Hayvan Islahı ve Yetiştirme 2. ders Akin Pala akin@comu.edu.tr Seleksiyona cevap Et sığırlarında doğum ağırlığını arttırmak istiyoruz. Ağır doğmuş olan bireyleri ebeveyn olarak seçip çiftleştiriyoruz. Başlangıçta 40 kg (P 0 ) doğum ağırlığı ve 5 kg standart sapma olsun 47 kg ın üstünde doğan bütün hayvanları seçelim Seçilen hayvanların ortalama doğum ağırlığı 50 kg (P 1 ) olsun. Aradaki fark P=P 1 -P 0 seleksiyon üstünlüğü olur. Seçilen hayvanların fenotipi belli ölçüde genotipi temsil eder G 1 Gelecek generasyondaki fenotiplerin ortalaması da (P 2 ) genotiplerin ortalamasını (G 2 ) temsil eder. G=G 2 -G 1 ise genetik ilerlemedir. Doğum ağırlığındaki bütün varyasyon eklemeli gen etkilerinden dolayı ise, doğum ağırlığı kayıtlarına göre seçim yapmak, doğum ağırlığını etkileyen genleri seçmek demektir. Realized (gerçekleşen) kalıtım derecesi= G/ P Zootekni deki en önemli formül G=i*h 2 Bu verilen örnekte, bir generasyonda elde edilen ilerleme 4kg ise gerçekleşen kalıtım derecesini hesaplayınız. i= seleksiyon üstünlüğü Seleksiyon metotları Kitlesel seleksiyon Aile seleksiyonu Pedigri kullanarak seleksiyon 1
Kitlesel seleksiyon Kalıtım derecesi yüksek ise bu yöntem kullanılabilir. Her zaman bir verim yetmez, birden fazla verim istenebilir. Negatif korelasyon gibi etkiler, bağımsız ayıklama sınırları metodunu etkisiz kılabilir, bu korelasyonları ve diğer genetik etkileri göz önüne alan indeks veya BLUP metotları kullanılmalıdır. Hayvanların bir veya iki verimi için değil, toplam değerleri için seçim yapıldığında, bütün değerler tek bir değere toplanır İndeks rakamının kendi başına bir değeri yoktur fakat bireyleri karsılaştırmak için kullanılabilir. İndeks rakamını oluşturmak için değişik metotlar vardır fakat bunlar genelde şunları göz önüne alırlar: Kalıtım derecesini Göreceli ekonomik ağırlıkları Fenotipik ve genotipik korelasyonları Üç adet verim için indeks değeri (I) şöyle hesaplanabilir: I =aa +bb +cc a, b ve c burada kalıtım dereceleri ve göreceli ekonomik değerleri, A, B ve C verimleri için vermekte, A, B ve C ise bu verimler için standardize edilmiş değerlerdir. Standardize edilmiş değerler Neden standardize edilir bu değerler? Yumurta tavuğunda yumurta sayısına, büyüklüğüne ve kabuk kalınlığına göre seleksiyon yapmak isteyebiliriz. Direk eklersek elma ile armudu toplamış gibi olur. Standardize edilmiş değerler Standardizasyon şöyle yapılabilir: Ai - A A = σ A Genelde verimlerin ortalaması ve standart sapması farklıdır, hatta aynı ünite ile ifade edilmezler (kg-sayı-cm) 2
Standardize edilmiş değerler Fakat elde edilen standart değer, kullanılan ünitelerden bağımsızdır. Böylece, herhangi bir üretim kaydı başka verimlerin üretim kaydına eklenip yeni, bütün hayvanlar için standart bir rakam, indeks değeri ortaya çıkarılabilir Seleksiyon bu değer üzerinden yapılır. Kitlesel seleksiyon da birden fazla verim için seleksiyon Teksel seleksiyon Bağımsız ayıklama sınırları Düşük kalıtım dereceli verimlerde kitlesel seleksiyon iyi sonuç vermez Bazı verimler tek cinsiyette görülür ve horozların yumurta sayısı, boğaların ne kadar süt verdikleri bilinmez Verim ortalaması yüksek aileler seçilirse, isabet direk olarak bireyleri seçmekten fazla olur Aileler ortak genlere sahiptir ve kalıtım derecesi arttıkça bu benzerlik fenotipik olarak da ortaya çıkar. Kalıtım derecesi arttıkça aileler birbirine daha çok benzemez, sadece benzerlikler ortaya çıkar! Genellikle seleksiyon programlarına başlamadan önce çevresel varyasyonun azaltılması tavsiye edilir. Çevresel varyasyon azalırsa kalıtım derecesi artar 3/10 yerine 3/5 Bütün hayvanlara aynı muameleyi yapmak, sosyal dominantlığın etkilerini azaltacak önlemler almak Uzun yemlikler hayvanların hepsinin aynı miktarda yem yiyebilmesini sağlar, yoksa sadece dominantlar yer Kısaca her hayvanin aynı şartta olmasını sağlamak seleksiyonda isabeti arttırır çünkü genetik farklılıklar daha net ortaya çıkar Fazladan çevresel varyansın etkilerini azaltmanın bir yolu da (düşük h 2 ) damızlık olarak bir ailenin bütün bireylerini elde tutmaktır Bazı bireylerin verimleri kötü olabilir Pratikte yapılan, bir çeşit kombinasyona başvurmaktır, en iyi ailelerin %50 en iyi bireyleri elde tutulur. 3
