Hak ve Özgürlük Arasındaki Ne Fark Vardır? İnsan Haklarının Sınırı ve Sorumluluk

İnsan Hakları Nedir? Hak ve Özgürlük Arasındaki Ne Fark Vardır? İnsan Haklarının Sınırı ve Sorumluluk Dünyada İnsan Hakları Nasıl Gelişmiştir? Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Avrupa Birliği ve İnsan Hakları Türkiye de İnsan Hakları ve Avrupa Birliği Süreci Çocuk Hakları Kaynakça TEMA # 2 İNSAN HAKLARI VE ÇOCUK HAKLARI Her gün çeşitli eylemlerde bulunuyoruz. Örneğin, bir evde yaşıyoruz, bir okulda eğitim alıyoruz. Arkadaşlarımızla buluşuyor, sinemaya gidiyor, oyun oynuyoruz. Derslerde kendi düşüncelerimizi dile getiriyoruz. Bunları yapabilmemizi sağlayan sahip olduğumuz hak ve özgürlüklerdir. Hak ve özgürlüklerimiz doğduğumuz, hatta annemizin karnında büyümeye başladığımız andan itibaren başlar ve ancak öldüğümüzde sona erer. Yaptıklarımızdan hangilerinin yasalara uygun, hangilerinin yaptırım gerektirdiğini haklarımız, özgürlüklerimiz ve sorumluluklarımız belirler. Günümüzde insan hakları, en çok sözü edilen kavramlardan biri. Peki insan hakları ne anlama gelir? Hak ve özgürlük arasındaki fark nedir? İnsanların hakları ve özgürlükleri nelerdir? Çocukların da hakları var mıdır? İnsan Hakları Nedir? Yurttaşlık, ulus, dil, din, etnik köken, cinsiyet, cinsel yönelim, yaş, yetenek ya da diğer özellikler açısından ayrım gözetmeden tüm insanların, yalnızca insan oldukları için sahip oldukları ve yararlanabilecekleri temel hak ve özgürlükler insan hakları olarak anılır. Kısaca insan hakları, insan olmanın haklarıdır. Özgür ve eşit olmak, yaşamak, kişisel güvenliğe sahip olmak, köle olarak çalıştırılamamak, özgürce seyahat etmek, evlenmek ve aile kurmak, seçimlere katılmak, mülk edinmek, düşünmek, kendi görüşlerini savunmak, iyi koşullarda çalışmak, dinlenmek, eğitim görmek ve istediğin bir dine inanmak en temel insan haklarından bazılarıdır. İnsan hakları bazı özellikler taşır. Örneğin, o İnsan hakları tüm insanların eşit olarak, sonsuza kadar sahip oldukları haklardır. o İnsan hakları evrenseldir, yani dünyanın neresinde olursa olsun tüm insanlar için aynıdır. İnsan, bir ülkenin yurttaşı olduğu için değil, insanlık ailesinin bir üyesi olduğu için bu haklara sahiptir. o İnsan hakları, geri alınamaz ve devredilemez. İnsanın insan olma hali sona eremeyeceğine göre, insan haklarını da kaybedemez. o İnsan hakları bölünemez. Hiç kimse, diğerlerinden daha az önemli veya gerekli olmadığı gerekçesiyle bir hakkı insanın elinden alamaz. Her birey, medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel hakların tümüne aynı anda sahiptir. 1

o İnsan hakları, birbirleriyle bağlantılıdır. Bu haklar hep birlikte, birbirini tamamlayıcı bir çerçeve oluşturur. Mesela, belediyenin yaşadığınız mahallede çocuk parkı yapılması ile ilgili toplantısına katılma hakkınız ile o toplantıda kendi düşüncelerinizi ifade etme hakkınız birbiriyle bağlantılıdır. o İnsan hakları, temel insani gereksinimleri yansıtır, insanın onuruyla yaşaması için gereken temel standartları ortaya koyar. Bir insanın insan haklarını ihlal etmek, o kişiye sanki insan değilmiş gibi davranmakla aynı şeydir. İnsan haklarını savunmak demek, tüm insanların insanlık onuruna saygılı olmasını istemek demektir. Hak ve Özgürlük Arasındaki Ne Fark Vardır? Hak ve özgürlükler, insanın ayrılmaz parçaları, tamamlayıcı unsurlarıdır. Peki o zaman hak ve özgürlük arasında ne fark vardır? Özgürlük, insanın, dışarıdan herhangi bir baskı, engel ya da karışma olmadan belli bir davranış ya da eylemde bulunabilmesi demektir. Örneğin tiyatroya gitmek, gazete okumak, takım tutmak, bir derneğe üye olmak gibi. Hak kavramı ise