilir. Yetersizlik, sadece az bir insan grubunun başına gelen bir şey değildir. Böylece ICF, yetersizliğe ilişkin deneyimleri ana konu yaparak insanlara yönelik evrensel bir deneyim olarak kabul etmektedir ve odağı nedenden etkiye çevirerek, tüm sağlık durumlarını eşit bir çerçeveye oturtmakta ve bunların sağlık ve yetersizlik cetveli şeklinde ortak bir parametre kullanılarak karşılaştırılmasına imkân vermektedir. Ayrıca, ICF, yetersizliğin toplumsal yönlerini hesaba katmakta ve yetersizliği sadece tıbbi ya da biyolojik bir bozukluk olarak görmemektedir. Çevresel faktörlerin de sıralandığı bağlamsal faktörleri de dâhil etmek suretiyle ICF, çevrenin kişinin işlevselliği üzerindeki etkilerinin kayıt altına alınmasına imkân verir. 1 Sıra çocuklarımıza yönelik ihtiyaçların analiz edilmesi ve amaçların formüle dönüştürülmesine geldiğinde bu önemlidir: Kimi zaman doğaya müdahalede bulunmak, çocuğa müdahalede bulunmaktan daha kolay olabilmektedir. 1 http://www.who.int/classifications/icf/en/ WHO 153
Değerlendirme ve Seçim Süreci Bir YT cihazının reçete edilmesi, kolay bir iş olmayabilir. Eğer çocuk okula gidiyorsa, Yardımcı Teknoloji nin, bir Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı na (BEP) sahip her çocuk için göz önünde tutulması gerekir. Yardımcı Teknoloji ye ilişkin ihtiyaç, şu soruya dayalıdır: Öğrencinin yerine getirmekte zorlandığı ve Yardımcı Teknoloji nin yardımcı olabileceği ne gibi BEP amaçları vardır? Ekip bu soruyu yanıtlamada ne kadar özellikli yani konunun özünde ayrıntılı olursa değerlendirme uzmanı da bir Yardımcı Teknoloji değerlendirmesi yapmaya o kadar iyi hazırlıklı olabilir. Zabala, Reed, & Korsten e (1999) 2 göre, bir öğrencinin Yardımcı Teknoloji ye yönelik ihtiyacı göz önünde tutulduğunda, bu kalite göstergeleri önemlidir: BEP ekibi, bilgili kararlar almak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olmalıdır. YT cihazları ve hizmetlerini kapsayan süreç araştırılır BEP ekibi, karar verilmesinde iyi ekip sürecini kullanır. Kararlar, BEP amaç ve hedeflerine dayalı olarak alınır. Ekip kararları, federal ve eyalet kanunlarına uygun olarak alınır İhtiyacın tespit edilmesinde, öğrenci, ortam, yapılacak işler ve araçlara ilişkin veriler esas alınır; ve kararlar ile buna ilişkin destekleyici veriler belgelendirilir. Aslında şurası bir gerçek ki, YT nin seçilmesini kapsayan süreç, içinde disiplinlerarası bir ekipten alınan değişik türde fikirlerin de göz önüne alınması gereken karmaşık bir süreçtir. Değerlendirme, daima bir ekip işidir ve dört grup arasında işbirliğine dayalı etkileşimi gerektirir. Bu gruplar şöyledir: 1. Kullanıcı 2. Onun etrafında olan ve onu günlük bazda destekleyen ve onunla etkileşim içinde olan kişiler; bunlara aile fertleri, arkadaşlar, eş dost, eğitimciler, terapi uzmanları, doktorlar ve çalışanlar da dahildir. 3. Çok sayıda araç hakkında bilgi sahibi olan ve işbirliğine dayalı bir karar verme sürecini kolaylaştıran Yardımcı Teknoloji uzmanları ve 4. Yardımcı aletlerin geliştiricileri 2 Zabala, J.S., & Korsten, J.E. (1999). Assistive Technology Implementation and Evaluation Plan Summary. Making a measurable difference with Assistive Technology: Evaluating the Effectiveness of Assistive Technology (Zabala, J.S., & Korsten, J.E. (1999). Yardımcı Teknoloji Uygulama ve Değerlendirme Planı Özeti. Yardımcı Teknoloji İle Ölçülebilir bir Farkın Yaratılması: Yardımcı Teknolojinin Etkinliğinin Değerlendirilmesi). http://sweb.uky.edu/~jszaba0/zabalaimplesummary. pdf 154
