Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan Çocuklar n Geçifl Becerilerine Etkisi

- - Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan Çocuklar n Geçifl Becerilerine Etkisi Hatice BAKKALO LU* Özet Etkinli e Dayal Müdahale Program (EDMP) n n, 3-6 yafl geliflimsel gerili i olan (GGO) çocuklar n geçifl becerilerine etkisini inceleyen bu çal flmaya, GGO yedi çocuk kat lm flt r. Araflt rmada zaman dizileri deseni kullan lm flt r. Uygulama alt hafta süren ö retim öncesi, ö retim, ö retim sonras ve dört hafta süren genelleme aflamalar ndan oluflmufltur. EDMP de yönergelere uyma, s ra olma, ba- ms z çal flma ve materyalleri toplama becerileri ö retilmifltir. EDMP nin etkisini incelemek amac yla çocuklar Okul Öncesi Geçifl Becerilerini De erlendirme Ölçe i (OGBDÖ) ile ö retim öncesi ve sonras aflamalarda ikifler kez, programda yer alan dört beceri için beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd ile üçer kez, genelleme aflamas nda ise beceri analizi kayd ile bir kez de erlendirilmifltir. Analiz sonuçlar, çocuklar n ö retim öncesine göre ö retim sonras nda OGBDÖ den ald klar puanlarda ve dört beceri için do ru tepki yüzdeleri ve gözlem aral yüzdelerinde anlaml art fllar oldu unu göstermifltir. Anahtar Kelimeler Etkinli e Dayal Müdahale Program, Geliflimsel Gerilik, Geçifl Becerileri. * Ankara Üniversitesi, E itim Bilimleri Fakültesi, Özel E itim Bölümü Ö retim Görevlisi. Kuram ve Uygulamada E itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 8 (2) May s / May 2008 355-406 2008 E itim Dan flmanl ve Araflt rmalar letiflim Hizmetleri Tic. Ltd. fiti.

Ö r. Gör. Dr. Hatice BAKKALO LU Ankara Üniversitesi, E itim Bilimleri Fakültesi, Özel E itim Bölümü Ö retim Görevlisi Cebeci Kampusu 06590 Ankara-Türkiye Telefon: 0 312 363 33 50 / 3001 Fax: 0 312 363 61 45 Elektronik Posta: hbceber@yahoo.com Yay n ve Di er Çal flmalar ndan Seçmeler Bakkalo lu, H. (2008). Okul Öncesi Geçifl Becerilerini De erlendirme Ölçe i nin gelifltirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çal flmalar. Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 41 (2), 293 314. Bakkalo lu, H. (2007, Kas m). Okul Öncesi Geçifl Becerilerini De erlendirme Ölçe i nin gelifltirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çal flmalar. 17. Ulusal Özel E itim Kongresi nde sunulan bildiri, Çeflme/ zmir. Sucuo lu, B., & Bakkalo lu, H. (2007, June). The effectiveness of an activity-based intervention program on the transition skills of children with developmental disabilities ages 3 to 6 years. Presentation at The 2 nd ISEI Conference, Zagreb, Croatia. Sucuo lu, B., Küçüker, S., Kobal, G., Bakkalo lu, H., Kaygusuz, Y., Ünsal, P. & Sar ca, D. (2005, Ocak). Küçük Ad mlar Erken E itim Projesi. E itimde yi Örnekler Konferans nda sunulan bildiri, stanbul. Sucuo lu, B., Büyüköztürk, fi., & Bakkalo lu, H. (2004, Kas m). Geliflimsel gerili i olan çocuklar n erken e itim programlar ndan kazançlar n n yordanmas. Küreselleflme Sürecinde 2. Uluslararas Erken Yafl E itimi ve lk Ö retimde Kalite Kongresi nde sunulan bildiri, stanbul, Türkiye. Akkök, F., Ayd n, A., Bakkalo lu, H., Özeke, E., Sucuo lu, B., & Yalç n, B. (2003, April). The psychometric characteristics of the Turkish Form of the BOEHM Test. International