18 Yön-Devrim Hareketi

G r ş Konu olarak Yön-Devrim Hareketi nin seçilmesinin nedenlerini açıklayarak başlamak yerinde olabilir. Araştırma konumu seçerken, bazı kişisel nedenler ve gözlemlerin beni yönlendirdiğini söylemeliyim. Türkiye nin son 20 yılının en önemli dönüm noktalarından biri olan 28 Şubat 1997 sürecini bir gazeteci olarak izliyordum. Emekli paşalardan birisinin daha sonra postmodern darbe olarak tanımladığı bu süreçte, herkes, beklenilen askeri müdahalenin ne zaman yapılacağını merak ediyordu; bizler çeşitli kaynaklarından müdahalenin hangi gün gerçekleşebileceğine dair haberler alıyorduk. Gazetecilik serüvenimin en tempolu günleriydi; gün başlarken Sincan da yapılan tank geçidi, öğlene doğru dört yıldızlı, adı saklı bir generalin olay yaratacak açıklama sı, akşama Genelkurmay dan sert bir uyarı, gece yarısı telefonla aldığımız bir haber ve bütün bunları okuyuculara aktarırken göstermeye çalıştığımız özenle gerilim ve koşturma içinde geçen günler ve gecelerdi. Mesainin yoğun olduğu bazı gecelerde Doğan Yurdakul ile birlikte çıkar, onun Gaziosmanpaşa daki evine giderdik. O gecelerin ilkinde, Yurdakul, uyumam için evinin alt katında bir odaya götürdü beni. Uzunca bir süredir el sürülmemiş emekli bir profesörün çalışma odasını andırıyordu bu oda; raflar dolusu kitaplar, üzerleri tozlanmış dergi ve gazete koleksiyonları... Yatmam için gösterilen yatağa uzandığımda hemen yanı başımda duran eski gazetelerden birini alıp okuyarak uykumu getirmek istedim. Daha önce hiç görmediğim bir gazeteydi. İri kırmızı harflerle yazılmış Devrim logosunun altında Ordu Anti Kemalist Gidişe Artık Dur Dedi başlıklı bir manşet yer alıyordu. Tarih, 16 Mart 1971 di. Aradan çeyrek yüzyılı aşkın bir zaman geçtikten sonra biz, ordunun Atatürk ilke

18 Yön-Devrim Hareketi ve inkılaplarına aykırı gidişe ne zaman dur diyeceğini merak ediyor, Türkiye nin siyasal yapısının özelliklerini yeniden düşünmeye çalışıyorduk. Yaşadığımız; siyasi parti liderlerinden milletvekillerine kadar herkesin ne söyleyeceğini, nasıl davranacağını, ordunun bu durumda nasıl bir tutum takınacağına göre belirlediği bir ülkeydi. Genelkurmay ın yarım sayfalık bir açıklamasının on binlerce işçinin hükümeti istifaya çağıran mitinglerinden, memurların uzun yürüyüşlerinden çok daha önemliymiş gibi görüldüğü ve gösterildiği bir ülke... Sabah erkenden haber peşine düşmek üzere evden çıkarken Doğan ağabeye gece yattığım ilginç odanın kime ait olduğunu sordum. Kimsenin değil. Eniştemin kütüphanesinden kalanları koyduğumuz bir oda sadece dedi. Eniştesinin kim olduğunu sorduğumda Doğan Avcıoğlu. Yön ve Devrim dergilerinin genel yayın müdürüydü cevabını verdi. Sonraki günlerde Doğan Avcıoğlu, Yön ve Devrim adlarını giderek daha sık işitir olmuştum. Çok farklı çevreler, kontrolün burjuva siyasal güçlerin elinden bir kez daha kaçmış gibi göründüğü 28 Şubat konjonktüründe, akımın temel tezlerini, Türkiye için önerdiği programı ve bunu gerçekleştirmek için izlenmesi gereken yol hakkındaki görüşlerini yeniden hatırlamak ve hatırlatmak ihtiyacı hissediyorlardı. Kimilerine göre, Türkiye nin kritik dönemlerinde siyasal alana askeri müdahalelerin gerekliliği savunmak, Yön-Devrim Hareketi nin bir mirasıydı ve öyleyse Yöncü tezlere karşı şimdi de mücadele edilmeliydi. Öteki tarafa göre ise, 2000 yılına kadar yaşayacağım ve haklı olduğum ortaya çıkacak diyen (Atılgan 2000a; 2000e) Doğan Avcıoğlu nun haklılığı siyasal gelişmeler ve olgular tarafından tescil edilmişti. Yayın hayatına Doğan medya grubu bünyesinde 28 Şubat sürecinde başlayan ve siyasal alana askeri müdahaleyi eleştirmeyi temel amacı haline getiren Yeni Ufuk gazetesi, ülkede siyasi tansiyonun epeyce yükseklere çıktığı bir dönemde medyanın ordudan yana tutumunun köklerinin Doğan Avcıoğlu nun çıkardığı Devrim gazetesinde bulunabileceği ve Türkiye deki darbe girişimlerinin fikri yapısının siviller tarafından hazırlanageldiği iddialarını öne

