HEDEFLER İÇİNDEKİLER KASLAR (MYOLOGIA) Kaslar Hakkında Genel Bilgiler Extremite Kasları Üst Extremite Kasları Alt Extremite Kasları Baş ve Boyun Kasları Baş ve Yüz Kasları Boyun Kasları Gövde ve Sırt Kasları Kaslarla İlgili Semptom ve Klinik Terimler TEMEL ANATOMİ Prof. Dr. Samih DİYARBAKIR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kaslar hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Axial iskelet ve extremite kaslarının adlarını latince olarak söyleyebilecek, Öğrenmiş olduğu kasların konumunu ifade edebilecek, Kaslarla ilgili semptom ve klinik terimleri tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 4
GİRİŞ Hareket sistemini kemikler, eklemler ve kaslar oluşturur. Bu sistem içerisinde yer alan kaslar, vücudun hareketini meydana getirdiği için aktif bölüm olarak bilinir. Kasları inceleyen bilim dalına miyoloji denir. Kasları inceleyen bilim dalına myologia (miyoloji) denir. Kasların Latince ismi musculus tur. Muskulus diye okunur, m. harfi şeklinde kısaltılır. Çoğul kısaltması da musculi (mm.) şeklindedir. KASLAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER Kaslar fonksiyonlarını yapabilmek için çeşitli şekillere sahiptirler. Kas şekillerine de etki eden birçok faktör vardır. Bu faktörler; Yer faktörü, Fonksiyon faktörü Eklemlerle olan ilgileri Kas liflerinin yönü Kas kirişi gibi faktörlerdir. Not: Kasların fonksiyon birimi olan kas lifleri kemiklere doğrudan yapışmaz. Kemiklere yapışan kas bölümüne kasın tendonu (kas kirişi) denir. Tendonun geniş bir yapı şeklindeki görünümüne ise aponevroz adı verilir. Kasların Şekilleri göre; Bazı kasların isimlendirilmesi gövdesinin şekline göre yapılmaktadır. Buna Dört kenarlı kaslar Geniş kas Düz kas İğ şekilli kas İki başlı kas İki karınlı kas Yuvarlak kas Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Kasların Başlangıç ve Bitiş Yerleri Kasların iki ucunda bulunan tendonlar genellikle iki ayrı kemiğe tutunurlar. Tutunduğu noktalardan biri hareketsiz, diğeri ise hareketli noktadır. Bazen her iki noktada hareketli olabilir veya bu iki noktadan biri az, diğeri daha fazla hareketli olabilir. Hareketsiz veya az hareketli noktaya, kasın başlangıcı anlamına gelen origo denir. Kasın diğer ucunun tutunduğu bölgeye ise sonlanma yeri anlamına gelen insertio denir. Kasın başlangıç noktasına origo, sonlanma yerine de insertio denir. Şekil 1. Kasın bölümleri Kasların Gerginlikleri (Tonus) Kasların belli bir gerginliği (sertliği) vardır. Kasların istirahat hâlindeki bu sertliğe tonus denir. Normotonik kas: Sağlıklı bir kas için kullanılan terimdir. Kasın normal sertliğine verilen addır. Hipotonik kas: Tonusu azalmış kasa denir. Hipertonik kas: Tonusu normalden daha fazla olan kasa denir. Kaslarda Kasılma Çeşitleri Tonik kasılma: Eğer bir kas devamlı kasılı hâlde bulunuyorsa, bu kasılma türüne tonik kasılma denir. Klonik kasılma: Şayet bir kasta kasılma ve gevşeme periyotları birbirini takip ediyorsa, bu şekildeki kasılmaya klonik kasılma denir. İzotonik kasılma: İzotonik kasılmada gerginliği değişmez ancak kasın boyunda kısalma olur. Yürüme, koşma gibi hareketlerimiz kasların bu şekilde kasılmaları ile gerçekleştirilir. İzometrik kasılma: Kasın boyunda kısalma olmaz. Kas kasılı ve gergin durumda bulunur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Hareketlerin Oluşmasındaki Kas İsimleri Agonist kas: Bir işi yapmakta en çok rolü olan kasa denir. Sinergist kas: Agonist kasa yardımcı olan kaslara verilen isimdir. Antagonist kas: Agonist kasın zıddına hareket oluşturan kasa verilen addır. İNSAN VÜCUDUNDA BULUNAN KASLAR İnsan vücudunda bulunan kasların gruplara ayrılması, öğrenim kolaylığı açısından önemlidir. Kas dokusu üç gruba ayrılır. Bir işi yapmada en çok rolü olan kasa agonist kas denir. Çizgili kaslar: İskelet kası olarak da tanımlanır. Hareketlerimizden sorumludurlar. İsteğimize bağlı sinir sistemi tarafından çalıştırılmaktadır. Düz kaslar: İç organların ve damarların duvar yapılarında bulunur. Düz kaslar isteğimiz dışında çalışır ve sinir sisteminin otonom bölümü tarafından innerve edilir. Kalp kası: Yapısal olarak çizgili kaslara, fonksiyon olarak ise düz kaslara benzer. Çizgili Kaslar Baş ve yüz kasları Epicranius kasları (m. epicranius): Baş bölgesinin en üst tarafında bulunan kaslardır. Saçlı deriyi hareket ettirirler. Şekil 2. Epicranius kasları (çizgili bölümler) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Yüz kasları (mimik kaslar) Göz çevresinde bulunan kaslar: Göz kapaklarının yapısına katılır ve göz kapaklarının kapanmasını sağlar. Bu bölgede bulunan kasların en önemlilerinden bir tanesi m. orbicularis oculi'dir. Burun çevresinde bulunan kaslar: Bu kasın bir bölümü burun deliklerini genişletirken bir bölümü ise daralmasını sağlar. Bu bölgede bulunan kasların genel adı m. nasalis'tir. Ağız çevresinde bulunan kaslar. Bu kas hem dudaklarımızın yapısında hem de dudaklarımızın hareketlerinde önemli yer alırlar. Bu bölgede bulunan kasların en önemlilerinden bir tanesi m. orbicularis oris'tir. Bu kas dudaklarımızın yapısını oluşturur ve yüzün diğer kasları ile dudak hareketlerini sağlar. Şekil 3. Mimik kasları Not: Yüz kaslarının innervasyonunu yani uyarılmasını yedinci kafa çifti olan nervus facialis (fasial sinir) yapmaktadır. Bu sinirin hasarında yüz felci oluşur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Bireysel Etkinlik Kaslar (Myologia) Çiğneme kasları Bu kaslar çiğneme esnasında çenenin açılıp kapanmasını, sağa sola salıncak hareket yaparak gıdaların öğütülmesini sağlarlar. M. temporalis M. masseter M. pterygoideus lateralis Mimik kaslarını nervus facialis uyarmaktadır. M. pterygoideus medialis Boyun kasları Boyun bölgesinin ön ve yan tarafında yer alırlar. Baş ve toraks hareketleri ile ilgili görevleri vardır. Bu kasların en önemlilerinden biri boynun ön tarafında yer alan ve sağ-sol tarafta bulunan m. sternocleidomastoideus'tur. Kaynak kitaplardan yararlanarak baş, boyun, mimik ve çiğneme kaslarını tekrar ediniz. Gövde kasları Sırt bölgesi kasları: Sırt bölgesinde bulunan kaslardır. İki grupta yerleşim gösterirler. Yüzeyel sırt kasları ve derin sırt kasları olarak yerleşim gösterirler. Bu kas gruplarının baş, gövde ve kol hareketleri ile ilgili görevleri vardır. Sırtta bulunan en yüzeyel kasları m. trapezius ve m. latissimus dorsi'dir. Pectoral bölge kasları: Toraks (göğüs) bölgesinin ön tarafında yer alan kaslardır. Kol, toraks ve gövde hareketleri ile ilgili fonksiyonları vardır. Bu kaslar; M. pectoralis major M. pectoralis minor M. serratus anterior M. trapezius ve m. latissimus dorsi yüzeyel M. subclavius tur sırt kaslarındandır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Bireysel Etkinlik Kaslar (Myologia) Karın bölgesi kasları: Karın ön ve yan duvarlarının yapısına katılan kaslardır. Karın (abdomen) içerisinde bulunan organları korur, karın