Dünya da Ekonomik BeklenNler (%) Ekonomi, Ticaret, Taşımacılık, Deniz Taşımacılığı Prof.Dr. Oral Erdoğan İstanbul Denizcilik AR- GE ve Danışmanlık A.Ş. Gemi ve Yat İhracatçıları Birliği Semineri, Kasım 6-7 Kasım 2012, GİSBİR, TUZLA İlk 5 Ülkenin Toplam ÜreNmdeki Payı ABD Hazine Spread Ulke 2000 Ulke 2005 Ulke 2010 Ulke 2015 ABD 9,951.48 ABD 12,622.95 ABD 14,498.93 ABD 17,768.40 Japonya 4,731.20 Japonya 4,571.87 Çin 5,930.39 Çin 10,928.08 Almanya 1,891.93 Almanya 2,771.06 Japonya 5,488.55 Japonya 6,323.72 Britanya 1,478.65 Britanya 2,298.64 Almanya 3,312.19 Almanya 3,548.77 Fransa 1,330.22 Çin 2,256.92 Fransa 2,570.59 Britanya 2,793.29 Toplam 19,383.48 24,521.43 31,800.66 41,362.26 Dünya 32,306.24 45,615.56 63,179.59 82,549.58 1
Kriz Dönemleri Öngörüsü Global Büyüme ile farklı vadedeki faizler arasındaki açıklığın ilişkisi yüksek. 2012 yılı başlarında ekonomik görünüm beklentisi, 2011 e göre daha olumsuz; ikinci yarıda ise daha olumlu. Dünya TicareN BeklenNleri (milyar $) Deniz Ticaret Odası, 9 Mayıs 2012 5 Dünya TicareN BeklenNleri (endekslenmiş) Ya]rımlar (GSYH % si) 2
Gelişmekte Olan Piyasalara Yabancı Ya]rımlar (milyar $) Avrupa da Büyüme (%) Avrupa da İşsizlik (%) Avrupa da Merkezi YöneNm Toplam Borcu (GSYH % si) 3
Avrupa da Cari Denge (milyar $) Avrupa da CDS Spreadleri (baz puan) Çin de Büyüme (%) Çin de Ya]rımlar (GSYH % si) 4
Çin Dış TicareN ve BeklenNler (endekslenmiş) Küresel Deniz Taşımacılığı Yılda ~9,3 milyar ton taşınan yük; Yılda ~44,5 trilyon ton x millik taşımacılık 103.000 gemi 1,53 milyar DWT (Dead Weight Ton) filo kapasitesi Dünya Denizyolu TicareN (ton) Dünya Denizyolu TicareN (ton- mil) Kaynak: Clarksons Shipping Intelligence Network, 2012. Kaynak: Clarksons Shipping Intelligence Network, 2012. 5
Dünya Deniz TicareN Filosu GLOBAL DENİZ TAŞIMACILIĞI Deniz Taşımacılık Tahminleri (SAJ2011) (mil. ton) 14,000 12,000 10,000 8,000 Deniz Ticare3 (2009-2030 yıllık) Petrol ve Ürünleri 1.4% Demir Cevheri 2.5% Kömür 2.3% Küçük Kuru Y. 3.5% Diğer Kuru 4.9% Gas (LNG + LPG vd) 3.8% Toplam (SAJ2011) 3.0% beklentiler Forecast 6,000 4,000 2,000 0 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Gas (LNG+LPG (LNG, LPG vd etc.) Other Diğer Kuru Dry Yük Minor Küçük Kuru bulk Yük 55 Major Ana Kuru Bulk Yük Sınıfı Crude Petrol ve & Ürünleri Product SAJ2010 22 Deniz Ticaret Odası, 9 Mayıs 2012 Kaynak: Clarksons Shipping Intelligence Network, 2012. 22 Global Gemi Kiralama Endekslerinde Gelişim Farklı endekslerin son 3 ay içindeki gelişimleri Dünya TicareN ve BDİ Endeks Son Değer Bir Önceki 20 Gün Endeks Son Değer Bir Önceki 20 Gün Endeks Son Değer Bir Önceki 20 Gün BDI 971 986 875 BDTI 672 674 664 type1100 5,454 5,449 5,455 BCI 2,261 2,304 1,829 type1700 6,350 6,347 6,363 6
Petrol, Al]n, DJI, BDI Petrol, Al]n, DJI, BDI (endekslenmiş) Petrolün Al]n Değeri Merkez Bankaları Politika Faizleri BOE ECB BOJ FED 7
Reel Sektörün Fonlama MaliyeN TÜRKİYE EKONOMİSİ Türkiye Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Büyümesi nin Dünya Ticareti Gelişimi ile Etkileşimi Türkiye de Büyüme BeklenNleri (%) 31 8