sürerken eleştirel bir tutum takınmıştı. İnceleme sayfasında yazılanlar ilginçti: Bir Cunta Dergisi Devrim : Asker-siyaset ilişkisinin koyulaşarak sürdüğü günümüzde, çeyrek asır öncesinde darbe girişimlerinin fikri altyapısını hazırlayan Devrim dergisini hatırlamanın tam sırası. İbret için, tarihin tekrarlandığının elle tutulur kanıtlarından biri olduğu için, aynı hikâyelerin artık dinleyici bulamaması için... (Hürkan, 1997). İlhan Selçuk un Pencere sindeki şu sözler, Doğan Avcıoğlu nun Türkiye için önerdiği yönün haklılığının artık anlaşılması gerektiğine dair tartışmaların başlangıç işaretini veriyordu: Bugün 12 Mart ın yıldönümü... Doğan Avcıoğlu çıktı geldi, ağzında hiç eksik etmediği sigarası; yüzünde alaycı bir gülümseme: Ben, dedi, sana söylemiyor muydum, Türkiye askersiz yapamaz diye...... 2000 yılına 9 ay kaldı... Halk orduya siyasal partilerden daha çok güveniyor. Herkes askerci oldu. Medya açıktan 28 Şubatçılık yapıyor. Avcıoğlu nun askerle ilişkisi, bugünkü medyatorların yanında solda sıfır kaldı. Doğan haklı mı çıktı?.. (Selçuk, 1999). Attilâ İlhan, Atatürkçü Düşünce Derneği gibi örgütlenmelerin etrafında toplanan siviller ve emekli askerler ile ordu çevrelerinin meydanlara çıkmaya başladığı 28 Şubat döneminde yazdığı şu satırlarla, sanki onların ihtiyaç duyduğu yön ü bulabilmeleri için Doğan Avcıoğlu na ve dergilerine müracaat etmeleri gerektiğini salık verir gibiydi: Yön Dergisinin, -hiç olmazsa- beş yıllık yayın serüvenindeki köşe taşları yazıların -yeniden yayınlanması; -hem Sosyalist, hem Kemalist, hem Türkçü kesimden- Ulusal Solcular ın, fevkalâde mütecessis ve faal oldukları bugünlerde yayınlanması, ne büyük bir hizmet olurdu! (İlhan, 1999). Türk siyasal hayatındaki farklı görüşlerin, aradan geçen yıllara rağmen, Doğan Avcıoğlu na ve dergilerinde öne sürülen tezlere başvurularak ifade edilmeye başlandığı bir dönemde yüksek lisans derslerimizi tamamlamış ve tez konularımızı seçme aşamasına gelmiştik. Kararımı Türk siyasal hayatı üzerine bir çalışma yapmak Giriş 19

20 Yön-Devrim Hareketi konusunda vermişken, yukarıda anlatılanlardan tahmin edilebileceği üzere, konumu Yön ve Devrim dergileri olarak seçmekte tereddüt etmedim. Bu konuda hazırlanacak bir tezi önemli kılacak yeterince neden zaten bulunuyordu. Çalışma için hazırlıklara başladığım süreçte bu önem daha da arttı. Yön Hareketi sadece ordu-siyaset ilişkileri bakımından değil, Türkiye de siyasal mücadelelerin başlıca konuları arasında yer alan özelleştirme, kalkınma, devletçilik, bağımsızlık, milliyetçilik, demokrasi gibi konularda fikir geliştirilirken de negatif ve pozitif olarak başvurulan bir akım olarak siyasal alanda yeniden yerini almaya başlamıştı. Bu konuda bazı örnekler vermek yararlı olabilir: Bülent Ecevit, yeniden Başbakan olduğu 1999 yılında, geçmişteki devletçi kimliğine rağmen nasıl olup da bugün özelleştirme savunuculuğu yaptığına ilişkin eleştirileri cevaplarken Yön e gönderme yapıyor; kendi farklılığını Yön üzerinden dile getiriyordu. Başbakan, Hürriyet gazetesi genel yayın yönetmeni Ertuğrul Özkök ü telefonla arayıp Benim devletçiliğim eskiden beri zayıftır. Yön ü çıkaranlar benden devletçilik bildirisi için imza istediler. Ben ise karşı görüş bildirdim dediğinde, Ertuğrul Özkök, Yön koleksiyonunda Ecevit in karşı görüş ünü arayıp buluyor ve şöyle yazıyordu: Demek ki Ecevit, devletçilik konusundaki farklı tavrını daha yıllar önce tescil ettirmiş (Özkök, 1999). Başbakanın devletçilik konusundaki farklılığını tescil ettirdiği vesika olarak Yön, 40 yıl sonra arşivden çıkarılırken, ünlü bir gazeteci, sahip olduğu yeni demokrasi zihniyetini ifade edebilmek için bir zamanlar yazı işleri müdürü olduğu Devrim in koleksiyonunu tekrar inceliyordu. Hasan Cemal, dünyaya bakışındaki değişim sürecini ve yeni kimliğini oluştururken hemen her konuda Devrim günlerinin Hasan Kaya Cemal i ile konuşuyor; Doğan Avcıoğlu nu düşünüyor ve bütün iç tartışmasını aktardığı kitabı, en çok satanlar listesi nin tepesine yerleşiyordu. Kimse Kızmasın