Erkekler için önerdiğim ise seçilen erkeklerin dışında kalanların en azından bir dişi ile çiftleştirilmesidir. Neden? Akrabalı yetiştirmenin olumsuz etkileri! Aile seleksiyonu, en çok aileler içi genetik ilişki çok gözlenen ilişki az olduğu zaman işe yarar. h 2 düşük iken olur Çevresel varyans yüksek olabilir Genetik varyans düşük olabilir akrabalı yetiştirmeden dolayı Akrabalı yetiştirme aile içi genetik benzerliği, fenotipik benzerlikten daha çok arttırırsa, ailelere ağırlık verilmeli BLUP ve kombine seleksiyon indeksi metotları kalıtım derecesi düştükçe (çok sayıda verim için seleksiyon) aile ortalamalarına, kalıtım derecesi yükseldikçe bireysel ortalamalara ağırlık verirler. Aile ortalamaları seçildikçe sürüde akrabalık derecesi artar. Daha başarılı yöntemler genelde akrabalığı arttırırlar Pedigri Seleksiyonu Hayvanın atalarının verimlerine bakılır Genelde tek cinsiyette görülen (süt verimi) veya hayvanın ilerleyen yaşlarında (olgun ağırlık) veya hayvan kesildikten sonra (et kalitesi) anlaşılabilecek verimlerde kullanılır Kalıtım derecesi düşük verimlerde de bireyin değeri yerine kullanılabilir. Pedigri Seleksiyonu Atalarının verimleri bireyin veriminden daha iyi biliniyorsa ve ataların bireye yakınlığı fazla olmalıdır Dedesinin babası pek yakın değil Babasının dedesi? Kaç ebeveynin kaydının bilindiği de önemli, eklenen kayıt sayısı arttıkça eklenen bilgi miktarı da artar ve düşük h 2 nin isabet üzerindeki olumsuz etkileri azaltılmış olur. Bir bireyin damızlık değeri, yavrularının performanslarına bakılarak tahmin edilir. Özellikle süt sığırlarında çok kullanılan bir yöntemdir. Bir boğayı döl kontrolünden geçirmek için o boğanın ergenliğe erişmesi ve birkaç inekle çiftleştirilmesi veya yapay tohumlama için sperma toplanması gerekir. Genelde sperma alınır ve sonuçlar alınana kadar saklanır. 4
Pahalı, uzun süren ve zor bir iş olduğu için, her erkek hayvan döl kontrolüne tabi tutulamaz. Hayatlarının ilk kısımlarında başka bazı kriterlere göre bir pre-seleksiyon yapılmalıdır Her erkek hayvana ne kadar çok dişi verilirse yapılan işin isabet derecesi o kadar artar. Boğanın damızlık değeri daha doğru tahmin edilir Fakat her bir erkeğe verilen dişi sayısı arttıkça test edilecek erkek sayısı azalır Daha çok erkeği test etmek, sürünün içinden en iyilerini seçmek demektir Test edilecek erkek sayısı ile erkek başına düşen dişi sayısı arasında bir denge oluşturulması gerekmektedir. Çok güvenilir bir metottur, kızları çok süt veren babalara, proven sires, yani ispatlanmış babalar denir. Bunların zaten saklanmış olan spermaları başka inekler üzerinde kullanılır. Uzun işlem, boğalarda döl kontrolü 16 aylık iken kontrol 9.3 ay sonra dişi döllerin doğması 20 ay dişi dölün ilk aşıma alınmasına kadar geçen süre 9.3 ay dölün gebeliği 10 ay dölün laktasyon süresi 48.6 ay toplam sonra, veya boğa 48.6+16=64.6 aylık yaşında (5.5 yıl) Uzun işlem, boğalarda döl kontrolü 5.5 yıl beklerken boğaları sağlayan işletme yararlanmaya devam edebilir. Bu sürenin sonunda boğalar çok para ettiğinden, işletmeler bunları elde tutma masrafına katlanabilirler. Ayrıca boğadan yüksek miktarda sperma elde edilip, bunlar dondurulup boğa elden çıkarılabilmektedir 10-100 bin dozluk sperma tutulabilir. 5