TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 519 KENTİN GÖRÜNMEYEN YÜZÜ (ALTYAPI) M. Levent SINMAZ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisi lsinmaz@hotmail.com GİRİŞ Bugün ülkemizde kentleşme olgusunun gelişimi toplumsal yaşam n demografik, sosyolojik, ekonomik hatta siyasal göstergeleri doğrultusunda bir süreci takip etmektedir. Kentleşme sürecinde, kentlerin görünen ve görünmeyen yüzünün hâlihaz r durumuyla mevcut imar planlar na göre iyileştirilemeyeceğine kanaat getirildiği için art k günümüzde kentsel dönüştürme olgusu başlat lm şt r. Kentleri ister geliştirelim ister dönüştürelim ancak, kentlerin insanlara yüksek standartlar sunmas gerektiğini de unutmayal m. Unutulmamas gereken bir başka gerçek de kentlinin yaşam kalitesinin yükseltilmesinin büyük oranda teknik altyap hizmetlerinin kalitesine bağl olduğudur. Bu bağlamda ulaş m öğeleri hariç kentin görünmeyen yüzü olan su, kanalizasyon, enerji, iletişim v.b Teknik Altyap lar n planlamas, inşa edilmesi ve işletilmesi süreçlerinin farkl boyutlarda irdelenmesi gerekmektedir. İzmir Büyükşehir Belediyesinin Coğrafi bilgi sistemi veri taban nda kay tl 21 ilçenin s n rlar kapsam nda kullan lan yollar yaklaş k 11000 km olup dünya çevresinin ¼ ü büyüklüğündedir. Meskûn mahallerde ise yaklaş k 5000 km büyüklüğündeki yol ağ, kendisi başta olmak üzere, çeşitli tip ve kesitlerde farkl kurum ve kuruluşlarca inşa edilmiş ve işletilmekte olan Teknik Altyap larla doludur. Bu çal şman n amac yürürlükteki yasa ve yönetmelikler kapsam nda, kente hizmet üreten kurum ve kuruluşlar n çal şmalar nda yaşanan aksakl klar n tespitlerinin yap lmas sonras nda Alt Yap Kadastrosu Yasal Mevzuat n n oluşturulmas n n ve Coğrafi Bilgi Sistemi kurulmas n n öneminin saptanmas d r. SORUNLARIN TESPİTİ VE DEĞERLENDİRMELER Ülkemiz kentlerinin temel sorunu öncelikle yap laş p yerleştiğimiz yerleri sonradan yapt ğ m z planlara uydurmaya çal şmakt r.
520 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Şekil 1- Mevcut Yerleşimin Hâlihaz r Durumu Çok yak n geçmişe kadar ç kar lan imar aflar ile yasallaşt r lan mevcut duruma göre haz rlanan slah imar planlar uygulamalar sonucu oluşan taş nmazlar n mahkeme kararlar ve mevzuata göre şehircilik ilkeleri doğrultusunda haz rlanm ş planlar kapsam nda, bir ç rp da hayata geçirilemiyor olmas günümüzde kentimizin ve kentlerimizin gerçeğidir. Şekil 2- Hâlihaz r Durum, Mülkiyet ve İmar Durumu Çak şt r lmas Kentleşme için haz rlanan imar planlar n n, biz harita mühendisleri taraf ndan uygulamas yap l r; oluşturulan yap laşmaya esas imar parselleri de tapu kütüğüne arsa olarak tescil edilir. Söz konusu uygulama kapsam na giren yollar, meydanlar gibi kamuya ait alanlar art k kamu hizmetleri için kullan labilir durumdad r. * Bu bildiri Harita ve Kadastro Mühendisleri Odas ad na düzenlenmiştir.