Kendimi Yazdım, 1999 da gazete ve dergi haberlerinin, televizyon programlarının en çok konu edindiği kitaplardan biri oldu. Yön, günümüzde sadece karşı fikirlerin oluşturulduğu, farklılık sınırlarının belirlendiği bir uğrak değil, aynı zamanda siyasal projeler üretilirken başvurulan pozitif bir referans noktasıdır da. Bunun en önemli örneklerinden biri, bu çalışmanın yazım süreci sonlandırılmak üzereyken kuruluş çalışmalarını hızlandıran Mümtaz Soysal ve Sina Akşin önderliğindeki yeni siyasi partidir. 2 Daha parti hazırlıklarına girişilmeden önce kendisiyle yaptığım görüşmede bugünkü fikirleriyle kurucusu olduğu Yön dergisi dönemindeki fikirleri arasında esaslı bir değişim olup olmadığına ilişkin sorumu aynen, aynı şekilde düşünüyorum diye cevaplayan Profesör Dr. Mümtaz Soysal (Atılgan, 2000g), önderlik ettiği Türkiye yi sarsacak bir düzen değişikliği için kitleleri seferber edebilen devrimci sol bir parti nin bildirisine, tıpkı Yön Bildirisinde olduğu gibi, Türkiye nin yön duygusunu yitirmiş bir ülke olduğunu belirterek başlamakta ve ülkeye vermek istedikleri yön ü açıklarken Yön dekine çok benzer çözümler önermektedir (Cumhuriyet, 2001). Doğan Avcıoğlu nun dergilerinde ve ünlü Türkiye nin Düzeni kitabında savunduğu görüşler, bugünün Türk bilim hayatında da bir referans noktası olarak kabul ediliyor. Profesör Korkut Boratav ın, adı geçen kitabı yalnızca Türkiye toplumunun geçmişiyle ilgili tarihsel bir çalışma olarak değil, geleceğinin ipuçlarını da vermeye çalışan bir referans kitabı olarak tanımlaması ve daha sonrasıyla karşılaştırıldığında bilim adamlarına farklı perspektifler verebilecek klasik bir yapıt olduğunu söylemesi (Atılgan, 2000c) bir yana, İlber Ortaylı nın katıldığı bir televizyon programında Tanzimat Dönemi hakkındaki görüşlerini açıklarken Avcıoğlu nun tahlillerini karşı referans noktası olarak alması ilgi çekicidir. 3 Giriş 21 2 Bu satırların yazıldığı günlerde kuruluş çalışmalarını hazlandıran parti, Bağımsız Cumhuriyet Partisi adıyla artık siyaset sahnesindedir. 3 Profesör Ortaylı, Tanzimat Dönemine ilişkin bir soru üzerine Avcıoğlu na karşıt görüşlerini Taha Akyol un CNN Türk kanalında hazırlayıp sunduğu Eğrisi Doğrusu adlı programda, 27 Nisan 2001 tarihinde açıkladı.

22 Yön-Devrim Hareketi * * * Önemini Türkiye nin geçmişi ve geleceği konusundaki referans noktalarından biri olmasıyla kazanan Yön Hareketi ni hangi sorularla ve nasıl incelemek gerekirdi? Bu önemli soruların cevabı, hazırlık çalışmalarım sırasında şekillendi. Cevaplanması gerektiğini düşündüğüm ilk soru, Yön-Devrim Hareketi nin nasıl ve hangi koşullarda doğduğuydu. Bir akımın doğuşu için bir an saptaması yapmak mümkün değildir. O, önce bir eğilim olarak belirmeye başlamıştır. Yön-Devrim Hareketi nin bir eğilim olarak ne zaman ve hangi koşullarda belirmeye başladığına cevap ararken aynı zamanda onun nasıl bir eğilimi temsil ettiğini de araştırmak gerekiyordu. Akımın iki kurucusu olan Doğan Avcıoğlu ve Mümtaz Soysal ın Yön dergisini çıkarmaya başladıkları 27 Mayıs döneminden önce neler yaptıklarını ve hangi fikirleri savunduklarını araştırmak, bu sorulara cevap bulmanın bir yolu olabilirdi. Öyle yaptım. Avcıoğlu ve Soysal ın 1955 yılından itibaren yazdıkları metinleri incelediğimde, nerede ve nasıl bir eğilimi temsil ettiklerini görebilmek mümkün olabiliyordu. Yöncüler, DP nin baskıcı rejimine karşı 1950 li yılların ortalarında oluşan muhalefet bloğunun içinde küçük bir aydın grubu olarak bir araya gelmişler; kendilerini Forum, Akis, Kim gibi dergilerin ve siyasal olarak da CHP nin etrafında bir araya gelen aydınların genel muhalefet ekseninden ayıran görüşlerini bağımsız olarak ifade edebilecekleri koşulların oluşmasını beklemeye, sadece beklemeye değil, o koşulları yaratmak için mücadele etmeye başlamışlardı. Bu koşullar, 27 Mayıs döneminde yurt ve dünyadaki gelişmeler tarafından hazırlandığında, Yöncüler, kendi farklılıkları etrafında bir muhalefet cephesi oluşturmak için yola çıktılar. Onları, siyasal alandaki diğer aktörlerden ayıran başlıca özellik, Kemalist ilkeleri Marksizmden yararlanarak yeniden tarif etmeye yönelmeleriydi. Böylece hem Kemalizmin yarım kalan yanlarını tamamlayabileceklerini, hem de Kemalist öncüllerden bu şekilde yola çıktıklarında sosyalizme ulaşabileceklerini düşünüyorlardı. En çok da bu

