301 OSMANLI M RASI MAKEDON TORBEfiLER : BATI TAR H K LEMLER VE ÇA DAfi UYUfiMAZLIKLAR ÜZER NE P rof. Dr. Dragi GJORGIEV Milli Tarih Kurumu, Üsküp-MAKEDONYA Makedonya Cumhuriyeti nin kuzeybat bölgelerinde, Makedonca konufltuklar ndan dolay Makedon Müslüman olarak da adland r lan Torbefller (Makedoncada Torbefl, torba tafl yan; torbal demektir) ad yla bilinen özel bir dini-sosyal grup yaflamaktad r. Ekseriyeti Sünni olan bunlar slam dinine mensup bir az nl k dini grup teflkil etmektedirler. Ülkede ço unlu u teflkil eden Ortodoks Makedonlardan kültürel ve dini olarak, Makedonya daki daha büyük Müslüman etnik gruplar olan Arnavut ve Türklerden ise konufltuklar dil ve antropolojik özellikleri aç s ndan da farkl d rlar. Onlar, asl nda, günümüz demografi ortam nda Makedonlar n oldu u gibi, Arnavutlar ve Türklerin de sahiplendikleri Osmanl miras n n bir parças d r. Ancak, dinleri ( slamiyet) ve konufltuklar Makedon dili aras nda s k flm fl kimlikleri, yukar da ad geçen topluluklar n Torbefller üzerindeki hak iddia etmelerine izin vermemektedir. Bu nedenle, Torbefller konusunda, çözülmemifl tarihi meseleler yan s ra, bugün ça dafl siyasi uyuflmazl klar da vard r. Çözülmemifl tarihi meseleler aras nda Torbefllerin isimleri ve kökenleri konusudur. simleri hususunda, Torbefller aras nda da yayg n olan en yayg n aç klamaya göre, dinlerini bir torba un, m s r ya da çökelek için satt klar için H ristiyan komflular taraf ndan bu isim kendilerine verilmifltir 1. Di er tahminler de, Torbefl ismini onlar n bir torba çökelek ya da un için Müslümanl kabul etmelerine ba lamaktad r ve bunu Torbefl kelimesinin torbal anlam na gelen farisi torbakefl kelimesiyle aç klamaktad rlar. Böylece, Debre, Prizren, Üsküp ve Tikvefl bölgesinde Torbefl ismi, slam dinini kabul eden ve sokaklarda torbayla helva, boza, salep sat c l yapanlara verilmifl, ard ndan da bu isim, söz konusu bölgelerde yaflayan tüm Müslümanlaflm fl insanlara yönelik yayg nlaflt r lm flt r 2. Baflka bir aç klamaya göre ise, Torbefl ismi, Frans z dilinde de görülen tarb kökenini ihtiva eden çok eski bir kabile ismine ba lanmaktad r 3.
302 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress Torbefl isminin kökeni ile ilgili son tahminlerden bir tanesi, bu ismi To r- ba O lanlar ya da Torba Acemileri olarak da bilinen Acemi Oca (yeniçeri adaylar kolu) mensuplar yla iliflkilendirilmektedir. Bu isim, söz konusu yeniçeri adaylar kolu mensuplar n n kay t olduklar defterin özel torbada sakland ndan kaynaklanmaktad r. Bu yeniçeri adaylar kolunun, devflirme yoluyla H ristiyan çocuklar yla takviye edilmesinden dolay, bu H ristiyan çocuklar yla alakal kullan lan torba kelimesi Kuzeybat Makedonya da yaflayan bütün Müslümanlaflm fl nüfusa da yay lm flt r. Bu görüfl itibariyle halk etimolojisinin Torbefl kelimesine verdi i küçümseyici anlam tamam yla ortadan kalkm fl olur. Üsküp Markova Reka bölgesinde yaflayan Torbefllerin kendilerine Torbefl demeleri ve bunu yaparken bu ismi hiç de afla lay c ve incitici saymamalar gerçe i bu görüflü destekleme anlam nda ileri sürülmektedir 4. Bu tahmin de Torbefl ismini torba kelimesiyle ba lamaktad r, ancak çok farkl bir esas üzerine. Yine de, devflirme olarak tüm Balkan yar madas ndan çocuklar n Yeniçeri oca na al nd bilinirken neden Torbefl isminin, tüm Balkanlar da Müslüman dinini yeni kabul etmifl olanlara de il, sadece