perspectives on school-wide approaches for meeting students, special educational needs. Presentation at the Council of Exceptional Children, Annual Convention, Seattle, WA, U.S.A. Akkök, F., Ayd n, A., Bakkalo lu, H., Özeke, E., Sucuo lu, B., & Yalç n, B. (2003, Ekim). BOEHM Temel Kavramlar Testi Türkçe Formu nun psikometrik özellikleri-pilot çal flma. OMEP Dünya Konsey Toplant s ve Konferans nda sunulan bildiri, Kufladas, Türkiye. Sucuo lu, B., Bakkalo lu, H., Özenel, Z., Çabuk, H., Yarg c, Y., & Akansu, Y. (2002). Daha kolay okuyal m! Ankara: Kök Yay nc l k. Sucuo lu, B., Bakkalo lu, H., Özenmifl, P., & Kaygusuz, Y. (2001). Küçük Ad mlar Erken E itim Program n n geliflim gerili i olan çocuklar n geliflimleri üzerindeki etkisinin incelenmesi. B. Sucuo lu, S. Küçüker, G. Kobal, H. Bakkalo lu, P. Özenmifl, & Y. Kaygusuz (yay. hzl.), Küçük Ad mlar Erken E itim Program içinde (s. 19-52). stanbul: Zihinsel Engellilere Destek Derne i Yay nlar. Küçüker, S., Bakkalo lu, H., & Sucuo lu, B. (2001). Erken e itim program na kat lan geliflimsel gerili i olan çocuklar ve anne-babalar n n etkileflim davran fllar ndaki de iflimin incelenmesi. Özel E itim Dergisi, 3 (1), 61-71. Bakkalo lu (Ceber), H., & Sucuo lu, B. (2000). Normal ve zihinsel engelli bebeklerde anne-bebek etkilefliminin karfl laflt rmal olarak incelenmesi. Özel E itim Dergisi, 2 (4), 47-58.

Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan Çocuklar n Geçifl Becerilerine Etkisi* Hatice BAKKALO LU Geliflimsel gerilik, geliflim y llar süresince, 18 yafl öncesinde ortaya ç kan, bireyin geliflim sürecini engelleyen durumdur (Peterson, 1988). Geliflimsel gerili i olan (GGO) bebeklerin/çocuklar n ve ailelerinin gereksinimlerini karfl lamak için erken e itim ve erken çocukluk özel e itim programlar yürütülmektedir. Etkili programlar n yürütülmesi program n felsefesi, hizmet sa lama modeli, de erlendirme yöntemleri, müdahale yaklafl mlar gibi pek çok faktörün göz önüne al nmas n, özellikle de çocuklar n geçifllerinin planlanmas n gerektirmektedir (Wolery, 1989). Çocuklar n e itiminde de- iflmeyen süreçlerden birisi, çocuklar n bir program n içinde ya da programlar aras nda geçifl yapmas d r (Rous ve Hallam, 1998). GGO ve olmayan çocuklar için geçifller önemlidir, bütün çocuklar erken yafllarda geçifl yapmakta, ancak GGO çocuklar ald klar hizmetlerde daha s k geçifl deneyimi yaflamaktad r (Hanson, 1999). Erken çocukluk araflt rmalar nda, çocuklar ve aileleri için erken okul baflar - s n sa lamada bir anahtar olarak geçiflin desteklenmesi (Meier ve Schafran, 1999) ve sürece kat lanlar için mümkün oldu unca rahat ve baflar l geçifllerin yap lmas gereklili i giderek daha s k vurgulanmaktad r (Katims ve Pierce, 1995). Chandler n (1993 ten aktaran Bruder ve Chandler, 1993) bir programdan di erine ya da bir hizmet modelinden di erine hareket etme süreci olarak tan mlad geçifl alanyaz nda iki flekilde s n fland r lmaktad r. lk s n flamada Kagan (1992 den aktaran Rosenkoet- * Bu çal flma araflt rmac n n Prof. Dr. Bülbin Sucuo lu dan flmanl nda yapt doktora tez çal flmas n n bir bölümünden oluflmaktad r ve Haziran 2007 de Zagrep- H rvatistan da 2. International Society Early Intervention (ISEI) Konferans nda sözlü bildiri olarak sunulmufltur.