özgürlüklerden daha geniş bir alanı kapsar. Hak, insanın bir davranış ya da eylemde bulunabilme, bir davranış ya da eylemden korunma ve bir olanak ya da koşuldan yararlanma yetkisidir. Hak, üç şeyden doğar: özgürlüklerden, yasaklardan ve insanın bir olanaktan yararlanma isteminden. Düşünce özgürlüğü, istenilen dini seçme özgürlüğü, vicdan özgürlüğü, basın özgürlüğü, toplanma ve dernek kurma özgürlüğü, haberleşme özgürlüğü, istenilen şehirde yaşama özgürlükleri gibi özgürlükler yasalarla güvence altına aldığında hak haline gelir, yani, kimi haklar, özgürlüklerin yasalaşmasıyla oluşur. Yasak, insanın bir eyleme ya da aykırı bir uygulamaya karşı korunmasıdır. Yasaklar da hak doğurur. Başkalarının özel yaşamına karışmak yasaktır, herkes, özel yaşamına saygı gösterilmesini bekleme hakkına sahiptir. Kimse zorla çalıştırılamaz; çünkü angarya ve zorla çalıştırılma yasağı vardır. İşkence yasaktır, dolayısıyla, kişinin işkence görmeme, görürse işkence edenleri dava edebilme hakkı vardır. Haklar bir de yararlanma isteminden doğar. Yararlanma istemi, insanın bir olanak ya da koşuldan yararlanmak ya da bunları kullanmayı isteyebilme yetkisidir. Örneğin, anneniz işyerinde kendisiyle aynı işi yapan bir erkek meslektaşıyla aynı ücreti almayı talep edebilir; bu annenizin eşit ve adil ücret olanağından yararlanma istemidir. Ya da yıl boyunca belli bir süre tatil yapma olanağını kullanmak annenizin hakkıdır, üstelik kimse tatilde olduğunuz için annenizin maaşını da kesemez. İnsan Haklarının Sınırı ve Sorumluluk Hiçbir hak ya da özgürlük sınırsız değildir. Yani bir kişi, hak ve özgürlüklerini, başkalarının kendi hak ve özgürlüklerini kullanmalarını engelleyecek veya ortadan kaldıracak şekilde kullanamaz. Örneğin, evinizde müzik dinlemek hakkınızdır; ama yüksek sesle dinleyerek 2

komşunuzu rahatsız edemezsiniz. Yani bir hakka sahip olmak, bazı sorumlulukları da beraberinde getirir. İnsan haklarını talep eden herkes, aynı zamanda başkalarının haklarına saygı göstermek, hakları kötüye kullanılan veya reddedilen insanları korumak ve desteklemek gibi belirli sorumlulukları da kabul etmiş olur. Bu sorumlulukların yerine getirilmesi, tüm diğer insanlarla dayanışma içinde olmak anlamına gelir. Dünyada İnsan Hakları Nasıl Gelişmiştir? İnsan haklarının gelişimine zaman içinde toplumlarda beliren bazı ihtiyaçlar neden olmuştur. Modern anlamda insan haklarına ilişkin ilk uygulamalar 1700lerden sonra ortaya çıkmış, 19. yüzyılda köleliğin yasaklanması ve savaşın dehşetinin sınırlandırılması için çalışılmıştır. 20. yüzyılda sömürge halkların bağımsızlık ve eşitlik mücadeleleri ile İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazilerin yarattığı büyük ölçekli insan hakları ihlalleri, uluslararası barışı sağlamak ve yurttaşları yönetimlerin istismarından korumak üzere insan hakları standartlarının gözetilmesi gerekliliğini doğurmuştur. İnsanlık ailesinin bütün üyeleri için geçerli olan haklar, ilk kez Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nde yer almıştır. 1948 yılında kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve siyasal haklarının hepsini kapsayan 30 maddelik bir belgedir. Bildirge hem evrenseldir, yani dünyanın her yerinde, bütün insanlar için geçerlidir; hem de bölünemezdir, yani bütün haklar eşit önemdedir. Türkiye bu bildirgeyi 1949 yılında kabul etmiştir. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Bildirgesi temel alınarak insan hakları konusunda çeşitli sözleşmeler hazırlanmıştır. Bu sözleşmelerden bazısının kapsamı daha geniştir, bazısınınki ise daha dardır. Zaman içinde çocuklar, engelliler, kadınlar gibi belli grupların insan hakları ihlallerine daha çok maruz kaldığının fark edilmesi üzerine bu grupların haklarını korumak için özel sözleşmeler de düzenlenmiştir. Kadınlara Karşı Her Tür Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (1979), Çocuk Haklarına dair Sözleşme (1989), Göçmen İşçilerin ve Aile Üyelerinin Hakları Sözleşmesi (1990) ve Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006) Birleşmiş Milletler in bu tür sözleşmelerine örnektir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi İnsan haklarının korunmasına yönelik bölgesel, yani sadece belli bir bölgedeki ülkelerde yaşayan insanları kapsayan, işbirlikleri de vardır. 1950 yılında Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan ve Türkiye nin de 1954 yılında imzalamış olduğu Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi bunlardan biridir. Avrupa Konseyi, Türkiye nin de kurucu üyelerinden biri olduğu, Avrupa kıtasında hukukun üstünlüğü, insan hakları ve çoğulcu demokrasiyi koruyup yaygınlaştırmaya çalışan uluslararası bir örgüttür. Ülkemizde de adını çok sık duyduğumuz Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Konseyi ne üye devletlerin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ne uygun davranıp davranmadıklarını denetleyen ve Strasbourg da bulunan bir mahkemedir. Yani üye devletler insan haklarına aykırı davranırlarsa, bu ülkelerin vatandaşları bu mahkemeye başvurarak haklarını arayabilirler. 3

Avrupa Birliği ve İnsan Hakları Temel hak ve özgürlükler, Avrupa Birliği nin kuruluşundan bu yana önemli bir konu olmuştur. AB ye göre insan haklarına saygılı olmak ve sosyal adalet ilkeleri Avrupa vatandaşlığının da temelini oluşturmaktadır. Avrupa Birliği, vatandaşlarının özgürlük, hoşgörü, eşitlik, dayanışma ve kültürel farklılık ortak değerleriyle bağlı olması için çalışmalar yapmaktadır. Avrupa Birliği, hazırladığı antlaşmalarda insan hakları, demokrasi, temel özgürlükler ve hukukun üstünlüğü ilkelerine yer vermiş, özellikle 1980lerin sonlarından itibaren insan hakları alanındaki çalışmalarını arttırmıştır. Avrupa Parlamentosu başta olmak üzere Avrupa Birliği nin tüm organları insan haklarının korunması ve geliştirilmesi için çalışmaktadır. Avrupa Birliği hem kendi kurumlarının işleyişinde, hem kendi üye ülkelerinde, hem de aday ülkelerde insan haklarına saygılı olmayı sağlamak üzere birçok kural geliştirmiştir. Peki, Avrupa Birliği üyesi ülkelerde insan haklarının uygulanması konusunda sıkıntılar yaşanıyor, insan hakları ihlalleri söz konusu oluyor mu? Tabii ki dünyanın her yerinde olduğu gibi Avrupa Birliği ülkelerinde de insan hakları hala ihlal ediliyor. Ancak, insan haklarına verilen önem ve uygulamaların iyileştirilmesi için Avrupa Birliği nin çalışmaları devam ediyor. 2000 yılında Avrupa Birliği, tarihinde ilk defa, AB içerisinde yaşayan Avrupa vatandaşları için bütün medeni, siyasi, ekonomik ve sosyal hakları tek bir metinde toplayan Avrupa Birliği Temel Haklar Sözleşmesi ni hazırladı. Avrupa kıtasında ve dünyada kabul edilen temel haklar ve özgürlüklere referansla, bu sözleşmede temel haklar altı bölümde toplanmıştır: İnsan onuru, özgürlükler, eşitlik, dayanışma, vatandaşlık hakları, ve adalet. Türkiye de İnsan Hakları ve Avrupa Birliği Süreci Bir Avrupa Birliği adayı ülke olarak Türkiye de insan haklarının durumu nasıldır? Türkiye, hem Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ni, hem de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ni imzalamıştır. Yani Türkiye nin imzaladığı sözleşmelerdeki haklar ve özgürlükler Türkiye de yaşayan herkes için geçerlidir. Ayrıca Türkiye anayasasında ve yasalarda hak ve özgürlüklere yer vermiştir. Avrupa