Nominal Büyüme (%) Dünya TicareN ve Türkiye GSYH Gelişimi (%). Kaynak: TÜİK, OECD. Türkiye Dış Ticaret Gelişimi BeklenNleri (endekslenmiş) Türkiye nin Borç Yapısı (Toplam Borç/GSYH) Kaynak: TÜİK Kaynak: TCMB, Hazine 9
Türkiye de Ya]rımlar Türkiye nin Cari Dengesi (milyon $) Kaynak: Hazine Kaynak: TCMB Almanya, Yunanistan ve Türkiye için CDS Gelişimleri 39 40 10
Milyar $ 250 200 150 100 50 61,54 44,31 Dış Ticare0e Denizyolu Taşımacılığı 138,84 121,27 86,41 100,07 172,19 121,11 156,41 207,04 Ödemeler Dengesinde Navlun Gelirleri ve Giderleri 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak: TÜİK 2003 yılında 61,5 milyar dolarlık yük denizyolu vasıtasıyla taşınırken 2011 yılında bu rakam yılsonu itibariyle 207 milyar dolar olmuştur. 41 Deniz Ticaret Odası, 9 Mayıs 2012 42 Gemi Pazarlarına Yönelik Risk Ge3ri Tatminsizliği ve Riskten Kaçınma Deniz Taşımacılığı Riskler Gemi ve Yat İnşası Riskler Ge3ri Tatminsizliği: Ya>rımcılar dönem sonu için daha yüksek refah düzeyini daha düşük olana tercih ederler. Örneğin; aynı risk seviyesinde düşünülen iki farklı porköyden beklenen ge3risi yüksek olan tercih edilir. Riskten- kaçınma: Ya>rımcılar daha düşük riskteki ya>rım aracını seçme eğilimindedir. Özellikle aynı ge3ri beklen3si olan iki porköyden riski daha düşük olan porköyü tercih ederler. 44 11
Risk 15.11.2012 Fayda Fayda ile refah arasındaki ilişkiye ya]rımcının refah düzeyinin fayda fonsiyonu denir. Fayda: Çalışma, tükenm veya ya]rım gibi ekonomik aknviteden sağlanan göreceli yararlanma, tatmin olma durumudur. Marjinal fayda: Bir birimlik refah ar]şından beklenen fayda ar]şıdır. Ya]rımcıdan ya]rımcıya farklılaşabilir. Ayrıca, mevcut refah düzeyi de marjinal fayda düzeyinde etkilidir. Azalan Marjinal Faydalar: Her bir birimlik refah ar]şında ya]rımcılar fayda düzeyinin artmasını bekler. Ancak her yeni bir birimlik ar]şta fayda ar]şı bir önceki fayda ar]şından daha azdır. Risk primi: Belirlirli bir ya]rımın risksiz bir ya]rımın üzerinde sağlaması beklenen nihai refah düzeyi farkı (genri farkı). Kayıtsızlık Eğrisi Ya]rımcı açısından aynı fayda düzeyinde varsayılan ya]rım araçlarının beklenen genri ve risk noktalarını birleşnren eğri. Eğri üzerindeki her bir ya]rım aracının beklenen faydası aynıdır; ya]rımcı bu ya]rım araçları (A ve B) arasında kayıtsızdır. Getiri A B I (Kayıtsızlık Eğrisi) 45 46 PorKöy Yaklaşımı ile Riske Karşı Korunma N kıymeuen oluşan porköyün beklenen ge3risi: _ N rp = X i r i = x1 i= 1 _ * 2 2 r1 + x * r +... X i = i yatırımı için portföyde ayrılan pay. _ r i = i yatırımı beklenen getirisi N = portföydeki menkul kıymet adedi Örnek: Portföyde bulunan A hissesi %30, B hissesi %10 kazandırırken C hissesi %10 kaybettirmiştir. Başlangıçta; portföy payları sırasıyla %40, %40 ve %20 dir. Portföyün toplam getiri oranı % kaç olmuştur? Standart Sapma ve Varyans Beklenen ge3ri: N kıymesen oluşan portöy için portöyün normal koşullarda beklenecek genriniz ifade eder. Normal Dağılım: Ortalama genri ve standart sapma ile tanımlanan simetrik, çan eğrisi görünümlü olasılık dağılımı Porföyün standart sapması: Beklenen genriden sapma. Kovaryans: İki rassal değişken arasındaki ilişkiyi ölçen bir Koooorrrrrkkkkmmmaaa.. istansnk ölçüsüdür. Örneğin iki menkul kıymenn genrilerinin ne düzeyde beraber hareket euklerini ölçebilir. Korelasyon Katsayısı: Kovaryans ölçümünü daha kolay ve anlaşılır hale genren ilişki katsayısıdır. Korelasyon katsayısı 1 ve +1 arasında yer alır. Varyans: Standart sapmanın karesidir. 47 48 12