Önerilen Okumalar International Classification of Functioning, Disability and Health ( İşlevsellik, Yetersizlik ve Sağlık Sınıflandırması) (ICF): http://www.who.int/classifications/icf/ en/ Classification and terminology of assistive products (Yardımcı ürünlerin sınıflandırılması ve terminolojisi) : http://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/ article/265/ Special Needs Technology Assessment Resource Support Team (Özel İhtiyaçlar Teknolojisi Değerlendirme Kaynak Ekibi) (START): http://www.nsnet.org/start/ SETT Framework (SETT Çerçevesi): http://www2.edc.org/ncip/workshops/sett/ SETT_Framework.html 155
Bölüm 3 Teknik Bileşenler Kazanımlar Katılımcılar, iletişim alanında bazı donanımların potansiyellerini değerlendirecekler ve Serebral Palsi li çocuklara yönelik olarak bir işlevsel seçim süreci kapsamında bunların kullanılmasında yeterlilik ortaya koyacaklardır. Bilgi ve iletişim teknolojisine fiziksel erişebilirliğe yönelik ücretsiz donanım ve yazılım çözümleri ve okuma ve yazma süreçlerinde yardımcı olunmasının yanı sıra, kullanılabilirlik ve PC ye erişebilirlik konusunda bazı yazılım uyarlama stratejilerini öğrenecektir. Hareket kabiliyeti alanında, katılımcıların, SP li çocuklara yönelik en önemli donanımı tanımaları ve aynı zamanda, SP ye ilişkin uyarlanmış sporların ana biçimleri ve özelliklerinin yanı sıra mevcut olan mimari erişebilirliğin ve bazı teknik çözümlerin önemini de göz önünde bulundurarak, değişik ortamlar için en uygun çözümün seçilmesinde yeterlilik yani ustalık göstermeleri de beklenir. Aynı zamanda katılımcılar, beslenme, giyim, ev bakımı, ev içi çözümler ve ortam kontrol stratejileri gibi alanlarda, Serebral Palsi li çocuklar için piyasada mevcut günlük faaliyet/aktiviteye yönelik pratik çözümleri de tespit edebilecektir. Çocuklara yönelik olarak en uygun eğitsel ve eğlence çözümlerini tespit edebilmeleri de beklenir. Giriş İletişime yönelik olarak YT İletişim, özel bir sosyal bağlam içinde mesaj üretme, yayma, alma ve anlama, diğer kişiler ile yerinde ya da uzaktan etkileşim kurma kabiliyetidir. İletişim becerileri, sosyal ilişkilerin geliştirilmesi ve sürdürülmesinde, toplum içinde ve hemen tüm insani ihtiyaçların genel olarak yerine getirilmesiyle yaşamayı öğrenme süreci kapsamında kritik bir rol oynar. Alternatif yöntemlerden (AAC) yararlanarak ve (pek de yeni olmayan) sayısal teknolojiden faydalanarak Serebral Palsi li çocuklara iletişim yetersizliklerinin üstesinden gelmelerinde ve bilgiye giden yolun açılmasında yardımcı olabiliriz. Alternatif ve Tamamlayıcı İletişim i (Alternative and Augmentative Communication- AAC), ağır iletişim yetersizliği olan bir kişinin, konuşma ya da yazmayı desteklemek ya 156
da bunları değiştirmek için alternatif yöntemler ile iletişim kurmada kullandığı teknik, gereç, strateji ve becerilerden oluşan bütünleşik bir set olarak tanımlayabiliriz. Ağır iletişim yetersizliğine sahip ve iletişim kurmak için konuşmadan yararlanamayan bu kişiler, çoğu kez diğer kişilerle iletişim kurmak için kendi stratejilerini geliştirir ancak bu kişiler çoğunlukla kendi iletişim ihtiyaçlarını karşılamak için özgün tekniklerden yararlanırlar. Bu teknikler arasında, üzerinde yazı ya da sembollerin olduğu resimler, dışarıya ses veren sistemler vs bulunur. Bunula birlikte bir