düşünceleriyle tartışma konusu oldular. Kimilerine göre sosyalistlikleri sahte ydi, kimilerine göre de Kemalistlikleri. Fakat, Kemalizmin ilkelerini Marksizmden yararlanarak yeniden yorumlamaya girişmenin sahte bir yan taşıdığını söylemek için onun farklı algılara, yorumlara kapalı sabit bir fikir olduğunu, değişik idelojiler(l)e uyarlanamayacağını iddia etmek gerekir. Nurhak dağlarında gerilla savaşı verip idam sehpasında Yaşasın Marksizm Leninizmin yüce ilkeleri diye haykıran (Kürkçü, 1998) unutulmaz gençlik önderi Deniz Gezmiş ten, siyasal yelpazenin en sağındaki MHP ye kadar herkesin kendini Kemalizmin içinden geçerek ifade ettiği bir siyasal alanda, böylesi bir bakış açısının açıklayıcı olamayacağını düşündüm. Mevcut çalışmanın Yön Hareketi nin oluşumunu konu edinen birinci bölümü, bu düşüncemi tartışmaya imkân veriyordu; bu imkânı bu bölümde değerlendirdim. Yön-Devrim Hareketi nin siyasi fikirlerini konu alan ikinci bölümü örgütlerken bu düşünceyle hareket ettim ve akımın devletçilik, milliyetçilik, halkçılık gibi Kemalist ilkeleri Marksizmden yararlanarak nasıl yeniden anlamlandırdığına bakmayı denedim. Bu yönde çalışırken, Yöncüler tarafından yeniden anlamlandırılarak bir toplum projesinin öğeleri haline getirilen kavramların Kemalizmden çok daha öncesine dayandığını gördüm. Devletçilik, milliyetçilik, halkçılık, Batıcılık gibi kavramlar, Kemalizmin İkinci Meşrutiyet döneminden, hatta Yeni Osmanlı aydınlarından transfer ettiği, fakat dönüştürerek kullandığı kavramlar olarak değerlendirilebilirdi. Bu bakımdan, Yöncü siyasal söylemin merkezi kavramları ilişkisel ve tarihsel bir karakter taşıyordu. Söz konusu kavramların ilişkiselliğinin ve tarihselliğinin deşifrasyonunda Yön-Devrim Hareketi nin hangi kavramları hangi akımlardan transfer ettiğini, bunları ne şekilde dönüştürdüğünü, hangilerinden vazgeçtiğini ve başka hangi yardımcı kavramlara başvurduğunu tetkik etmeye yöneldim. Böylece, Yön-Devrim Hareketi nin sözü edilen ilkeleri bir kalkınma stratejisi etrafında bir araya getirip yeniden anlamlandırırken ne türden bir dönüşüme uğrattığını gösterebilmek belirli bir oranda mümkün olabildi. Akımın siyasal fikirleriyle siyasal pratikleri arasındaki ilişkinin Giriş 23