içi basıncının artmasında ve gövdenin hareketleri ile ilgili önemli fonksiyonları bulunur. Bu kaslar; M. obliquus externus abdominis M. obliquus internus abdominis M. transversus abdominis M. rectus abdominis M. pyramidalis Gövde kaslarının isimlerini yazınız ve terimleri sesli olarak tekrar ediniz. Omuz bölgesi ve üst ekstremite kasları Üst extremite gövdeye omuz bölgesinde bulunan kaslar aracılığıyla tutunur. Omuz kasları, omuz bölgesi ve üst extremite'yi hareket ettirir. Omuz bölgesi kasları M. deltoideus M. subscapularis M. supraspinatus M. infraspinatus M. teres major M. teres minor Bu bölgedeki en önemli kas m. deltoideus tur. Bu kas aynı zamanda omuzun şeklini de verir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Üst extremite kasları Kol kasları: Kolun ön ve arka bölgelerinde bulunan kaslardır. Kolun ön tarafında bulunan kaslara kola ve önkola fleksiyon yaptırdıkları için fleksör kaslar olarak bilinirler. Bu bölgede bulunan en önemli kas m. biceps brachiidir(pazu kası). Kolun ön tarafında m. biceps brachii, arka tarafında m. triceps brachii bulunur. Kolun arka tarafında bulunan kaslara kola ve önkola ekstansiyon yaptırdıkları için ekstansör kaslar olarak bilinirler. Bu bölgede bulunan en önemli kas m. triceps brachii dir. Ön kol kasları: Bu bölgenin kasları ön ve arka grup olmak üzere ikiye ayrılır. Kolun ön tarafında yer alan kaslara fleksor, ön kolun arka tarafında yer alan kaslara ise ekstansor grubu kaslar denir. Fleksor grubu kaslar ön kola ve ele fleksiyon yaptırır. Ekstansor grubu kaslar önkola ve ele ekstansiyon yaptırır. El kasları: El bölgesi kasları palmar (avuç içi) yüzünde yer alırlar. Bu grup kaslar: Thenar bölge kasları: Başparmak tarafında yer alan kabarık bölgede bulunurlar. Bu bölgede bulunan kaslar genellikle başparmak hareketleri ile ilgilidir.başparmağa abdüksiyon, addüksiyon, oppozisyon, repozisyon, fleksiyon ve extansiyon hareketleri yaptırırlar. Hipothenar bölge kasları: genel olarak küçük parmağa abdüksiyon, addüksiyon, oppozisyon, repozisyon, fleksiyon ve extansiyon hareketleri yaptırırlar. Bu bölgede bulunan kaslar genellikle başparmak hareketleri ile ilgilidir. Orta grup kaslar: Başparmak dışında kalan diğer parmaklara hareket yaptırırlar. Bu grup kaslar parmaklara abdüksiyon, addüksiyon, extansiyon hareketleri yaptırırlar. fleksiyon ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Bireysel Etkinlik Dikkat Kaslar (Myologia) Vücudun çizgili kasları fascia ismi verilen bağ dokusuyla sarılmıştır. Ekstremitede ve el bileğinin ön tarafında bulunan bağ dokusu (fascia profunda) kalınlaşarak retinaculum flexorum denen oluşumu meydana getirir. Ön kolun ön bölgesinde yer alan kaslar genellikle retinaculumun altından geçerek el bölgesinde sonlanırlar. Retinakulum fleksorum'un altından aynı zamanda n. medianus denilen sinir de geçmektedir. Elin aşırı kullanılması veya bu bölgenin enflamasyonu sonucu n. medianus sıkışır, el bölgesinde ve parmaklarda ağrı ve güçsüzlük görülür. Bu duruma karpal tünel sendromu denir. Omuz bölgesi ve üst extremite kaslarının kaynaklardan araştırarak isimlerini yazınız. Kalça ve alt ekstremite kasları Kalça bölgesi (gluteal bölge) kasları Kalça bölgesine gluteal bölge denir. M. gluteus maximus M. gluteus medius M. gluteus minimus Bu kaslar kalça bölgesinin arkaya doğru olan kabarıklığı yapar. Bu bölgede uyluğu dış tarafa döndüren (dış rotasyon) kaslar da bulunmaktadır. Gluteal bölge intramüsküler (kas içi) enjeksiyonların yapıldığı bölgedir. Gluteal bölgenin tahmini orta bölümünden geçen hayali birbirine dik iki eksenle (transvers ve vertikal) üst-dış, alt-dış, üst-iç ve alt-iç olmak üzere dört kadrana ayrılır. Enjeksiyonlar bu kadranlardan üst-dış tarafa yapılır. Şekil 4. Gluteal bölgede enjeksiyon yapılan kadran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