konunun da vurgulanması gereklidir: iletişime yönelik yardım, tek başına bir iletişim sistemi değildir; bu ancak söz konusu aynı sistemin bir bileşenidir. Kendi asli iletişim araçları olarak ağır nöro motor bozukluğu ve konuşma yetersizliği olan çocuklar söz konusu olduğunda, durum daha da karmaşık bir hal alır ve gerek öğretme ve gerekse öğrenme süreçlerini etkiler. Ağır nöro motor bozukluğu olan çocukların, aynı yaş grubundaki diğer çocukların başardığı benzer deneyimleri başarma konusunda sıkça yaşadıkları başarısızlıklar, bazen çok olumsuz ve hayal kırıklığına uğratıcı deneyimlere ve pasiflik ve geri çekilme ile karakterize edilen bir tavrın benimsenmesine yol açar. Yardımcı Teknoloji nin sistematik Tamamlayıcı İletişim Desteği nin kullanılmasını kapsayan müdahale stratejileri, bu çocukların yeni bilgi edinme sürecini büyük ölçüde etkileyecek ve anlamlı deneyimler ortaya koyacak olan aktif katılımı başarmalarına imkân verir. Bu, Yardımcı Teknoloji nin erken aşamalarda kullanılması halinde, eğitsel bir müfredata erişim sağlayan okul faaliyetlerine yönelik daha fazla özerklik ve katılım sağlayacak olan esas rolüdür. Tamamlayıcı İletişim, bu tür bir toplum/kitle için bilginin geliştirilmesinde kuvvetli bir araç olarak ortaya çıkar. Bu ise sadece iletişim ve etkileşim kurarak değil, aynı zamanda yazılı dilin yazılması, üretilmesi ve yorumlanması biçiminde bilgi etkinliklerine aktif katılıma imkân verir. Bu modül kapsamında, şu hususlara ilişkin kuş bakışı bir anlayış geliştireceğiz: Gereçli ve gereçsiz iletişim sistemleri: SPC, PECS, Bliss, Makaton vs Düşük teknoloji cihazları ve ileri teknoloji dinamik iletişim panelleri Konuşma çıktısı: kayıt edilen ve sentetik konuşma Seçme teknikleri: doğrudan, tarama, kodlama Oran zenginleştirme ve öngörme teknikleri İşitme cihazları ve ses yükseltme cihazları Bilgisayara Erişim Bugünlerde, özellikle bir kişinin etkin bir şekilde bilgisayara erişim imkanı olabilmesi için bir ya da birden fazla yetersizliğe yer vermek üzere Yardımcı Teknoloji ürünleri 157
seçilmektedir. PC işletimi hayati öneme sahiptir. Çünkü aynı zamanda Yardımcı Teknolojinin de işletme sistemi ve diğer yazılım ile uyumlu olması da bir o kadar hayati öneme sahip bulunmaktadır. YT; fare yerine kullanmak üzere değişik bir işaret cihazı türü gibi ya da bir Braille göstergesi ve ekran okuyucusu ile donatılmış olan bir sistem gibi ürünleri içerebilir. Erişebilirlik ihtiyacı olan tüm kullanıcılar Yardımcı Teknoloji ürünlerine ihtiyaç duymazlar ancak SP söz konusu olduğunda, verimli olduğu ispat edilmiş olan bazı teknik çözümler bulunmaktadır ve biz bunları şu alanlara ayırmış bulunmaktayız: kontrol ara yüz birimleri (anahtarlar, joystick, iz topu) klavyeler (genişletilmiş, küçültülmüş) ve klavye emülasyonu / öykünmesi fareler ve fare emülasyonu / öykünmesi ve göz bakışına dayalı çözümler (Tobii, kameralı fare, Head-Dev, Trekker vs) Dokunmatik ekranlar, başa dayalı işaretleme aygıtları, ağzı tuturulan kontrol çubukları Tablet PC ler ve akıllı telefonları (ipad) Yardımcı Teknoloji sadece her hangi bir bilgisayar eklenemediğinden bunun, bilgisayarın işletim sistemi ve ek yazılım ürünleri ile uyumlu olması gerekir okulun erişilebilir ve Yardımcı Teknoloji ile uyumlu olan yazılım programlarını seçmesi önem arz eder. Sanal erişilebilirlik de aynı zamanda önemli olmaktadır ve öğretmenler ile velilerin, şu konuda bilinçli