24 Yön-Devrim Hareketi hangi biçimde şekillendiği, üçüncü bölümün temel sorusu oldu. Bu bölümü dört ana eksende oluşturmaya çalıştım. İlk olarak; Yön- Devrim Hareketi nin iktidar stratejilerini dönemlere ayırarak çözümlemeyi denedim. Akımın kendi siyasal projesini mevcut parlamenter rejim içinde hayata geçirme arayışlarından ihtilâl yoluyla iktidara gelmeye kalkıştığı ana kadar olan dönemi beş ayrı evrede inceledim. Bu evrelerde akımın iktidar stratejileriyle söylemsel dönüşümü arasındaki ilişkiyi de ele almaya çalıştım. İkinci olarak; akımın, varlık gösterdiği dönemin belli başlı siyasal ve toplumsal gelişmeleri karşısındaki tavrını genel hatlarıyla gösterme imkânı buldum. Üçüncü olarak; Yöncülerin kendilerini oluştururken, bu siyasal gelişmeler karşısında öteki siyasal güçlerle arasına çektiği sınırı ve farklılıkları tartıştım. Bu bölümü çalışırken Yöncülerin siyasal pratikleriyle aydın nitelikleri arasında bir bağ kurabilmenin mümkün olabileceği sonucuna ulaştım. Bu sonucu Antonio Gramsci nin kavramlarıyla ifade etmeyi denedim. Bu konuyu en genel hatlarıyla açmak gerekiyor. Marksizme katkısı, yapı ve üst yapı arasındaki organik bağa aydın çözümlemesi aracılığıyla toplumsal bir anlatım getirmesinden kaynaklanan (Portelli, 1982: 152) ve aydın çözümlemesi bakımından Marksist kuram içinde emsalsiz bir yere sahip olan (Anderson, 1988: 74) Gramsci, Hapishane Defterleri nin tamamını, aydınların toplumsal hayattaki rollerini araştırmak üzere tasarlamış; savaş yıllarında yaşanan kriz, faşizm analizi, İtalyan tarihinin soruşturulması, Amerikan toplumunun araştırılması, siyaset kuramı üzerine düşünceler ve Marksizmin yeniden formüle edilmesi gibi eserinin bütün temel temalarını aydınlar kavramı ekseninde bir araya getirmişti (Vacca, 19821: 38-39). Gramsci nin genellikle gizemli bir anlam yüklenen aydın kavramında radikal bir değişikliğe gittiği söylenebilir. Aydın sözcüğünün içinde barındırdığı gizemli anlamın felsefi kökleri, Plato ya kadar uzanır ve Hegel ile en üst noktasına varır. Anne Showstack Sassoon un belirttiği üzere (1987: 135), Plato-Hegel geleneğinin idealist bakış açısı, aydınları üretim ilişkileri dünyasının dışında ve üstünde bir konuma yerleştirmişti. Buna göre; aydınların işlev-

sel alanı kültürel-düşünsel alanla sınırlandırılmış, dolayısıyla, üretim alanı aydınların işlevi bakımından bir inceleme nesnesi olarak görülmemişti. Fildişi kule metaforunu çağrıştıran bu soyutlama, aydınları soya dayalı olmayan aristokratik bir elit olarak kavramıştı (Yetiş, 2001: 11). Gramsci nin düşüncesinde ise aydınlar, bu kavramın genellikle ima ettiğinin aksine üretim, kültür ve politik yönetim alanlarında geniş anlamda örgütleyici bir işlev yerine getiren bir toplumsal tabaka şeklinde tanımlanmıştır (1986: 97). Gramsci nin aydın kavramını ele alış tarzındaki bir başka ayırt edici yan, genişletilmiş haliyle kullandığı bu kavramı aydınların temel sınıflarla ilişkilerine göre ayrıştırmasıdır. Bu ayrıştırma temel bir ölçüte göre şekillenir: sınıf. Sınıf ölçütü, aydınları, temel toplumsal sınıflarla ilişkisine göre ikiye ayırır: geleneksel aydınlar ve organik aydınlar. Gramsci açısından aydınlar, temel toplumsal sınıflar karşısında bağımsız bir konuma sahip değillerdir: Bağımsız bir aydınlar sınıfı bulunmamaktadır (Gramsci, 1986: 60). Bu, aydınların, temel toplumsal sınıflar olmaksızın var olamayacağı anlamına gelir. Öyleyse aydınlar, ya temel toplumsal sınıflardan biriyle oluşur ya da bu sınıflardan birine bağlanır. Gramsci nin sözleriyle:... her toplumsal grup kendi aydınlar tabakasına sahiptir ya da onu oluşturmaya yönelir (1986: 60). Aydınlar ile bağlı oldukları sınıf arasındaki ilişki organik bir nitelik taşır. Örneğin kapitalist girişimcinin kendisiyle birlikte yarattığı ekonomi politik uzmanı, sanayi teknisyeni, yeni hukuk ya da kültür örgütleyicisi arasındaki ilişki organiktir. Bunun gibi, toprak aristokrasisi ile feodal çağın felsefesi ve bilimi olan dinsel ideolojiyle okul, eğitim, adalet gibi bir dizi önemli etkinliği tekeli altında bulunduran rahipler arasındaki ilişki de organikti. Öyleyse, Gramsci nin organik aydın - geleneksel aydın ayırımı, aydınlarla temel toplumsal sınıflar arasında kurulan ilişkinin niteliğine göre değildir. Aydınlar ve sınıflar arasındaki ilişki daima organiktir. Fakat bir toplumsal yapının hâkim sınıfıyla organik olarak ilişkili aydınlarla, önceki yapının hâkim sınıflarıyla organik olarak ilişkili aydınlar farklı statülere sahiptir. Gramsci bunlardan birincisini organik aydınlar, ikincisini ise geleneksel aydınlar Giriş 25