Risk- GeNri Değerlendirmesi GeNri Oranı 1926-2002 18% 16% Küçük şirket Hisseleri Yıllık Ortalama Getiri 14% 12% 10% 8% 6% D.Tahvili 4% H.Bonosu 2% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Standart Sapma Büyük Şirket Hisseleri 49 Source: Stocks, Bonds, Bills, and Inflation 2000 Yearbook, Ibbotson Associates, Inc., Chicago (Yıllıkly updates work by Roger G. Ibbotson and Rex A. Sinquefield). All rights reserved. 50 Tarihi GeNriler, 1926-2002 Örnek: Beklenen GeNri ve Risk Hesabı Ortalama Standart Series Yıllık Getiri Sapma Dağılım Beş yıllık bir dönem boyunca bir hisse senedinin yıllık getirileri şu şekilde gerçekleşmiştir: Yüzde 15, yüzde 23, yüzde 11, - yüzde 3, yüzde 37. Beklenen getiri (getirilerin aritmetik ortalaması) ve varyansı nedir? Büyük Şirket Hisseleri 12.2% 20.5% KOBİ Hisseleri 16.9 33.2 Özel Sektör Tahvilleri 6.2 8.7 Devlet Tahvilleri 5.8 9.4 ABD Hazine Bonosu 3.8 3.2 Enflasyon 3.1 4.4 Getiri Sapmalar Sapma kareleri 0,065536-0,15-0,256 0,23 0,124 0,015376 0,11 0,004 1,6E-05-0,03-0,136 0,018496 0,37 0,264 0,069696 Ortalama=0,106 Toplam= 0,16912 Beklenen Getiri= Ortalama = 0,106 Varyans = Sapma Kareleri Toplamı / (n-1) = 0,04228 Standart Sapma = 0,2056 90% 0% + 90% Source: Stocks, Bonds, Bills, and Inflation 2003 Yearbook, Ibbotson Associates, Inc., Chicago (Yıllıkly updates work by Roger G. Ibbotson and Rex A. Sinquefield). All rights reserved. 51 52 13
O r a l E r d o ğ a n, 2 2 H a z ir a n 2 0 0 4 y = 1E-07x 3-0,0002x 2 + 0,0642x + 18,865 R 2 = 0,9541 15.11.2012 Risksiz GeNrili Menkul Kıymet Default Risk Yok Öngörülen Elde Tutma Süresi sonunda Ya]rım Geri Dönüşüne İlişkin Bir Ödememezlik Kısmen de Olmayacak]r. Sabit GeNri BeklenNsi Var Öngörülen elde Tutma süresi sonunda elde Edilecek GeNri Oranı önceden belirlidir. Ha>rlatma: Paranın Zaman Değeri Hesapları Gelecek Değer Hesabı G= A * (1+r) n G = Gelecekteki değer A = Anapara r = Bir dönemlik faiz oranı n = Dönem Sayısı Bugünkü Değer Hesabı A= G / (1+r) n Sürekli Faizlendirme R* T G = A* e Anüitenin Bugünkü Değer Hesabı A Cx n [( 1+ r) 1] r(1 + r) n 53 54 Faiz Oranları Vade Yapısı Verim Eğrisi Çizilmesi BeklenNler Teorisi Likidite Tercihleri Teorisi Segmentasyon Teorisi 3 5 % 3 0 % 2 5 % 2 0 % 1 5 % 1 0 % 5 % 0 % D İ B S G e tir i O r a n ı % 30 TRB101104T19 24,88 25 20 15 10 5 0 TRT161105T12 27,68 VKG Bileşik yıl 65 0.139367 156 0.151603 30 0.131194 170 0.154842 429 0.1625 247 0.157767 79 0.139552 121 0.147093 9 0.124939 184 0.154932 212 0.156272 597 0.163 310 0.160225 114 0.144113 261 0.157829 51 0.134153 352 0.159832 478 0.1635 79 0.139552 44 0.134325 520 0.163 394 0.1609 0.175 0.170 0.165 0.160 0.155 0.150 0.145 0.140 0.135 0.130 0.125 0.120 0.115 0.110 0.105 0.100 0.095 0.090 0.085 0.080 0.075 0.070 0.065 0.060 0.055 0.050 0.045 0.040 0.035 0.030 0.025 0.020 0.015 0.010 0.005 0.000 0 40 80 120 160 200 240 280 320 360 400 440 480 520 560 600 640 0 1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 V a d e y e K a l a n G ü n S a y ı s ı 0 100 200 300 400 500 Vadeye Kalan Gün Oral Erdoğan, Bilgi Üniversitesi, 6 Ağustos 2004 55 56 14