olmaları gerekir: açık kaynaklı yazılım programlarının kullanılması söz konusu olduğunda, okullarda ve evde mevcut olan bazı işletim sistemlerini çok sayıdaki yapılandırma seçeneklerine özellikle dikkat etmek gerekmektedir, Windows XP ve 7 ye ilişkin erişebilirlik seçenekleri Internet üzerinde kolayca bulunabilir. Aynı zamanda Apple hiçbir ek masrafa yol açmadan Yardımcı Teknoloji özelliklerine standart özellikler olarak kendi ürünlerinde yer vermektedir. Bilişsel ve öğrenme özrü olan kişilere yardımcı olmak üzere, her bir Mac cihazında, araştırma ve öğrenmeyi ödüllendiren alternatif, basitleştirilmiş bir kullanıcı ara yüz birimi bulunmaktadır. Ve, fare kullanmada zorluk çeken kişilere yönelik olarak da, her Mac bilgisayarında bilgisayarı kullanıcının ihtiyaçlarına ve yeteneklerine göre uyarlayan Fare Tuşları, Yavaş Tuşları ve Yapışkan Tuşlar bulunmaktadır. Örneğin, iphone, ipad, ipod, ve OS 158
X, körler ve görme özürlü kullanıcılara yönelik olarak ekran büyültme ve sesli mesaj, ekrana erişim teknolojisi gibi bazı özelliklere sahip bulunmaktadır. Okuma ve Yazma Aynı zamanda iletişim süreçleri ile bağlantılı olarak okuma ve yazma da, serebral palsili (beyin felçli) çocukların eğitiminde daima önemli bir rol oynamıştır. Bu özellikle birden fazla ağır özrü olan çocuklar için önemli olmaktadır çünkü bilgi sahibi olma, topluma daha geniş manada katılım için var olan tüm ümitlerini temsil eder. Katılım, iletişim gerektirir ve konuşma kabiliyeti ağır biçimde bozuk olanlar için, iletişim, yazılı dil becerisi ya da insan konuşmasının yerini alan iletişim cihazlarının kullanımını zorunlu kılar ki cihazlar da genellikle okur yazar olan bir kullanıcıya ihtiyaç duyar (Blackstone & Cassatt-James, 1988; Koppenhaver, Coleman, Kalman, & Yoder, 1991) 3 Bu alanda, onları yerinde sabit tutmak için kullanılan bilek cebireleri, klip panoları, konumlandırma bezleri ya da velcro sekmesi gibi yazmaya yönelik ucuz, ancak etkin düşük teknoloji ürünü çözümleri göz önünde bulunduracağız. Aynı zamanda, örneğin, bir kişinin başarması gereken tuşa vurma sayısını azaltan kelime tahmin yazılımı gibi PC ye yönelik ayrı uygulamalar da önem arz edebilir. 4 E-kitaplar, çevrim içi okuma, OCR, ses tanıma ve tahmini ve diğer bir çok teknik seçenek de modülün bu bölümünün kapsamında olacaktır. Önerilen Okumalar Makaton - http://www.makaton.fr/ Meyer-Johnson - http://www.mayer-johnson.com/ Arasaac - http://www.catedu.es/arasaac/ Words Plus - http://www.words-plus.com/website/products/hand/mmaccs.htm Pecs - http://www.pecs.org.uk/general/what.htm Proloquo2go - http://www.proloquo2go.com/ Grid 2 - http://www.sensorysoftware.com/ 3 Blackstone, S. W., & Cassatt-James, E. L. (1988). Augmentative communication. In N. J. Lass, L. V. McReynolds, J. L. Northern, & D. E. Yoder (Eds.), Handbook of speech-language pathology and audiology (pp. 986-1013). Toronto: B. C. Decker. (Blackstone, S. W., & Cassatt-James, E. L. (1988). Tamamlayıcı iletişim. N. J. Lass, L. V. McReynolds, J. L. Northern, & D. E. Yoder (Eds.), Handbook of speech-language pathology and audiology (sayfa 986-1013) adlı eserde yayınlanmıştır. Toronto: B. C. Decker. (Blackstone, S. W., & Cassatt-James, E. L. (1988)) 4 Bir kelime tahmin program, hali hazırda yazılmış olan harflere dayalı olarak bir kelime listesi gösterir. Yazan kişi, geri kalan harfleri yazma yerine doğru kelimeyi seçerek tuşları kaydeder. 159