26 Yön-Devrim Hareketi olarak adlandırır (1986: 5-7). Örneğin kapitalizm koşullarında burjuva sınıfına bağlı ekonomi politik uzmanı ya da sanayi teknisyeni organik aydın iken, rahip geleneksel aydın dır. Kapitalizm koşullarında burjuvaziyle kurduğu ilişki bakımından organik aydın olan ekonomi politik uzmanı, işçi sınıfı ve sosyalizm açısından geleneksel aydın olacaktır. Eski toplum düzeninin kalıntıları olan aydınlar, Gramsci nin geleneksel aydınları yerleştirdiği birinci kategoridir. Kendilerinin her türlü sınıfsal oluşumun dışında ve üstünde gören ve böyle oluşturan aydınlar ise, geleneksel aydınların yerleştirildiği ikinci kategoridir. Gramsci nin çözümlemesine göre, bu kategorideki geleneksel aydınlar, aralarındaki tarihsel süreklilikten ötürü hissettikleri grup ruhu ndan (esprit de corps) ve özel niteliklerinden yola çıkarak kendilerini egemen sınıftan özerk ya da bağımsız bir grup olarak ortaya koyarlar (1986: 7). Gramsci nin bu perspektifi, mevcut çalışma açısından düşünüldüğünde Yöncülerin neden geleneksel aydın olarak adlandırıldığı anlaşılabilir. Bu konuda şunlar söylenebilir: İlk olarak, Yöncüler, kendilerini temel toplumsal sınıfların dışında ve üstünde görmeleriyle geleneksel bir nitelik taşırlar. Yön Hareketi nin çekirdek kadrosu, 1960 ların yükselen sınıfı olan burjuvazi tarafından soğurulamamış, buna meyil de etmemiştir. Dolayısıyla mevcut toplumsal yapının hâkim sınıflarıyla organik bir ilişkileri yoktur. Ama beri yandan Yöncüler, işçi sınıfı ile de organik bir ilişki kurmayı reddetmişlerdir. Onların işçi sınıfıyla ilişkileri hiçbir zaman dönemin Türk-İş yöneticileriyle kurdukları ilişkilerin ötesine gitmemiştir. Bu bakımdan işçi sınıfının içinde örgütlenen ve düşünen aydınlar olmamak anlamında geleneksel bir karakter taşırlar. Bununla birlikte siyasal pratikleri, fikirleri ve seslendiği kitleler bakımından Yön aydınlarının, özgün bir konuma sahip oldukları da düşünülebilir. Özgünlükleri, emekçi sınıflarla organik ilişkiler kurmaya kapalı olmamalarına karşın, öncelikle bu türden bir ilişkinin zemininin hazırlanması gerektiğine ilişkin inançlarından gelir. Yöncülerin bu inancı, Türkiye nin yapısal özelliklerine ilişkin analizlerinden kaynaklanır. Onlara göre, Türkiye de gelişmiş

ve bilinçli bir işçi sınıfı yoktu; yoksul köylülük için de aynı şey söylenebilirdi. Ek olarak, ülkenin her biri ötekiyle ilişkili olan iktisadî, sınıfsal, kültürel, ideolojik koşulları nedeniyle halk, kendinden yana olan aydınları değil, gerici sınıfları desteklemekteydi. Yöncüler, bu çözümlemelerinden kaynaklı olarak ilerici aydın-halk ayniyeti nin sağlanabilmesi için asker ve sivil aydınların yukarıdan aşağıya dönüştürücü rollerini son kez oynamaları gerektiğine inanıyorlardı. Bu durumda, sosyalizmi kuracak emekçi sınıflarla onların içinden düşünen aydınlar arasında organik ilişkiler kurulması mümkün olabilecekti. Aydın kimlikleriyle şimdi oynadıkları rol ile gelecekte üstlenmek istedikleri görev arasındaki açı ve bu açıyı yaratan fikirleri ve siyasal pratikleriyle Yöncülerin, geleneksel aydın konumundan organik aydın konumuna atlama yapmak istedikleri, fakat bu fırsatı hiçbir zaman bulamadıkları belirtilebilir. Yön aydınları, Türk-Osmanlı tarihinde bakımından düşünüldüğünde, toplumu dönüştürmenin ancak yukarıdan aşağıya mümkün olabileceğini, karmaşık devlet örgütlenmesine karşı, onun dışında olunamayacağını düşünen ve öylece hareket eden Yeni Osmanlılar, Jön Türkler, İttihatçılar, Kemalistler ve Kadrocuların esprit de corps unu paylaşmaları anlamında da geleneksel dirler. Doğan Avcıoğlu, Hikmet Özdemir ile yaptığı söyleşide bu geleneğin mirasçısı olduklarını kendisi de belirtmiştir (Özdemir, 1995: 337). İlk üç bölümde Yön Hareketi nin doğuşunu, siyasi fikirlerini ve iktidar stratejilerini analiz etmeye çalıştıktan sonra, dördüncü bölümde fikirlerini hangi araçlarla aktardığını ve siyasal pratikleri için hangi örgütleri kullandığını inceledim. Sırasıyla Yön dergisi, Çalışanlar Partisi, Sosyalist Kültür Derneği, Yön Yayınları ve Devrim dergisi hakkında genel bilgi ve değerlendirmeler bu son bölümün içeriğini oluşturdu. * * * Gelinen noktada, bu plan ve perspektife göre gerçekleştirilen mevcut çalışmanın, konuyla ilgili daha önce yapılmış çalışma- Giriş 27