Birliği, Kopenhag Kriterleri çerçevesinde, Birliğe üye olmak isteyen ülkelerden demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve azınlık haklarını güvence altına alan kurumlara sahip olmalarını istemektedir. Yani Türkiye gibi aday ülkeler, bu koşulu yerine getiremezlerse, bu konularda çalışmalar yapmazlarsa, Avrupa Birliği ne üye olamazlar. Avrupa Birliği ne aday bir ülke olan Türkiye de özellikle 1999 dan bu yana insan hakları konusunda birçok düzenleme gerçekleştirmiştir. Bu çerçevede, örneğin, ifade özgürlüğünün artırılması için anayasada değişiklikler yapılmıştır. Yaşama hakkını kişinin elinden alan idam cezası 2004 te kaldırılmıştır. 2010 da çocuk, yaşlı, kadın ve engellilere pozitif ayrımcılık uygulanması mümkün kılınmış, ayrıca, çocukların korunmasına ilişkin yeni bir düzenleme getirilmiştir. 4

Çocuk Hakları Çocukların korunması demişken, siz hiç çocuk hakları diye bir şey duydunuz mu? İnsan hakları ayrım gözetmeksizin büyük, küçük tüm insanlar için geçerlidir; ama zamanla toplumdaki bazı grupların haklarını koruyan özel düzenlemelerin de yapılması gerekmiştir. Çocuk hakları da çocukların özel ihtiyaçlarını karşılamak için ayrı bir sözleşmeyle koruma altına alınmıştır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı ndaki yaşanan çocuk kıyımlarının ardından, çocukların işgüçlerinin ve cinselliklerinin sömürülmesi arttı ve bu gibi tehlikelere karşı uluslararası toplum harekete geçti. Birleşmiş Milletler in öncülüğünde çocuk ticaretine, çocukların köleleştirilmesine, küçük yaşta evlendirilmesine, evlat edinmenin kötüye kullanılmasına, vatansızlığa, eğitimde aşağılanmaya, evlilik dışı çocuklara ayrımcılık yapılmasına ve ceza yargılamasında çocuk yapısına uygun düşmeyen uygulamalara karşı bir dizi karar çıkarıldı. Birleşmiş Milletler in Çocuk Haklarına Dair Sözleşmesi, 1989 yılında kabul edildi ve birçok ülke bunu imzaladı. Günümüzde bu sözleşmeyi onaylamayan iki ülke ABD ve Somali dir. Türkiye, üç maddesine çekince koysa da, 1990 yılında bu sözleşmeyi imzalamış, 1995 yılında da uygulamaya başlamıştır. Türkiye nin bu sözleşmeyi onaylamış olması, ülkemizdeki bütün çocukların bu hakları kullanabileceği anlamına gelir. Yetişkinler ve hükümetler, çocuk haklarının bilinmesini sağlamakla yükümlüdür. Ayrıca çocuk olarak haklarınızın yasalarca tanınması ve korunması, haklarınız ihlal edildiğinde yargıya başvurulabileceği anlamına da gelir. Peki, 54 maddesi bulunan, Çocuk Sözleşmesi olarak da bilinen Çocuk Haklarında Dair Sözleşme çocukların koruma, sağlama ve katılım olarak gruplanabilecek hangi haklarını içermektedir? Sözleşme öncelikle on sekiz yaşından küçük herkesi çocuk olarak tanımlar ve çocukların tüm insan haklarına sahip olduklarını söyler. Tüm haklar, istisnasız bütün çocuklar için geçerlidir. Yani dünyanın her yerindeki çocuklar aynı haklara sahiptir. Devletlerin çocukları her tür ayrımcılığa karşı koruma yükümlülüğü vardır. Herhangi bir çocuk söz konusu olduğunda onunla ilgili bütün işlerde en başta çocuğun yüksek yararı gözetilecek, çocuğun öncelikli yararı, ana baba, öğretmen, veli gibi ilgili yetişkinlerin çıkarlarından önce gelecektir. Bütün çocukların bakıma ihtiyacı vardır. Çocuklara hiçbir şekilde zarar verilemez. Bütün çocukların yaşayacak, oyun oynayacak ve eğitim görecekleri yerlere ihtiyaçları vardır. Daha da önemlisi çocukların güvende ve mutlu olmaları gerekir. Çocukların yaşamaya ve gelişmeye, bir isme, vatandaşlığa sahip olma ve anne-babalarını tanıma hakkı vardır. Örneğin çocuklara ölüm cezası uygulanamaz; yasaları çiğnemeleri durumunda çocuklara zalimce davranılamaz. Yasaları ihlal etmekle suçlanıyorsanız, onurunuza yaraşır bir muamele görmelisiniz. Her çocuk görüş bildirme ve kendisini etkileyen konularda görüşlerinin dikkate alınması hakkına sahiptir. Örneğin yazı, sanat, televizyon, radyo ve internet yoluyla, bilgiye ulaşma ve bilgilerinizi paylaşma hakkınız vardır. İstediğinizi düşünme ve istediğinize inanma, dininiz gereği ibadet etme hakkınız vardır. Bütün bu haklarınızı kullanabilmenizin tek koşulu ise 5