Uluslararası Parite İlişkileri 1. Vadeli Fiyat ile Gelecekteki Spot Fiyat İlişkisi (UFR: Forward rates as unbiased predictors of future spot prices) 2. Sa]nalım Gücü Paritesi (PPP: Purchasing Power Parity) 3. Döviz değeri ile faiz oranları farklılaşması İlişkisi IFE: InternaNonal Fisher Effect 4. Faiz Oranlarında Enflasyon Etkisi (FE: Fisher Effect) 5. Faiz oranlarındaki değişim ile forward döviz değeri ilişkisi (IRP: Interest Rate Parity) Risk Grupları Sistema3k risk, pazar riski olarak da bilinir ve bir pazardaki tüm kıymet ya]rımlarının genrisini etkileyen faktörlerdeki değişim nedeniyle ortaya çıkar. Pay senetleri endeksine paralel olarak ya]rımlara yansıyan söz konusu riskin çeşitlendirme ile ortadan kaldırılması olanaksızdır. Sistema3k olmayan risk ise, ilgili menkul kıymenn kur değişmelerinin işletme sonuçlarına yansımasıdır (yönenm başarısızlığı vb.). İstaNsNk ve matemank yöntemler kullanılarak portöye çok sayıda menkul kıymenn alınması veya portöydeki pay senetlerinin revizyonu ile söz konusu ile bu risk farklılaş]rılabilir. Sistemik Risk: Sistemin bir alt birimindeki sorunun hızla yayılıp tüm sistemi etkilemesine sebep olabilecek risk durumudur. Bazı sistemank olmadığı düşünülen riskler sistemi çok kısa sürede çöküşe götürebilir. ABD de too big to fail tar]şması da sistemdeki bir bankanın iflasının tüm sistemi de çökertebileceğini içeriyor. Geçmişte de Asya da başlayan Kriz hızla global krize neden olmuştu. Bulaşma etkisi, domino etkisi kavramlar sistemik krizle paralel kullanılmaktadır. 57 58 Hisse Fiyatı Etkin ve Etkin Olmayan Piyasalarda Haberin Fiyata Etkisi Kötü Habere Etkin Piyasa Tepkisi -30-20 -10 0 +10 +20 +30 Kötü Habere Aşırı Tepki ve Düzeltme Kötü Habere Gecikmeli Tepki Haber çıkışı öncesi ve sonrasında günler 59 OpNmum Portöy Belirleme PraNk Yöntem 1. Fizıbıl (beklenen genrisi pozinf) portöyler belirlenir. 2. MPT ye göre etkin portöyler ve Etkin Sınır elde edilir. 3. Risksiz ge3rili menkul kıymet tanımlanır. 4. Risksiz genri noktasından etkin sınıra teğet çizilir. 5. Teğet noktası op3mal porköy (teorik olarak pazar portöyü) alınır. 60 15
2002 Ocak- 2011 Mart Dönemi İçin Bazı Enstrümanların Risk GeNri Dağılımı Ya]rımların Riske Karşı Korunması Belirsizlik ve Risk Beklenen GeNri/Risk Varlık ve Yükümlülükler Açısından Risk Risk Grupları ve Transferi Çeşitlendirme Riske Karşı Pozisyon Ayarlama Sigortalama 61 62 Fayda Teorisi ve Riskten Kaçınma Modern Portöy Teorisi ya]rımcılar için tanımlanan fayda fonksiyonlarına dayanmaktadır. Daha önce ya]rımcıların fazlayı aza tercih etmesi (daha fazla genriyi tercih etmesi) ve riskten kaçınması varsayımlarını kullanarak etkin set dışındaki ya]rım alternanflerini elemişnk. Doyumsuzluk ve riskten kaçınma Ya]rımcıların risk iştahı onların ya]rım tercihlerini belirlemektedir. Buna göre ya]rımcıları üç gruba ayırabiliriz; Risk severler Risk nötrler Riskten kaçınanlar Risk Transfer Kararı 1. Riskin Kaynağı nedir? 