358 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER ter, Whaley, Hains ve Pierce, 2001) geçifli, dikey (zaman içinde s - ral olarak bir sistemden di erine kat l m) ve yatay (ayn zaman diliminde farkl yerlerde ve farkl kiflilerin verdi i hizmetlere kat - l m) olarak iki grupta incelenmektedir. kinci s n flamada ise geçifl, geliflimsel (yafla dayal, ard fl k programlara kat l m), geliflimsel olmayan (geliflimsel gerili i olmayan akranlarla birlikte olma süresi de iflen programlara kat l m) ve s n f-içi (merkeze dayal programlarda bir etkinlikten di erine kat l m) olarak üç grupta (Wolery, 1989) incelenmektedir. Ancak günümüzde geçifl denildi inde akla ilk gelen, çocuklar n bir programdan di erine hareket etmesini içeren dikey ya da geliflimsel geçifllerdir (Wolery, 1999). GGO çocuklar için okul ça ndan önce üç önemli geçifl noktas belirlenmifltir (Shotts, Rosenkoetter, Streufert ve Rosenkoetter, 1994; Westling ve Fox, 2000). lk geçifl noktas olan hastaneden eve ve/veya erken e itim program na geçiflte aileler genellikle çok endifle ve stres yaflayabilmekte, bu durum hizmetlere ulaflamama ve bebe e bakamama endiflesinden kaynaklanmaktad r (Westling ve Fox, 2000). kinci geçifl noktas, evden/erken e itim program ndan okul öncesi programa geçifltir. Do umdan üç yafl na kadar verilen erken e itim hizmetleri genellikle çocu un do al çevresinde, evde ya da kurumlarda yürütülmekte, çocuk üç yafl nda okul sistemine girdi- inde okul öncesi programa geçifl, çocuk ve ailesi için de iflim ve güçlük anlam na gelebilmektedir (Fox, Dunlap ve Cushing, 2002). Üçüncü geçifl noktas olan okul öncesi programdan anas n f na ya da ilkokula geçifl, GGO çocuklara sunulan e itim programlar n ve kaynaflt rma olanaklar n da göstermekte, baz çocuklar tam zamanl kaynaflt rma s n flar na geçerken, baz lar özel e itim s n flar nda hizmet almaktad r (Westling ve Fox, 2000). Özellikle kaynaflt rma s n flar na geçiflte, okul öncesi program ile ana s n f n n ya da ilkokulun özelliklerindeki (çocuk-ö retmen oran gibi) ve ö retmen beklentilerindeki (ba ms zl k gibi) farkl l klar, GGO çocuklar için karmafl k bir geçifle neden olabilmektedir (Wolery, 1999). Okul öncesi dönemdeki çocuklar n geçiflleri konusundaki ilk tart flmalar, yoksul çevreden gelen ve/veya GGO çocuklara hizmet vermeyi amaçlayan Head Start Program ndaki ailelerin geçifl konusundaki endiflelerini dile getirmesiyle bafllam flt r. 1980 lerin ortas nda geçifl çal flmalar n etkileyen iki önemli olay geçekleflmifltir. lk olarak Amerika Birleflik Devletleri E itim Bakanl, amac

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 359 GGO çocuklar n ana s n f na geçiflini iyilefltirmek olan modeller gelifltirmek için bir dizi projeyi finanse etmifl; ikinci olarak Engelli Bireylerin E itimi Yasas eyaletlerde 3-5 yafl çocuklar n n Bireysel Aile Hizmet Plan n n bir parças olarak geçifl plan haz rlanmas n zorunlu k lm flt r (Repetto ve Correa, 1996; Rosenkoetter et al, 2001). Geçifl plan, rahat bir geçifl yaflamalar için aile ve çocu a yard m etmede kullan lan bir dizi ifllemi kapsamakta, çocuklara ve ailelerine eski ve iyi bilinen bir programla yeni ve az bilinen bir program aras nda köprü sa lamaktad r (Fowler, 1988). Geçifl plan ; hizmetlerin süreklili ini sa lamak, de iflime uyum sa lamalar na yard m ederek ailenin rahats zl klar n en aza indirmek, yasal gereklilikleri yerine getirmek ve geçifl yapt programda çocu un ifllevsel olmas n sa lamak amac yla haz rlanmaktad r (Wolery, 1989). Ancak bu amaçlar gerçeklefltirmede sistem, aile ve çocuk düzeyinde problemler yafland, bu problemleri çözmek için geçifli etkileyen faktörlerin ele al nmas gerekti i öne sürülmektedir (Wolery, 1999). Alanyaz nda geçifli etkileyen faktörlerin yönetsel konular, eski (çocu un ayr ld - ) ve yeni (çocu un geçifl yapt ) programdaki personel, aileler ve çocuklar olarak s n fland r ld ve geçifli etkileyen temel faktörün çocuklar oldu u belirtilmektedir (Bruder ve Chandler, 1993; Rous, Hemmeter ve Schuster, 1994; Wolery, 1999). Çocu un yeni program n gerekliliklerine/beklentilerine yan t vermek için gerekli olan becerilere/davran fllara sahip olmas, okul öncesi dönemdeki geçiflleri etkileyen en temel faktördür (Bruder ve Chandler, 1993; Hanson et al., 2000; Maxwell ve Eller, 1994; Rule, Fiechtl ve Innocenti, 1990; Wolery, 1999). Programlar aras ndaki farkl l klar nedeniyle, çocu un bir programdaki baflar l performans n n di er programda da baflar l olmay garanti etmeyece i bildirilmektedir (Carta, Atwater, Schwartz ve Miller, 1990). Geçiflte hem çocuklar yeni program için haz rlaman n (çocuklar n becerilerini artt rmak gibi) hem de program çocuklar için haz rlaman n (uygun program ve personel sa lamak gibi) önemli ve gerekli oldu u belirtilmektedir (Katz, 1991; Rous ve Hallam, 1998). GGO çocuklar yeni program için haz rlarken, okul öncesi kaynaflt rma programlar ndaki ö retmenlerin beklentilerini belirlemek amac yla yap lan çal flmalarda, normal e itim s n flar ndaki ö retmenlerin akademik alanlardan (say sayma, harfleri söyleme gibi) daha çok sosyal, davran flsal ve ifllevsel alanlara (ifl birlikçi davran fllar, tuvalet e itimi gibi) önem verdikle-

360 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER ri bulunmufl ve ö retmenler taraf ndan çocuklar n bu becerilerinin desteklenmesi gerekti i vurgulanm flt r (Rous ve Hallam, 1998). Pek çok erken çocukluk özel e itimcisi, GGO çocuklar anaokuluna ya da ana s n f na haz rlarken, çocuklar n ba ms z olarak ifllevlik gösterebilmesi için gereksinim duyulan becerileri belirleme konusunda çal flmaktad r (Westling ve Fox, 2000). Bu beceriler geçifl becerileri (transition skills) olarak adland r lmakta ve bir çocu un yeni çevrede baflar l olmas na ve uyum sa lamas na yard m ederek programlar aras nda geçifli kolaylaflt ran davran fl ve beceriler olarak tan mlanmaktad r (Wolery, 1999). Sosyal, iletiflim, öz bak m, motivasyon, problem çözme, çal flma ve kendini yönetme becerilerini kapsayan geçifl becerileri kavram yerine, özellikle ana s n f na geçifli konu alan baz çal flmalarda yaflam becerileri (survival skills) kavram da kullan lmaktad r (Kemp ve Carter, 2000; Rule et al., 1990). Kaynaflt rma programlar ndaki çocuklar n, gruba kat l m, ba ms z çal flma, s n f rutinlerini izleme (Carta et al., 1990), yönergelere uyma ve çeflitli materyalleri kullanma (Rule et al., 1990) gibi becerilere gereksinimleri oldu u vurgulanmaktad r. Alanyaz nda okul öncesinde geçifl yapan 3-6 yafl çocuklar n sahip olmas gereken geçifl/yaflam becerilerini de erlendirmek amac yla farkl ölçme araçlar n n gelifltirildi i görülmektedir (Rosenkoetter, Hains ve Fowler, 1994; Rule et al., 1990; Byrd ve Rous, 1990 dan aktaran Rous ve Hallam, 1998). Geçifl becerilerini kazanan ve bu becerileri kullanarak anaokulana ya da ana s n f na geçifl yapan çocuklar n, bu becerileri kazanmayan akranlar ndan daha baflar l olacaklar vurguland için, GGO çocuklar geçifle haz rlamak amac yla çeflitli e itimsel etkinlikler planlanmaktad r (Fowler, Schwartz ve Atwater, 1991). Bu etkinlikler; yeni programda gereksinim duyulan becerilerin kazand r lmas, eski programda kazan lan becerilerin kal c l n n ve genellenmesinin sa lanmas, çocu un davran fllar n n yeni programdaki çocuklar n normlar na ulaflt r lmas ve yeni programda gereksinim duyulan uyarlamalar n belirlenmesi amac yla yürütülmektedir (Wolery, 1989). Alanyaz nda geçifl/yaflam becerilerinin öneminin ele al nmas na karfl n, çok az araflt rmada bu becerilerin ö retimine odaklan ld n belirten Rule ve arkadafllar (1990), GGO çocuklara yaflam becerilerini ö retmek amac yla bir çal flma yürütmüfllerdir. Kaynaflt rma yap lan bir merkezde yürütülen çal flmaya 4-5 yafllar ndaki on sekiz GGO çocuk kat lm flt r. Araflt rmac lar, anaokulundan ana s n f na