28 Yön-Devrim Hareketi lardan hangi bakımlardan farklılaştığına değinmek gerekiyor. Yön-Devrim Hareketi ile ilgili daha önce yapılmış çalışmaların iki kategoride toplanması olanaklıdır. Birinci kategorideki çalışmalar, doğrudan doğruya Yön-Devrim Hareketi ile ilgili olmayıp, Türkiye sosyalist hareketi tarihi üzerine yapılmış çalışmalardır. Bu türden çalışmalarda Yön Hareketi ancak bir bölüm olarak ele alınmaktadır. Bu türden çalışmalara bazı örnekler vermek yararlı olabilir: İlhan Akdere ve Zeynep Karadeniz in Osmanlı İmparatorluğu ndan başlayarak 1970 lere kadar uzanan dönemde Türkiye sol hareketlerinin ideolojik bir eleştirisini yaptıkları Türkiye Solunun Eleştirel Tarihi-1 başlıklı çalışmalarında, Yön-Devrim Hareketi Marksist bir açıdan ve eleştirel bir biçimde değerlendirilir (1994: 199-243). Doktor Hikmet Kıvılcımlı nın 27 Mayıs ve Yön Hareketinin Sınıfsal Eleştirisi adlı kitabı, Yön Hareketi ni, işçi sınıfı mücadelesine ilişkin yaklaşımları ve Marksist kuramla ilişkileri bakımından sorgular (1970: 7-257). Bulgar gazeteci ve araştırmacı Dimitir Şişmanov un, Yön Hareketi ne de bir bölüm ayırdığı Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketi adlı kitabı, Türkiye emekçi sınıflarının mücadelelerini ve sol hareketin gelişimini konu alan bir tarih çalışmasıdır. Çalışmada, Yön ün Marksizm-Leninizm açısından bir değerlendirmesi yapılmıştır (1990: 219-230). Ergun Aydınoğlu nun Türk Solu adlı kitabı, Yön Hareketi ile ilgili yapılmış bir başka sosyalist eleştiridir (1992: 38-46; 52-85). Igor P. Lipovsky, The Socialist Movement in Turkey 1960-1980 [Türkiye de Sosyalist Hareket 1960-1980] adlı çalışmasının Yön ve Sosyalist Kültür Derneği ne ayırdığı bölümünde, Yön Hareketi hakkında genel bilgiler verir ve akımın temel tezlerini aktarır (1992: 85-108). Türkiye de karşıt siyasal akımları incelerken, Yön Hareketi ni de ele alan bir başka çalışma, Profesör Landau nun Türkiye de Aşırı Akımlar adlı kitabıdır (1978: 72-116). Doğrudan Yön-Devrim Hareketi üzerine yapılan çalışmaların başında ise, Hikmet Özdemir in doktora tezi gelir. Özdemir, Kalkınmada Bir Strateji Arayışı: Yön Hareketi (1986) adlı öncü çalışmasını Yön dergisi üzerinden oluşturmuş ve Sosyalist Kültür Derneği hakkında kısmi bilgiler vermiştir. Dergiyle ilgili bir içerik çö-

zümlemesini de kapsayan çalışma, Yön dergisi yazarlarının çeşitli konulardaki görüşlerinin belirli bir plana göre ortaya konulmasına ve yazarın bunlarla ilgili kişisel değerlendirmelerine dayanmaktadır. Mevcut çalışmayı Hikmet Özdemir in çalışmasından ayıran birkaç yan bulunuyor. 4 Akımı, bir aydın hareketi olarak ele almaya çalışan mevcut araştırmanın birinci ayırım noktası, kendisini Yön dergisi ve Sosyalist Kültür Derneği ile sınırlamaması, Çalışanlar Partisi, Yön Yayınları, Devrim dergisi ve Yöncülerin içinde yer aldıkları ihtilalci örgütlenmeleri de içine dahil etmesidir. Böyle bir çerçeve oluşturulmasının başlıca nedeni, Yön Hareketi denildiği zaman belirli bir fikir sistemine sahip olup, bu fikirleri bir dergi aracılığıyla aktaran entelektüel bir guruptan daha fazlasının anlaşılması gerektiğine ilişkin kanıdır. Yön-Devrim Hareketi, dergileri, derneği, yayınevi ve içinde yer aldığı örgütleriyle iktidar hedefli tüzüksüz bir parti 5 olarak düşünülmesi mümkün olan bir siyasal akımdır. Araştırma sırasında seçilen ve esinlenilen yöntemlerden kaynaklı olarak akımın, siyasi fikirleri ve pratiklerinin incelenmesinde tarihsel ve ilişkisel bir bakış açısıyla hareket edilmesi, mevcut çalışmanın ikinci ayırım noktası olarak değerlendirilebilir. Üçüncü ayırım noktasının ise, Yön Hareketi nden kalan metinsel materyalin kullanımındaki seçiciliğe ilişkin olduğu söylenebilir. Bu çalışma, Özdemir gibi Yön yazarı olmayı yetkili otorite olma kıstası olarak değerlendirmedi ve bir iki gerekli istisna dışında başta Doğan Avcıoğlu olmak üzere Mümtaz Soysal, İlhan Selçuk ve İlhami Soysal gibi Yön ve Devrim dergilerinin kurucuları tarafından kaleme alınan metinleri esas aldı. Böyle bir yol izlenilmesinin nedeni, Yön kurucularının kendi yazıları ve başyazı olarak yayımlamayı Giriş 29 4 Bu çalışmayla Yön Hareketi üzerine yapılan diğer çalışmalar arasındaki farklar işaretlenirken güdülen amaç, bir üstünlük ya da sınırlılık karşılaştırması yapmak değil, daha önce incelenmiş bir konu olmasına rağmen neden yeni bir çalışma yapıldığının gerekçelerini ana hatlarıyla açıklama ihtiyacının hissedilmesidir. Bu çalışmanın, Yön Hareketi ni Yön dergisi dışındaki diğer organları ve siyasi pratikleriyle birlikte ele alacak şekilde plânlanmasında Özdemir in çalışmasının sonuç bölümünde yapılan tavsiyenin etkili olduğunu da burada belirtmeliyim (1986: 290). 5 Deyim, Yahya Kanbolat a aittir (1979: 38).