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 521 Bir başka anlat mla arsa maliki veya malikleri plan doğrultusunda öngörülen yap lar n inşa edebilme, iskân veya kullan m amac doğrultusunda tasarruf edebilme haklar na kavuşmuşlard r. Ancak gerçekte bu böyle midir? Söz konusu yap, bina, tesis parseline cepheli yollar n, bazen kâğ t üzerinde aç k olduğu şekilde yani gerçekte s y rma kaz s, malzeme serimi, s k şt r lmas, drenaj, üst kaplamas yap lmadan yaln zca ulaş m amac sağlanabilecek durumdayken, ruhsat alarak inşa edilmiş üstyap lar n yararlan lmaya aç lmalar sonucunda sağl kl yap laşmadan ve sağl kl kentleşmeden bahsedilebilir mi? Bir toprak parças n n parsellenmiş olmas onu arsa yapar m? Tapuda arsa olarak kay tl olmas o toprak parças n n arsa olarak değerlendirilmesine yeterli midir? Arsa olabilmesi için temel altyap hizmetlerinin al nabiliyor olmas n gerektirmektedir. K saca altyap ya bağl olmayan parsel arsa niteliği kazanmamal d r. Altyap kavram ; Temel olan, destek olan, o olmaz ise üstün kimlik kazanamayacağ, mutlak etkileşim içinde olunmas gereken, donan m içeren bir terminolojik ifadedir. Bu bağlamda bak ld ğ nda altyap s olmayan bir arsaya üstyap n n kurulmas kentleşmeye değil sadece ironi yaratmaya nedendir. Medeni kanunun 704 üncü maddesine göre arsa ve araziler taş nmaz mülkiyetinin konusunu oluşturmaktad r. Teknik altyap varl klar ise yine Medeni kanunun 618 inci maddesine göre sorumlusu kurum ve kuruluşlar n mülkiyetinde olup, tapu kütüğüne tescil edilemediklerinden taş nmaz mevzuat nda değerlendirilememekte dolay s ile kadastroya konu olamamaktad r. 1970 li y llar n baş nda İstanbul İETT Genel Müdürlüğü taraf ndan kendisine ait işletmelerin tespitine yönelik olarak başlat lan çal şmalar, ülkemizde Teknik Altyap Kadastrosunun başlang c olarak kabul edilmektedir.mevzuat olarak yap lan ilk düzenleme ise 16.01.1972 tarihinde TS-1097 say l Şehir içi Yollar nda Yeralt Tesisleri (Su, Havagaz, Elektrik, PTT, Kanalizasyon) ve Bunlarla ilgili Yerüstü Tesislerinin Planlamas ve Yerleştirilmesi Kurallar Standard n yay nlanmas d r. Şekil 3- Yol Gövdesinin Teknik Altyap lar İçin Planlanma standard Bu standart ile belli genişlikteki yollarda, say lan tesislerin nas l yerleştirileceği böylece kullan lacaklar koridorlar belirlenmiştir. Daha sonra 05.01.1993 tarihinde TS-10168 say l
522 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Şehir içi Yollarda ve Meskûn Yerlerde Yeralt na Kurulan Tesislerin Planlamas ve Yürütülmesi Kurallar standard yay nlanm şt r. En önemli olarak kabul edilebilecek mevzuat ise 1984 y l nda ç kar lan 3030 say l Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakk nda Kanun ile AYKOME Altyap Koordinasyon Merkezi kurulmas d r. Günümüzde de 10.07.2004 tarihinde 5216 say ile ç kar lan Büyükşehir Belediyesi Kanunu Altyap Hizmetleri Madde 8 ile AYKOME işlevini