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 361 geçifl yapacak çocuklar için gerekli olan becerileri belirlemifller ve Okul Baflar s çin Beceriler Program n gelifltirmifllerdir. Programda; rutinleri izleme, görevi tamamlama, söz dinleme-itaat, grup zaman, bireysel görevler, büyük grup, çal flma kitab görevleri, sessiz zaman ve s n f içi geçifli kapsayan dokuz etkinlik ele al nm flt r. Her etkinli in beceri analizi yap lm fl ve ölçüt olarak normal geliflim gösteren çocuklar n h z ve do ruluk düzeyi al nm flt r. Veriler, do ru tepki yüzdesi kullan larak toplanm fl ve ö retmenler programdan önce ve sonra çocuklar Anas n f Yaflam Becerileri Kontrol Listesi ile de erlendirmifltir. Çal flmada yard m ve ödüllendirme, birincil ö retimsel ifllemler olarak kullan lm flt r. Çal flman n sonunda ço u çocu un çal flma kitab hariç di er etkinliklerde yeterlilik kazand - görülmüfltür. Ö retmenlerin kontrol listesiyle yapt klar de erlendirmeler sonucunda da çocuklar n ön test-son test toplam puanlar aras nda anlaml farkl l k oldu u bulunmufltur. zleme çal flmas olarak programa kat lan alt çocu un geçifl yapt klar s n flarda yaflam becerilerini kullan p kullanmad klar de erlendirilmifl ve çocuklar n dokuz becerinin % 90-100 ünü yard ms z ya da çok az yard mla kulland klar görülmüfltür. Schwartz ve arkadafllar (1990 dan aktaran Fowler et al., 1991) geçifl program nda, ana s n f ö retmenlerinin s n flar nda ifllevsellik için önemli oldu unu vurgulad klar s n f içi geçiflleri tamamlama, grup etkinliklerine kat lma ve ba ms z çal flma becerilerini ele alm fllard r. Sekiz anaokulu ve sekiz ana s n f nda yürütülen programa kat lan 84 çocu un (39 anaokulu, 45 ana s n f ) 46 s (23 anaokulu, 23 ana s n f ) kontrol grubunda yer alm flt r. Veriler 10 saniyelik zaman aral kayd kullan larak toplanm fl ve ö retmenler program öncesinde ve sonras nda çocuklar n yaflam becerilerini derecelendirmifllerdir. Müdahaleden sonra programa kat lan çocuklar n grup etkinliklerine daha fazla s kl kta kat ld klar, ba ms z çal flma süresince ö retmen yard m na daha az ihtiyaç duyduklar ve yaflam becerilerinde de geliflmeler oldu u görülmüfltür. Yine programa kat lan çocuklar n % 61 inin, kontrol grubundaki çocuklar n ise % 48 inin kaynaflt rma ana s n flar na yerlefltirildi i bulunmufl ve bu bulgu, çal flman n önemli bir sonucu olarak yorumlanm flt r. Kemp ve Carter (2000) n zihinsel engelli çocuklar n ana s n f na geçifli konusunda yürütükleri çal flmaya kat lan 37 çocuk (yafl; 54-69 ay), okul öncesi dönemde Erken Okul Program na kat lm fl ve

362 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER program sonras nda kaynaflt rma ya da özel e itim ana s n f na yerlefltirilmifltir. Erken Okul Program nda, zihinsel engelli olan ve olmayan çocuklar n ana s n f na geçiflini kolaylaflt rmak için yaflam becerilerinin gelifltirilmesi amaçlanm flt r. Yaflam becerilerinin ö retiminde yapay bir ana s n f ortam oluflturularak bir sonraki y l karfl karfl ya kalacaklar e itimsel durumlara iliflkin olarak çocuklarla s n f ö retimi, küçük grup e itimi ve ba ms z grup etkinliklerine yer verilen uygulamalar yürütülmüfltür. Ö retmenler taraf ndan kaynaflt rma için gerekli oldu u vurgulanan yönergelere uyma ve çal flma davran fllar bütüncül zaman aral kayd kullan larak de- erlendirilmifltir. Program sonras nda zihinsel engelli çocuklar n bu iki davran fltaki performans ö retmenlerin ortalama çocuk olarak belirledi i akranlar n n performans yla karfl laflt r lm fl ve zihinsel engelli çocuklar n bu iki davran fl akranlar