1. Pozisyon Uzun mu, Kısa mıdır? 2. Hangi faktörlere duyarlıdır? 3. Maruz Kalınan Risk sistemank mi; sistemank olmayan mı? 2. Karşı Taraf Var mıdır? (Talebi/hedefi nedir?) 1. Çeşitlendirme gerekir mi? 2. Arbitraj olanağı mevcut mudur? 3. Prim ödeyerek korunulabilir mi? 4. Paralel türev piyasada futures yapılarak hedefe kilitlenilebilir mi? 5. İşlem yapılacak piyasada gelecek yükümlülük dönemleri için derinlik ve likidite yeterli midir? 63 64 16
15 10 5 0-5 -10-15 0 5 10 15 20 25 Kayba Maruz Durum 15.11.2012 Risk Transferinde Pozisyona Göre Strateji GelişNrme (~Building Blocks) Kar Zarar Grafiği Pozisyon Potansiyel Kar/Zarar Durumu Potansiyel Kar/Zarar Durumu Potansiyel Kar/Zarar Durumu 15 10 5 0-5 -10-15 15 10 5 0-5 -10-15 Hedging: Riske Karşı Pozisyon 0 5 10 15 20 25 Kayba Maruz Durum Insurance: Sigortalama (Opsiyon Kullanarak) 0 5 10 15 20 25 Kayba Maruz Durum Kur Riskine Karşı Korunma Gereksinimi ve Uygulama İşletmeler farklı para birimlerine göre gelir gider hesabına sahip olabiliyor ve bu da vadelere göre değişkenlik gösteriyor. İster TL nin yabancı paralar karşısında, ister paritelerin değişimi şirket nakit akış ve piyasa değerlerini çok olumsuz etkileyebiliyor. Ya]rım hesaplarında da (portöy man]ğı ile tutulması halinde dahi) kur riskine karşı korunma gerekebiliyor. 65 Sistemik Riskler ve Tedbirler Kur Riski ve Tedbirler Sistemik risk: Global olarak yaşanabilecek kredi default ları Türk şirketlerini de ani ve olumsuz etkileyebilir. Tedbir: Global sermaye, işgücü, ve mal Ncaretleri sürekli izlenmelidir. Ticarese rasyonel alanlar seçilmeli ve portöy anlayışından ödün verilmemeli Kayba Maruz Değer hesabı yapılmalıdır. AkNf ve Pasiflerdeki farklı vadeli kalemler ve farklı vadeli döviz hesapları nedeniyle her an kur riski oluşmaktadır. Döviz aknf ve pasiflerinin dengesinin ayarlanması Net döviz pozisyonunu vadeler inbariyle belirlemek. Vadeler ve pozisyon büyüklükleri inbariyle; Forward Futures OpNons Swaps kullanımı ile döviz riskine karşı korunma. 17
Taşımacılık MaliyeN Riski (Navlun riskleri) ve Tedbirler YöneNm Riskleri ve Tedbirler Taşıyıcı firmalar için navlunların yükselmesi riski Taşıtanlar için navlunların düşmesi riski Taraflar arasında uzun vadeli kontratların yapılması Navluna dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin yapılması Bir işletmenin hedeflere ulaşmada karşılaşacağı her türlü risk iyi yönenlememeden kaynaklanır. Her türlü finansal, hukuki, operasyonel sorunlara karşı yöne3m kabiliye3 gerekir. Growthmania birçok global büyük firmanın batmasına neden olmuştur (Barings, LTCM, Enron...) Pazarda yoğunlaşma ve rakiplere karşı yeterli kabiliyen gösterememe durumu rekabet riski olarak tanımlanabilir. YöneNme global vizyon kazandırmak. ŞirkeNn tüm çıkar taraflarına adil davranmak YöneNmde ana ortaklar dışında en az bir bağımsız görüşe yer vermek. Hukuki, siyasi ve finansal risklere karşı oto kontrol mekanizmasının kurulması. 18