ayrılır. Uyluk bölgesi kasları Bu bölge kasları ön grup, arka grup ve medial grup olmak üzere üç kısma Gluteal bölge intramüsküler enjeksiyonlarda tercih edilen bir bölgedir. Bu kaslar uyluk ve bacak bölgesine: Fleksiyon Ekstansiyon Addüksiyon Abdüksiyon İç rotasyon Dış rotasyon hareketlerini yaptırır. Çocuklarda intramüsküler enjeksiyonlarda daha çok m. vastus lateralis tercih edilir. Uyluğun ön tarafında yer alan m. quadriceps femoris (uyluğun dört başlı kası) bölgenin en önemli kaslarından bir tanesidir. Bu kas uyluğa fleksiyon, bacağa ekstansiyon yaptırması açısından önem arzeder. M.quadriceps femoris in dış bölümünü oluşturan kas (m. vastus lateralis) özellikle çocuklara yapılacak intramüsküler enjeksiyonlar için uygulama bölgesi olarak tercih edilmektedir. Bacak (crus) bölgesi kasları Bu bölge kasları üç grupta incelenir. Ön grup Arka grup Lateral grup Bu bölgede yer alan kaslar bacak ve ayak bölgesine: Fleksiyon Ekstansiyon Addüksiyon Abdüksiyon İç rotasyon Dış rotasyon hareketlerini yaptırırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Bireysel Etkinlik Kaslar (Myologia) Ayak (pes) bölgesi kasları Ayak bölgesi kasları plantar bölge (ayak tabanı) ve dorsal bölge (üst yüz) olmak üzere iki bölgeye ayrılır. Her iki grupta bulunan kaslar ayak parmaklarımıza: Abdüksiyon, Addüksiyon, Oppozisyon, Repozisyon, Fleksiyon, Extansiyon hareketleri yaptırırlar. Kalça ve alt extremite kaslarının isimlerini bölgelere göre kaynaklardan araştırarak yazınız. Kaslarla ilgili bazı terimler Biceps: İki başlı. Triceps: Üç başlı. Kasların istirahat halindeki normal gergin olma durumuna tonus denir. Diaphragma(Solunum kası):karın ile göğüs boşluğunu birbirinden ayırır. Latissimus: En geniş şekilde olan. Musculus: Kas. Musculi: Kaslar. Hipertoni: Kas tonusunun aşırı derecede artmasına denir. Pectoralis: Göğüse ait. Göğüsün ön bölgesi. Plantaris: Ayak tabanı. Trapezius: Yamuk veya trapez şeklinde olan. Tonus: Kasların istirahat halindeki normal gerginlik haline verilen isim. Aponevroz: Yassı ve geniş olan kas kirişi. Myocardium: Kalbin kas tabakası, miyokart. Kas Atrofisi: Kas dokusunu oluşturan hücrelerin hacim olarak azalma göstermesi. Kontraktür: Kasın sürekli kasılma hâlinde olması. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Tartışma Örnek Örnek Kaslar (Myologia) Kontraktürler hafif ağrılı olup, sürekli devam etmezler, yani geçicidirler. Kasılma süreleri normalden daha uzun sürer. Kramp: Bir kas veya kas grubunun ani olarak irade dışı ağrılı kasılması Kramplar genellikle ağır egzerzisler, kan akımının azalması gibi kas metabolizmasında meydana gelen değişikliklerden kaynaklanır. Kramp giren kas istense de gevşetilemez. Aşırı yorgunluk ve sıvı kayıpları gibi durumlar kramp nedenidir. Hipertrofi: Kas dokusunu oluşturan hücrelerin hacim olarak artış göstermesi. Hipertoni: Kas tonusunun aşırı derecede artışı. Hipotoni: Kas tonusunun aşırı derecede azalması. Lumbago: Bel ağrısı. Miyalji: Kas ağrısı. Spazm: Kaslarda ani olarak meydana gelen istem