na göre daha az s kl kta kulland klar bulunmufltur. Rous ve Hallam (1998), okul öncesi kaynaflt rma program na devam eden ve sonraki y l ana s n f na geçifl yapacak olan dört yafl ndaki bir çocu a geçifl becerilerini ö retmek için bir vaka çal flmas yürütmüfllerdir. Geçifl plan ndaki amaçlar belirlemek için, çocuk Yard mc Girifl Düzeyi Becerileri Kontrol Listesi ile de erlendirilmifltir. De erlendirme sonucunda kontrol listesindeki becerilerden dördünün (uygun flekilde oturur ve bekler, etkinlikler aras nda geçifl yapar, s n f d fl nda gruplarla birlikte olur ve anne-babas ndan ayr larak okulda kal r) çocu un bireysel e itim program ndaki amaçlarla bütünlefltirilmesine, sekizinin ise s n f rutinleri ve etkinliklerle iliflkili olarak ö retilmesine karar verilmifltir. Dönem sonunda yap lan de erlendirmede çocu un hedeflenen becerileri kazand bulunmufltur. Alanyaz n incelendi inde geçifl becerilerinin ö retimine odaklanan çok az say da araflt rma oldu u, bu araflt rmalarda geçifl becerilerinin ö retiminde farkl yaklafl mlar n kullan ld, ancak etkinli e dayal müdahaleyi kullanan araflt rma bulunmad görülmektedir. Oysaki son y llarda hem erken çocukluk e itiminde hem de erken çocukluk özel e itiminde geliflimsel aç dan uygun uygulamalar (developmentally appropriate practice) ve etkinli e dayal müdahaleyi (activity-based intervention) de kapsayan do al ö retim (naturalistic teaching) yaklafl m n n yayg n flekilde kullan ld görülmektedir. Geliflimsel aç dan uygun uygulamalar kavram, son on befl y ld r ge-

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 363 liflim düzeylerini ve bireysel gereksinimlerini göz önüne alarak 0-8 yafl aras ndaki GGO çocuklara hizmet sa lamaya odaklanan önemli bir e ilimi göstermektedir (Sainato ve Morrison, 2001; Richey ve Wheeler, 2000). Günümüzde daha fazla say da özel gereksinimli çocu un kaynaflt rma hizmetlerinden yararlanmas, GGO ve olmayan çocuklar için etkinli e dayal müdahale, rastlant sal ö retim, do al dil ö retimi gibi farkl do al ö retim yaklafl mlar n n gelifltirilmesine ve niteli inin art r lmas na yol açm flt r (Odom, 2000). Erken çocukluk e itimcileri için önerilen uygulamalarda, hizmetlerin ve ö retimin do al çevrelerdeki genel rutinlere yerlefltirilmesi ve çocuklar n hâlihaz rdaki ve geçifl yapacaklar çevrelerdeki kullanacaklar davran fllar üzerinde durulmas gerekti i öne sürülmektedir (Brown ve Odom, 1995). Do al ö retim yaklafl mlar ndan biri olan etkinli e dayal müdahale (EDM), müdahalede rutin, planlanm fl ya da çocu un bafllatt etkinliklere çocu un bireysel amaçlar n /hedeflerini yerlefltiren, ifllevsel ve genelleme becerilerini kazand rmak için davran fl öncesi uyaranlar ve davran fl n sonuçlar n kullanan çocuk yönetimli bir yaklafl m olarak tan mlanmaktad r (Bricker, Pretti-Frontczak ve McComas, 1998). EDM, dört anahtar bilefleni kapsamaktad r (Bricker et al., 1998; Fox et al., 2002). lk bileflen çocu un bafllatt ifllemlerin kullan m d r; bu bileflen kendisinin bafllatt etkinlik ve davran fllar n çocu un daha fazla dikkatini çekece i ve kat l m n sa layaca varsay m na odaklanmaktad r. kinci bileflen rutin (yemek yeme gibi), planlanm fl (çiçek dikme gibi) ya da çocu un bafllatt (serbest oyunda evcilik oynama gibi) etkinliklere, çocuk için belirlenen amaç ve hedeflerin yerlefltirilmesidir. Üçüncü bileflen, do al olarak ortaya ç kan davran fl öncesi uyaranlar n (hedeflenen tepkiyi ortaya ç karan) ve davran fl n sonuçlar n n (çocu un tepkisini izleyen) kullan lmas d r. Son bileflen ise ifllevsel ve genelleme becerilerinin gelifltirilmesidir. fllevsel beceriler, çocu un fiziksel ve sosyal çevresinde daha ba ms z olmas na olanak veren ve çocu un hâlihaz rdaki çevresinin yan s ra geçifl yapaca çevrede de kullanmaya gereksinim duyaca becerilerdir. Genelleme becerisi ise çocu un var olan becerilerini uygun flekilde farkl kifliler, olaylar ve ortamlarda kullanabilmesidir. Sonuç olarak EDM, etkinlik ve etkin olmay kapsamaktad r. Etkinlik, çocu un bireysel program nda yer alan hedeflere/amaçlara ulaflmak için e itimcinin sa lad f rsatlar, etkin olma