Kuzeybat Makedonya daki Müslümanlaflm fl nüfusla özdeflleflti i pek de aç klanmam flt r. Torbefllerin kökeni konusunda da birçok yorum var. Önceden ad geçen Pavloviç e göre, Torbefller asl nda, di er Slavlardan çok daha önce Balkanlar a gelen ve güneyinin en uç noktas na kadar giden, daha sonraki dönemlerde de aflamal bir flekilde kuzeye çekilen çok eski bir Slav boyundan gelmektedirler. Ancak, yeteri kadar argümanlar olmayan bu tez di er araflt rmac lar n deste ini almadan tek bafl na kalm flt r. Torbefllerin kökenlerinin Bogomillik hareketine dayand ve onlar n Makedonya da eski Bogomillerin son kal nt lar oldu u fikri daha yayg nd r 5. Ancak, flu ana kadar Torbefller yo un yaflad klar bölgelerde eskiden daha büyük baz Bogomil grubunun bulundu u hususunda kan tlar elde edilmemifltir. Baz Türk etnologlar ise Torbefllerin asl nda Slavlaflm fl Türk olduklar n iddia etmektedirler. Makedon etnologlar ise Torbefller H ristiyan Makedonlardan ayr bir etnik grup olarak görmemektedirler ve onlar Makedon etnik toplumu içerisinde sadece bir dini az nl k olarak saymaktad rlar 6. Torbefller Müslümanlaflmas konusunda doktora yapan Galaba Palikrufleva n n tezi de ilginçtir. O, daha eski baz dönemde ayr bir etnik grubun ya da boyun bu ismi tafl d olas l n da reddetmeyerek, Torbefl ismi ile ilgili torba kelimesiyle ba lant l halk yorumunun en kabul edilir oldu unu düflünmektedir. 7 Palikrufleva, Torbefllerin etnik kökenleri hususunda onlar n Osmanl lar n bu topraklar ele geçirdiklerinden önce Bat Makedonya da, Radika deresi boyunca Reka ad yla bilinen bölgede yaflayan Miyak Slav etnik grubundan geldikleri tezini savunmaktad r. Bu etnik grubun bir bölümü slam dinini ka-
Osmanl Miras Makedon Torbeflleri 303 bul etmifl ve dolay s yla H ristiyan kalan kabiledafllar taraf ndan, dinlerini bir torba çökelek için satt klar için, onlara küçümseyici Torbefl ad verilmifl. Daha geç dönemlerde bu Torbefllerin bir bölümü Üsküp ve Veles yöresine yerleflmifl. Bu diaspora, slam dinini kabul eden Üsküp ve Veles grubu mensubu ahalinin bir bölümünde Reka dan akrabalar n n göç etme gelene inin yaflat lmas yla kan tlanmaktad r. Bu flekilde, ad geçen Reka, Üsküp ve Veles bölgelerinde yaflayan Müslümanlaflm fl ahalinin ayn etnik özelli e ve kökenlere sahip oldu u sonucuna var lmaktad r 8. mparatorluk s n rlar dâhilinde sürekli göç ak mlar n göz önünde bulundurdu umuzda hiç kuflkusuz ki bu tür göçler olmufltur. Ancak, söz konusu üç bölgedeki Müslümanlaflm fl nüfusun özel etnik mensubiyeti konusundaki srarl tutumlar yedekle kabul etmek gerekir. Özellikle, müellifin de, Reka ve Üsküp civar ndaki Müslümanlaflm fl nüfus aras nda tar m araçlar n n yap s ve terminolojisi, ev tipi ve onunla ilgili terminoloji, kad n k yafetleri ve psikolojik özellikleri konusunda farkl l klar n oldu unu kabul etmesi bu görüflü desteklemektedir 9. Bu farkl l klar, tabi ki, ayn kökenden gelen ama flimdi farkl co rafi bölgelerde yaflad klar için bu iki grubun içinde geliflen farkl süreçlere mal edilemez. Üsküp Torbefl bölgesinde (Torbefliya da) yaflayan Müslümanlaflm fl nüfusun, o yörenin H ristiyan Slav nüfusunun aflamal bir flekilde Müslümanlaflt r lmas sonucu meydana geldi i olas l daha kabul edilir gibi görülmektedir. XVI. y.y. a ait tahrir defterleri bunu bir ölçüde desteklemektedir. Asl nda, günümüzde Torbefllerin yo un bir flekilde yaflad klar Bat Makedonya