30 Yön-Devrim Hareketi uygun gördükleri dışında kalanların Yön ü bağlamayacağını açıklamış olmalarıdır (Yön, 1964d). Doğrudan Yön ile ilgili bir başka çalışma, Nuran Aytemur un The Turkish Left and Nationalism: The Case of Yön [Türk Solu ve Milliyetçilik: Yön Örneği] (2000) başlıklı yüksek lisans tezidir. Türkiye sol hareketinin milliyetçilikle ilişkisini Yön örneği üzerinden inceleyen bu çalışma, milliyetçiliğin solla uzlaştırılmasının tehlikelerine dikkat çeken eleştirel bir çözümlemedir. Mevcut çalışmanın yukarıda anlatılmaya çalışılan kapsam, sınırlılık ve yaklaşım biçimi, onu Aytemur un çalışmasından da ayırmaktadır. * * * Son olarak, veri toplama tekniği konusunda da bazı açıklamalar yapmak yararlı olacaktır. 222 sayılık Yön ve 79 sayılık Devrim koleksiyonlarının incelenmesi, işin bu kısmının esasını oluşturdu. Çalışanlar Partisi girişiminin nasıl şekillendiği, Sosyalist Kültür Derneği nin dönemin sol hareketi içinde hangi tartışmalara yol açtığı gibi soruları cevaplayabilmek için sınırlı da olsa bir gazete ve dergi taraması yapmanın yararlı olabileceğini düşünerek bu yönde de bir çaba gösterdim. Bu bağlamda, araştırmak istediğim sorulara cevap bulabileceğimi düşündüğüm Vatan gazetesi ile Türkiye İşçi Partisi nin ilk yayın organı olan Sosyal Adalet dergisinin bir taramasını gerçekleştirdim. Yön Hareketi nin bir eğilim olarak doğuşunu kavrayabilmek için Doğan Avcıoğlu nun Forum, Kim gibi dergilerdeki yazılarına, CHP Araştırma Merkezi bünyesinde hazırladığı yayınlarına ve Mümtaz Soysal ın akımın oluşum döneminde hazırladığı doktora tezine bakma gereği duydum. Bununla birlikte, başta zaman olmak üzere kimi olanaksızlıklar nedeniyle Yön Hareketi nin önde gelen bu iki isminin 1961 öncesindeki bütün metinlerini inceleyemedim. Bunlara ek olarak, hem üzerinde yoğunlaştığım dönemi daha iyi anlayabilmek hem de çalışma konuma ruhen daha yakın olabilmek amacıyla bir dizi sözlü ve yazılı mülakat yaptım. Sırasıy-

la, Devrim gazetesinin iki yazı işleri müdüründen birisi olan Uluç Gürkan, dönemin gençlik önderlerinden Aydın Çubukçu, Doğan Avcıoğlu nun ilk eşi Sevil Yurdakul, Devrim gazetesindeki yardımcılarından Doğan Yurdakul, Yön ve Sosyalist Kültür Derneği kurucusu Mümtaz Soysal, Sosyalist Kültür Derneği Diyarbakır Şubesi kurucusu Tarık Ziya Ekinci, yine dönemin gençlik önderlerinden Ertuğrul Kürkçü, 1956 dan itibaren Yön kurucularıyla yakın ilişki içinde ve bir süre Yön ün başyazarlarından birisi olmasının yanı sıra TİP in merkez yöneticilerinden Sadun Aren, Yön Bildirisinin imzacısı olmasının ötesinde Türkiye iktisat tarihi konusundaki birikiminden yararlanabileceğime inandığım Profesör Dr. Korkut Boratav, Sosyalist Kültür Derneği Başkanı Osman Nuri Torun ve Yön, Devrim dergilerinin kurucusu İlhan Selçuk la sözlü, Yön- Devrim Hareketi ne karşı cephe den bakışın nasıl olduğunu en iyi yansıtabilecek isimlerden birisi olarak düşündüğüm gazeteci Taha Akyol la da yazılı mülakat gerçekleştirdim. Giriş 31