364 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER ise sosyal ve fiziksel çevrede çocuktan beklenen kat l m türünü ifade etmektedir. EDM nin alanyaz nda tan mlanan en kapsaml do al ö retim yaklafl m oldu u, detayl bir organizasyonel yap y ve kavramsal çat y kapsad, etkilili inin kan tland ve belli bir alana odaklanma yerine bütün geliflim alanlar nda kullan labildi i belirtilmektedir (Novick, 1993). EDM nin etkilili ini inceleyen çal flmalar gözden geçiren Pretti-Frontczak, Barr, Macy ve Carter (2003), genifl bir yelpazede yer alan oyun, akademik, sosyal, dil, öz bak m, grup ö retimi, s n f içi geçifl, taklit, say sayma gibi becerilerin ö retiminde EDM nin etkili oldu unu bulmufllard r. Türkiye de ilgili mevzuatta geçifle iliflkin yasal düzenlemeler bulunmamakla birlikte, 573 Say l Özel E itim Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname (1997) ve Özel E itim Hizmetleri Yönetmeli i (2006) nde Özel e itime erken bafllamak esast r. ve Özel e itim gerektiren bireylerin, her tür ve kademedeki e itimlerinin kesintisiz sürdürülebilmesi için her türlü rehabilitasyonlar n sa layacak kurum ve kurulufllarla iflbirli i yap l r. hükümlerinin yer ald görülmektedir. Do rudan geçifle iliflkin maddeler olmasa da, var olan mevzuat çerçevesinde geçifl çal flmalar n n bafllat labilece i ve dolayl olarak bu maddelerin okul öncesindeki geçifl çal flmalar - n n yürütülmesini ve geçifl planlar n n haz rlanmas n kolaylaflt rabilece i düflünülmektedir. Ayn zamanda Türkiye de GGO ve olmayan çocuklar n okul öncesi dönemdeki geçifllerine odaklanan s n rl say da çal flma bulunmaktad r. Karg n, Akçamete ve Bayd k (2001) taraf ndan okul öncesi dönemde çocu u bulunan ailelerin geçifl sürecindeki gereksinimlerini belirlemek amac yla yürütülen çal flmada 24 maddeden oluflan Anas n f na Geçiflte Aile Gereksinimleri Belirleme Ölçe i gelifltirilmifl, ölçek 3-5 yafl ndaki 94 iflitme engelli çocu un anne babas na uygulanm fl ve ölçe in geçerlik ve güvenirlik çal flmalar yap lm flt r. Çal flman n sonucunda anne babalar n ana s n f na geçiflle ilgili olarak ölçekte yer alan tüm maddelere gereksinim duyduklar bulunmufltur. Günümüzde GGO bebeklerin/çocuklar n ve ailelerinin gereksinimlerini karfl lamak için çeflitli erken e itim ve erken çocukluk özel e itim programlar yürütülmektedir. Bu programlar n etkilili i birçok faktörün göz önüne al nmas n gerektirmektedir, bu faktörlerden biri de programlar aras ndaki geçifllerdir. Alanyaz nda programlar aras ndaki baflar l geçifllerin, erken e itim ve erken çocukluk

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 365 özel e itiminin birincil amac oldu u, çocuklar ve aileleri için okul baflar s n sa lamada bir anahtar olarak geçiflin desteklenmesinin gerekti i, planlanm fl baflar l geçifllerin olumlu deneyimlere yol açt, planlanmayan ya da yetersiz planlanan geçifllerin çocuklara ve ailelerine zarar verebilece i öne sürülmektedir. Çocuk, aile ve e itimciler için mümkün oldu unca rahat ve baflar l geçifllerin yap lmas na odaklan lmaktad r. Son y llarda Türkiye de de GGO bebeklere/çocuklara ve ailelerine yönelik erken e itim hizmetleri sistemli bir flekilde verilmeye çal fl lmaktad r. Ancak bu programlardan sonra çocuklar n anaokuluna ya da ana s n f na geçiflleri konusunda çal flmalar sürdürülememekte, dolay s yla erken e itim programlar n n etkileri/yararlar kal c olamamaktad r. Erken e itim programlar n n etkilili ini/yararl l n art rmak için, GGO çocuklar