bölgesinde Müslümanlaflt rma süreci XV. y.y. n ikinci yar s nda bafllam fl, ancak XVI. y.y. n ortalar na do ru h zl bir flekilde yay lm flt r. En büyük de ifliklikler 1540 ile 1580 y llar aras nda olmufltur. Bu dönemde o bölgedeki köylerin dini yap s nda köklü de ifliklikler meydana gelmifltir. Belirgin bir örnek olarak Jirovnica köyünü gösterebiliriz. Bu köyde 1536/39 say mlar nda sadece 3 Müslüman ve 69 H ristiyan ailesinin oldu u gözükürken, 1582/3 say mlar nda 69 Müslüman ve 20 H ristiyan ailesinin tespit edilmesiyle bu durum neredeyse ters bir orant alm flt r. Müslüman ailelerden 44 ünün, soyadlar nda hala H ristiyan baba ad n tafl d klar için, eskiden H ristiyan olduklar bellidir. 10 Bu bölgeden farkl olarak, bugünün Üsküp Torbefl bölgesinde (Torbefliya da), 1568/69 Üsküp Sanca say mlar na göre, Müslüman nüfusu yoktur. Daha geç dönemlerde Müslüman Torbefl köyleri olarak görülen köylerde H ristiyan Slav nüfusu yaflamaktad r 11. Bu Torbefl nüfusunun Reka bölgesinden tafl nd kabul edildi inde, bu köyün H ristiyan ahalisinin nereye gitti i konusu aç klanmam fl kal yor. Bunlar n bir anda Müslümanlaflt r lmalar ve Torbefl grubuna dâhil edilmeleri ola-
304 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress s l kabul edilir gibi de ildir. Çünkü böyle bir durum kabul edilecek olursa, srarla üzerinde duruldu u Reka, Üsküp ve Veles Torbefllerinin ayn etnik özellikleri ortadan kalkm fl olur. Ayr ca, bu H ristiyanlar n evlerini terk ettikleri ve yerlerine Reka Torbefllerinin geldiklerine dair hiçbir kan t bulunmamaktad r. Söz konusu yerli H ristiyan nüfusunun Reka bölgesindeki H ristiyanlardan daha sonralar Müslümanlaflt rma sürecine dâhil edilmifl olmas tahmini en kabul edilebilir olarak görülmektedir. Asl nda, sözü geçen tahrir defterlerindeki veriler, Bat Makedonya daki Müslümanlaflt rma sürecinin Arnavutluk topraklar istikametinden geldi ini ve Orta Makedonya ya do ru yay ld n göstermektedir. Ayn sürecin Prizren in Gora bölgesinde de meydana geldi i tahmin edilebilir 12. Yukar daki görüfllerden, Torbefl ad yla bilinen Müslümanlaflt r lm fl nüfusun çok eski - Osmanl öncesi - ayr bir etnik özellikleri konusunda srar etmenin mümkün olmad sonucu ortaya ç kmaktad r. simleri, kuflkusuz, Makedonya da Osmanl iktidar dönemi ile ilgilidir ve bu isimle, ana dilini korumufl olan tüm Müslümanlaflm fl Slav nüfus tan mlanm flt r. Torbefl isminin kullan - m ikincil bir fenomen olarak de erlendirilebilir ve büyük ölçüde bu kelimenin daha da genifl anlamda genelleflti i Torbefller üzerinde daha geç dönemlerde yaz lan makale ve kitaplar sonucudur 13. Günümüz koflullar nda, nüfus say mlar n n yap lm fl olmas na ra men, Torbefllerin tam say s n n belirlenmesi mümkün de ildir. vo Banac, Krall k Yugoslavya s nda kinci Dünya savafl öncesi onlar n say s n n 27.000 oldu unu iddia etmektedir. Daha sonraki nüfus say mlar köklü farkl rakamlar ortaya ç karm flt r: 1953 y l nda sadece 1.591; 1961 y l nda 3002; 1971 y l nda 1.248 ve 1981 y l nda 39.355 14. Uzmanlar, son rakam n önceleri kendilerini Türk olarak tan tan birço unu ihtiva etti ine iflaret etmektedirler. Torbefllerin eskiden geleneksel olarak Türklerle s k ba lar oldu u konusunda kuflku yoktur ve onlar, özellikle Osmanl lar n Balkanlar terk etmelerine kadar, de iflik dönemlerde, kendilerini Türk olarak tan t yorlard. Ancak, 1944 y l nda Yugoslavya devleti