sürdürmektedir. Kentimizin cadde ve sokaklar ndan geçmişte öncelikle içme ve kullanma suyu temini ile havagaz dağ t m için, zaman içerisindeyse kanalizasyon, enerji, haberleşme hizmetlerinin getirilmesinde yararlan lm şt r. Söz konusu hizmetler için standartlarda belirtilen yol genişliklerine göre oluşturulan koridorlara yerleştirilmiş altyap elemanlar n n bulunduğu bir yol gövdesinin inşas maalesef taraf mca hem kentimizde hem de ülkemizde bilinmemektedir. Yat r mc kurum getireceği hizmete karş yeralt nda boş bulduğu yeri kullanm şt r. Yenileme yapt ğ kesit veya çap değiştirdiği altyap elemanlar n döşedikten sonra işlevsiz kalan kald rmam şt r. Baz sokaklarda yol gövdesi alt na döşenecek yeni bir hat için aç k bir koridor bulunamamas da ayr bir gerçektir. Kentlinin refah için hizmet üreten altyap kuruluşlar zaman içerisinde, üstyap daki değişimle birlikte, yasal mevzuat n getirilerine karş yeni hizmet üretmek zorunda kalm şt r. Nüfus ve buna bağl yap laşman n art ş sonucu; İçme suyu ve kanalizasyon hatlar nda kapasite artmas nedeniyle çap değişikliklerine ve yeni hatlara ihtiyaç duyulmas, birleşik sistemin ayr şt r larak yağmursuyu hatlar n n yap lmas na, s nma amaçl doğalgaz ve jeotermal enerjinin kullan lmas na, iletişim alan nda farkl kuruluşlar n kablo gereksinimlerinin art ş na yönelik yeni yat r ma yönelmeleri, enerji hatlar n n yüksek, orta hatta alçak gerilim için bile yeralt nda koridorlara ihtiyaç duymalar, metro hatlar n n da baz kesimlerde bu koridorlar kullanmak zorunda olmalar yeralt n n da mutlaka planlanmas ve sürekli kontrol alt nda tutulmas n n gereğini göstermektedir. Alt Yap Koordinasyon Merkezleri Kentin tüm Teknik Altyap lar n içinde bar nd ran yollar, caddeler, meydanlar, yeşil alanlar n planlamas ndan, yap lmas ndan, bak m ve onar mlar ndan sorumlu olan belediyelerdir. Bu sorumluluk Büyükşehir ve İlçe Belediyeleri aras nda yol genişlikleri, yeşil alan ve parklar n yerleri ile nitelikleri bak m ndan paylaş lmaktad r. Büyükşehir Belediyeleri Koordinasyon Merkezleri Yönetmeliği son olarak 15.06.2006 tarihinde 26199 say l Resmi Gazete de yay nlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelikte Altyap : İçme suyu ve kanalizasyon projeleri, elektrik, doğalgaz, telefon, kablolu televizyon bağlant hatlar gibi telekomünikasyon projeleri, hafif rayl toplu taş ma ve metro projeleri, termal s nma ve enerji besleme projeleri ve benzerleri gibi rayl toplu taş ma sistemleri ile yollar ve kaplamalar olarak belirlenmiştir. Büyükşehir belediyesi ve bağl kuruluşlar ile kentteki tüm yat r mc kamu kurum ve kuruluşlar ile özel kuruluşlar nda, Altyap koordinasyon Merkezi üyesi olduklar ve bu merkezin yap lacak yat r mlarla ilgili ortak programa al nan yat r mlar n altyap yat r m hesab ndan karş lanacağ n ve bu hususta alacağ kararlar n n üyeleri bağlay c olduğu 5216 say l yasa hükümleridir.