haklarınızı kullanırken kendinize ve başkalarına zarar vermemek, başkalarının haklarını kullanmalarına engel olmamaktır. Herhangi bir engellilik durumunuz söz konusu ise, özel bakım, destek ve eğitim alarak eksiksiz ve bağımsız bir yaşam sürmeye ve topluma katılım göstermeye hakkınız vardır. Örneğin ilaç, hastane, sağlık görevlilerini içeren kaliteli bir sağlık bakımı hakkınız vardır. Sağlığınızı korumak için temiz su, besleyici gıda, temiz çevre ve sağlık eğitimi de hakkınızdır. İçinde yaşadığınız toplum, sizin gelişiminiz için ve iyi koşullarda yaşamanız (örneğin eğitim, kültür, beslenme, sağlık, sosyal refah) amacıyla sosyal güvenlikten yararlanma olanağı sunmalıdır. Bütün çocuklar sağlık veya gelişimleri için zararlı nitelikteki, eğitimlerini engelleyen veya başka insanların onları sömürmelerine neden olan işlerden korunmalıdır. Hükümet sizi tehlikeli uyuşturucu maddelere karşı, cinsel istismara karşı korumalı; kaçırılmanıza, satılmanıza, istismar edilmek üzere başka ülkelere götürülmenize karşı kesin önlem almalıdır. Hükümetler ve bütün yetişkinler çocukların güvende olması için bütün gayreti göstermelidir, çünkü çocuklar da en az yetişkinler kadar önemlidir. Çocukların düşünceleri ve söyledikleri de önemlidir. Çocuk Haklarına Dair Bildirge, çocukların kendi haklarını keşfetmeleri ve sorumluluklarını öğrenmeleri için çok güçlü bir araçtır. Acaba okulunuzun kütüphanesinde Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin bir kopyasını bulabilir misiniz? Kaynakça Avrupa Birliği Temel Haklar Sözleşmesi, 2000, İngilizce olarak http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_en.pdf. Avrupa Birliği Çocuk Köşesi, Check Your Rights oyunu: http://europa.eu/kidscorner/index_en.htm Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, http://www.anayasa.gov.tr/files/bireysel_basvuru/aihs_tr.pdf Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/203-208.pdf Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/137-160.pdf Flowers, N. (Eds). (2010). Çulhaoğlu, M. (Çev.). Pusulacık Çocuklar için İnsan Hakları Eğitimi Kılavuzu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. http://cocukcalismalari.bilgi.edu.tr/images/pusulacik.pdf Hale, W. (2011): Human Rights and Turkey s EU Accession Process: Internal and External Dynamics, 2005 10, South European Society and Politics, 16:2, 323-333. 6

Kuçuradi, İ. (2000). Türkiye de İnsan Haklarına Saygı Eğitimi Türkiye Raporu Nr: 05-2000. Ankara: Konrad Adenauer Vakfı Türkiye Temsilciliği. http://www.konrad.org.tr/index.php?id=428 Sanioğlu, H. (2008). Avrupa Birliği Hukukunda İnsan Hakları. TBB Dergisi, Sayı: 74, s. 77-111. http://baroport.barobirlik.org.tr/app_themes/dergi/2008-74-385.pdf. Sencer, M. (1992). Hak ve Özgürlük Kavramı. TODAİE İnsan Hakları Yıllığı. Cilt: 14, s. 3-12. yayin.todaie.gov.tr/goster.php?dosya=mdq5mduxmdq5mdq5 Türkiye Çocuk Politikası Çalıştay Sonuçları. (2009). Ankara: Gündem: Çocuk! Çocuk Haklarını Tanıtma, Yaygınlaştırma, Uygulama ve Uygulamaları İzleme Derneği Yayınları.http://www.gundemcocuk.org/index.php?option=com_content&task=view&id=963 &Itemid=28. UNICEF Çocuk Katılımı El Kitabı, http://panel.unicef.org.tr/vera/app/var/files/c/o/cocukkatilimi-el-kitabi.pdf 7