çerçevesinde Makedonya Cumhuriyeti kuruldu unda, Yugoslav hükümeti Torbeflleri Makedon kimli ini kabul etmelerinde cesaretlendiriyordu. Ancak bu politika, Makedon ulusal kimli inin Makedon Ortodoks dini ile s k ba lar nedeniyle, Torbefller ve Makedon H ristiyan toplum aras nda gerginliklere neden oldu 15. Bu afl lmas mümkün olmayan dini farkl l k nedeniyle Torbefller ve H ristiyan Makedonlar aras nda evlilikler neredeyse görülmemektedir. Di er Müslüman topluluklar (Arnavut ve Türk) ile karfl l kl evlilikler daha kabul edilir görülmektedir. 1970 y l nda Makedon Müslümanlar Kültürel-Bilimsel fiölenleri teflkilat n n kurulmas Torbefller aras nda Makedon kimli ini güçlendirme hususun-
Osmanl Miras Makedon Torbeflleri 305 da bir giriflim daha teflkil ediyordu. Resmi Makedon makamlar n n deste i ile kurulan bu teflkilat n hedefi, Makedon kimli inin güçlendirilmesi yan s ra, Arnavutlar n ve Türklerin Torbefller üzerindeki etkilerini engellemek idi. Bu teflkilat n iddialar na göre, kinci Dünya Savafl ndan sonra Torbefl nüfusunun 70.000 i, Arnavutlar taraf ndan en çok olmak üzere, di er Müslüman gruplar taraf ndan eritilmifltir. Teflkilat n Torbefller aras nda Makedon kimli inin güçlenmesindeki katk s na ra men, yine de Torbefller, baflta Arnavut Müslüman ço unlu u taraf ndan olmak üzere güçlü etkilemelere maruz kald lar. Arnavutlar n Torbefller üzerindeki etkileri, Makedonya Cumhuriyeti nin müstakil devlet olmas ndan sonra daha da güçlendi. Torbefllerin birço u Arnavut kimli ini h zl bir flekilde kabul ediyor. Makedonya Cumhuriyeti nde 1990 y l nda yap lan nüfus say mlar sürecinde Makedon Müslümanlar örgütü ile en büyük Arnavut partisi aras nda yürütülen hararetli yaz flmalarda, Arnavut partisi, sessiz asimilasyon ve Bat Makedonya n n Kosovalaflt r lma ve Arnavutlaflt r lmas yolunda dini kullanmakla suçlan yordu. Arnavutlar n üstünlük sa lad klar Makedonya Cumhuriyeti slam Birli i Meflihat (Konseyi) n n 1995 y l nda ald, Makedonya da yaflayan Müslümanlar n resmi dilinin Arnavutçad r fleklindeki karar uzlaflmazl klar daha da artt rd. Bu karar, Müslüman Makedon Toplulu u liderlerinin tepkisine neden oldu 16. Makedonya Cumhuriyeti nde 2002 y l nda yap lan son nüfus say m formlar nda, Torbefllerin Makedonya Cumhuriyeti nde özel milli topluluk olarak alg lanmad klar ndan dolay, ayr bir Torbefl ya da Müslüman Makedon hanesi yer almad. Yine de, say mlardaki verilerin de erlendirmesinden sonra iç kullan m için aç klanan bilgiler üç ilginç alt grubun oldu unu göstermektedir: Müslüman Makedonlar 8.422 kifli, Müslümanlar 2.553 kifli ve Makedon Müslümanlar 180 kifli 17. Bu üç Müslüman nüfus gruplar n n ard nda Torbefl toplulu u mensuplar n n oldu u tahmin edilebilir. Tabi ki bunlar n belli bir k sm, üç en büyük topluluklar olan Makedon, Arnavut ve Türk topluluklar aras nda da aranmal d r. Ve ayr ca bütün bunlar, daha büyük etnik topluluklardan hiçbirinin kendi kimli ini Torbefllere kabul ettirmeyi baflaramad n, ama ayn flekilde Torbefllerin de kendi öz kimliklerini gelifltirmeyi baflaramad klar n ve Makedonya Cumhuriyeti ndeki Torbefl toplulu unun derin bölünmüfllü ünü göstermektedir. 18 Notlar 1 Culevq, P., Obikolka iz albanski selia v pristinsko, prizrensko, debqrsko i ohridsko, Izvesti na Narodni etnografieski muzej v Sofia, god. VI, kn. I IV, Sofia, 1926,110 2 Jovan Haxi Vasiljevic, Muslimani nase krvi u junoj Srbiji, Beograd, 1924, 34. 3 Pavlovic, M., Skopski torbesi - najstarije srpsko pleme na Balkanskom Poluostrovu, Juna Srbija, 94 (od 27. XI 1939) Skopje. 4 Stojanovski, A., Prasaweto za potekloto na imeto Torbesi negovoto prvicno spomenu-