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 523 Ayr ca yasa üyelere, altyap koordinasyon merkezinin isteyeceği coğrafi bilgi sistemleri dâhil her türlü bilgi ve belgeyi vermeyi zorunlu tutmuştur. Coğrafi Bilgi Sistemleri Günümüzde gelinen noktada, hemen hemen tüm altyap lara ilişkin yat r mc kurum ve kuruluşlar yeralt na gömdükleri ancak işletilmesinden sorumlu olduklar varl klar n coğrafi referansl olarak kay t alt na almaktad rlar. Son 10 hatta 15 y ld r yap lan yat r mlar konum ve yükseklik dâhil koordinata dayal olarak ölçülmekte ve böylece saklanmaktad r. Kurumlar yak n zamanlarda ise bu say sal verileri işletiminde ki varl klar n öznitelikleriyle birleştirilmesini sağlayarak kendi coğrafi bilgi sistemi uygulamalar na geçmişler ya da bu yönde ciddi çaba içindedirler. Ancak kurumlar n gelişen teknolojilere bağl olarak farkl teknik altyap lara sahip coğrafi bilgi sistemi uygulamalar olduğu da bilinmelidir. Kent bilgi sistemleri kapsam nda söz konusu bu farkl coğrafi bilgi sistemi yap lar n n standarda oturtulmas çal şmalar n n sürdürüldüğü bilinmektedir. Şekil 4- İçme Suyu Hatlar n n Uygulanacak Plan ile Çak şt r lmas
524 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 SONUÇ Daha düne kadar kamu alanlar kamunun yarar na kamu kurum ve kuruluşlar taraf ndan kullan lmakta teknik altyap hizmetleri vatandaşlara ulaşt r lmaktayd. Oysa bugün kamunun görevlerinin bir k sm ise özelleştirmeler sonucu özel imtiyaz guruplar arac l ğ ile yürütülmektedir. Bu kuruluşlar da yat r mlar için kamu alanlar n bedelsiz kullanmaktad rlar. Belki de o alanlar belediyenin kamulaşt rmas sonras elde edilmiş alanlard r. Kentlerin teknik anlamda yönetimlerinden üst yap larda olduğu gibi alt yap larda da belediyeler ve büyükşehir belediyeleri birinci derecede yetkilidirler. Yer alt maliyetlerinin, yerüstü maliyetlerinin yaklaş k %30 kadar olduğu sav n n günümüzde yeniden irdelenmesi gerekmektedir. Hizmet al nan temel altyap lar n üst yap ya karş l k gelen birim maliyetleri yan na kullan lan kamu alanlar n n da birim maliyet olarak eklenmesi sonras nda gerçek üstyap ve alt yap maliyet k yaslamas yap labilecektir. Sadece gözümüzle gördüğümüz şekilde alg lad ğ m z kentin değerinin, yar s na yak n ekonomik bir büyüklüğün de görünmeyen bir kent bütünlüğünde yer alt nda olduğu ç kacak sonuçlarla daha iyi kavranabilecektir. Bu tür bir büyüklüğün planlamas, kontrol edilmesi ve yönetilmesi için Coğrafi Bilgi Sistemi ne dayal teknik altyap kadastrosuna mutlaka ihtiyaç vard r. Planl alanlar kapsam nda altyap tesislerinin geçirildiği kamu alanlar ndan belediyelerin sorumlu olmas nedeniyle, kamu kurum ve kuruluşlar hariç özel kuruluşlarca yap lacak altyap hizmetlerinin belediyelerce özel kuruluşlara bedel karş l ğ kulland r lmas konusunda yasal düzenlemelerin sağlanmas gerekmektedir. Bu durum altyap koordinasyon merkezleri taraf ndan teknik altyap kadastrosunun kurulmas ve yönetilmesine çözüm olacakt r. KAYNAKLAR 4721 say l Türk Medeni Kanunu 3030 say l Büyükşehir Belediyeleri nin Yönetimi Hakk nda Kanun 1984 5216 say l Büyükşehir Belediyesi Kanunu 2004 26199 say l Büyükşehir Belediyeleri Koordinasyon Merkezleri Yönetmeliği 2006 Erkan H, Yeralt Hatlar Kadastrosu, 1991 HKMO Yay nlar Altyap Kadastrosu Teknik Rapor ve İnceleme Çal şma Grubu 20. Dönem TMMOB HKMO İstanbul Şubesi, Türkiye de Teknik Altyap Kadastrosu Gereksinimi, 2009 İzmir Büyükşehir Belediyesi CBS Şube Müdürlüğü İZSU Emlak ve İstimlâk D. Bşk. CBS Şube Müdürlüğü