dışı geçici kasılma. Tendinit: Kas kirişinin iltihabı. Tetani: Bir kasın sık uyarılması sonucu sürekli kasılı kalması hâli. Tremor: Kaslarda istem dışı kasılma, titreme. Bir konuyu iyi öğrenmek ister misiniz? O zaman; Dersin verildiği gün dikkatli bir şekilde çalışmalısınız. Verilen dersi üç gün sonra yazarak tekrar etmelisiniz. Aynı dersi bir hafta sonra tekrar yazarak çalışmalısınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Ödev Kaslar (Myologia) inceleyen bilim dalına myology (miyoloji) denir. Kaslar Latincede musculus olarak ifade edilmektedir. Vücudumuzdaki bazı kaslar intramüsküler enjeksiyon yapılmasında kullanılmaktadırlar. Özet Kasları İntramüsküler enjeksiyon yapılmasında tercih edilen bölgeleri araştırınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kasları inceleyen bilim dalına ne ad verilir? a) Miyoloji b) Osteoloji c) Artroloji d) Üroloji e) Nöroloji 2. Kas tendonlarının az hareketli olan proximal taraftaki kemiklere yapışma yerine ne ad verilir? a) İnsertio b) Origo c) Prime mover d) Sinerjist e) Antagonist 3. Gluteal (kalça) bölgede enjeksiyon hangi kadrana yapılır? a) Alt-İç b) Üst-İç c) Orta d) Üst-Dış e) Alt-Dış 4. Aşağıdakilerden hangisi göğüs bölgesi ile ilgili bir terimdir? a) Popliteal b) Plantar c) Manus d) Collum e) Pectoralis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
5. Aşağıdaki kaslardan hangisi sırt bölgesinde bulunan kastır? a) Musculus orbicularis oris b) Musculus trapezius c) Musculus pectoralis major d) Musculus deltoideus e) Musculus sartorius 6. Aşağıdaki kaslardan hangisi omuz bölgesinde bulunur? a) Musculus triceps brachii b) Musculus rectua abdominis c) Musculus biceps brachii d) Musculus temporalis e) Musculus deltoideus 7. Kaslarda istem dışı kasılmaya ne ad verilir? a) Hipertoni b) Tetani c) Tremor d) Atrofi e) Hipotoni 8. Aşağıdakilerden hangisi yüz bölgesinde bulunan kastır? a) Musculus temporalis b) Musculus orbicularis oculi c) Musculus trapezius d) Musculus gluteus maximus e) Musculus deltoideus Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
9. Aşağıdaki kaslardan hangisi gluteal (kalça) bölgede bulunur? a) Musculus gluteus maximus b) Musculus deltoideus c) Musculus trapezius d) Musculus pectoralis major e) Musculus quadriceps femoris 10. Kas dokusunu oluşturan hücrelerin hacim olarak artış göstermesine ne ad verilir? a) Atrofi b) Hipertrofi c) Hipertoni d) Hipotoni e) Miyotoni Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.D, 4.E, 5.C, 6.E, 7. C, 8.B, 9.A, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Hareket ve Sinir Sistemi ile Psikiyatrik Hastalıklara ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum Ve Sindirim Sistemine ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem Ile Kan Ve Kan Yapıcı Organlara Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Üriner, Genital ve Endokrin Sisteme ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Göz, Kulak-burun-boğaz ve Deriye ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 22.09.2015]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New- York:McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (2008). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 4. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Tıbbi Terminoloji, Uzaktan Eğitim Anatomi Ders Kitabı. Erzurum: 978-975-442-496- 6-Elektronik ISBN 2013 Bahar Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19