306 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress vawe vo pisuvaniizvori, vo: Istorija, folklor i etnologija na islamiziranite Makedonci, Skopje, 1987, 33. 5 Angelov, D., Bogomilstvoto u Bulgaria, Sofia, 1960; Mandis, D., Bogomilska crkva bosanskih hristijana, Cikago, 1962, 62. 6 Victor A. Friedman, Language in Macedonia as an Identity Construction Site, in: When Languages Collide: Perspectives on Language Conflict, Language Competition, and Language Coexistence, ed. Brian D. Joseph, Ohio State University Press, 2003, 267. 7 Palikruseva, G., Islamizacija na Torbesite i formirawe na Torbeskata subgrupa (doktorska disertacija vo rakopis vo bibliotekata na Filozofskiot fakultet vo Skopje - grupa Istorija), Skopje, 1965, 138, 143. 8 Ayn, 165. 9 Ayn, 185-209. 10 Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. opsiren popisen defter na Ohridskiot sanxak od 1583, tom VIII, kn. I, prevod, redakcija i komentar d-r Aleksandar Stojanovaki, Skopje, 2000, 640-642. Benzer süreç, bu bölgenin di er köylerinde ve Debre, Ohri, Starova, Biglite ve Kesriye gibi kazalar kapsayan bütün Makedonya-Arnavutluk s n r co rafyas nda da varm fl. Bu bölgenin 1536/39-1583 y llar na ait tahrir defterlerinin k yaslanmas, H ristiyan nüfusunun inan lmaz (%31) oranda azald n, Müslümanlar n say s n n ise 3.645 den 22.185 e, yani alt kat artt n göstermektedir. (Dragi Gjorgiev, Islamisierung im makedonisch-albanischen Grenzgebiet in den ersten Jahrhunderten der osmanischen Herrschaft (15. und 16. Jahrhundert), in: Islam am Balkan, Wiener Zeitschrift zur Geschichte der Neuzeit, hefteditorial Marlene Kurz, Wien, 2005, 12). Bu s n r bölgesinin Müslümanlaflmas konusunda ayr ca bak: Aleksandar Stojanovski, Demografskite promeni vo Debarskata kaza vo (15-16 vek), Glasnik na Institutot za nacionalna istorija, god. 45, br. 1, Skopje, 2001, 69-85; Ohrid i ohridsko niz istorijata, kniga vtora. Od pasaweto pod osmanliska vlast do krajot na prvata svetska vojna, urednik Mihajlo Apostolski, Skopje, 1978, 13-38; Antonina@elxzkova, Razprostranenie na islama v zapadnobalkanskite zemi pod osmanska vlast, XV-XVIII vek, Izdatelstvo na Bwlgarskata akademia na naukite, Sofia, 1990. 11 Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Opsiren popisen defter na Skopskiot sanxak od 1568/69 godina, tom VI, kniga 1, Skopje, 1984, 125, 177, 204-206. 12 Stojanovski, A., ayn eser, 35-36. 13 Palikruseva, G., ayn eser, 131-132. 14 Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia: origins, history, politics, Cornell University Press, 1989, 50. 15 Duncan M. Perry, The Republic of Macedonia: finding its way, in: Politics, Power and the Struggle for Democracy in South-East Europe, ed. Karen Dawisha, Bruce Parrott, Cambridge University Press, 1997, 256. 16 Ayn yerde. 17 Makedonya Cumhuriyeti statistik Kurumu. 2002 y l nüfus say m. 18 Makedonya Cumhuriyeti nde yap lan son 2006 y l ndaki seçimlere, Torbefllerin Partisi olarak da bilinen Avrupa Gelece i Partisi de kat ld. Torbefl toplulu unun etnik özelli ini savunan bu partinin lideri, zengin ifl adam Fiat Canovski, Makedonya Meclisine girmeyi baflard.