n erken e itim program ndan anaokuluna ya da ana s n f na geçiflini kolaylaflt racak ve çocuklar yeni programda ifllevsel olmaya haz rlayacak geçifl becerilerinin belirlenmesi ve bu becerilerin ö retiminin yap lmas gerekmektedir. Söz konusu düflünceden yola ç karak bu çal flmada okul öncesi GGO çocuklar n geçifl becerilerinin de erlendirilmesi, de erlendirme sonuçlar na göre Etkinli e Dayal Müdahale Program (EDMP) n n haz rlanmas, haz rlanan program n uygulanmas ve uygulanan program n etkilili inin incelenmesi amaçlanm flt r. Bu amaç do rultusunda flu sorulara yan t aranm flt r: 1) EDMP, çocuklar n Okul Öncesi Geçifl Becerilerini De erlendirme Ölçe- i nden ald klar puanlarda anlaml bir farkl l a yol açm fl m d r? 2) EDMP, çocuklar n yönergelere uyma, s ra olma, ba ms z çal flma ve materyalleri toplama becerilerini kazanmalar nda anlaml bir farkl l a yol açm fl m d r? Araflt rma Modeli Yöntem Bu çal flmada belli bir süre boyunca ortaya ç kan e ilimleri ve de ifliklikleri incelemek için kullan lan analizler ve ifllemlerin yer ald - (Ryan ve Hess, 1991) yar deneysel bir desen olan zaman dizileri modeli (time series model) kullan lm flt r. Bu model; kontrol grubu oluflturman n mümkün olmad, deneklerin ayn araçla periyodik olarak de erlendirildi i ve özellikle okul yönetimi politikalar ya da ö retim yöntemleri de iflti inde sonuçlar n de iflip de iflmedi inin incelendi i araflt rmalarda kullan lmaktad r (Borg ve Gall,

366 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER 1983). Modelde rastgele seçilmifl bir grup yer almakta, de erlendirme arac ile ba ml de iflken belirli aral klarla ölçülmekte, ölçümlerin ilk yar s ndan sonra ba ms z de iflken (X) uygulanmakta, X in uygulamas ndan sonra da belli aral klarla ölçümler yinelenmektedir. X ten sonraki ölçümlerin önceki ölçümlere göre ayr bir düzeyde/yönde de iflmesi, X in etkisi olarak kabul edilmektedir. Veriler üzerinde X in etkisini görebilmek için hem uygun istatistiksel ifllemler kullan labilmekte, hem de ölçümlerin grafik sunumlar verilebilmektedir (Karasar, 1995). Çal flma Grubu Çal flma grubu, GGO yedi çocuktan oluflmaktad r. Üniversite hastanelerinin Çocuk Ruh Sa l ya da Genetik bölümlerinden geliflimsel gerilik tan s alm fl olan yedi çocuk daha önce Küçük Ad mlar Erken E itim Program na kat lm flt r. Çocuklar bu program n de erlendirme arac olan Küçük Ad mlar Geliflim Becerileri Envanteri (Pieterse, Treolar, Cairns, Uther ve Brar, 1996) ile program öncesinde de erlendirilmifltir. De erlendirme sonucunda programa kat lan çocuklar n geliflim yafllar n n büyük kas, küçük kas, al c dil, kiflisel-toplumsal ve toplam puanda takvim yafllar na göre geri oldu- u görülmüfltür. Çal flmaya kat lan çocuklar n takvim yafllar 42-65 ay ( =51.5; ss=8.8) aras nda de iflirken, geliflim yafllar 30-46 ay ( =36.4; ss=5.6) aras nda de iflmektedir. Çocuklardan üçü k z, dördü erkektir ve ikisi Cerabral Palsy, befli Down Sendromu tan s na sahiptir. Veri Toplama Araçlar Bu çal flmada çocuklar n yafl, cinsiyet, geliflim gerili inin türü ve erken e itim program na kat l p kat lmad klar na iliflkin bilgileri toplamak amac yla Bilgi Formu, çocuklar n geçifl becerilerini de erlendirmek amac yla ise Bakkalo lu (2008) taraf ndan gelifltirilen Okul Öncesi Geçifl Becerilerini De erlendirme Ölçe i (OGBDÖ) kullan lm flt r. OGBDÖ gelifltirilirken alanyaz n taramas, okul öncesi programlar n yöneticileri ve ö retmenleriyle görüflmeler ve okul öncesi programlarda çekilen video kay tlar n analizi çal flmalar yap lm flt r. Bu çal flmalar sonucunda yirmi befl maddeden oluflan bir taslak form oluflturulmufl, bu form için alanda çal flan uzmanlar n görüflleri al n-

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 367 m fl ve öneriler do rultusunda deneme formu oluflturulmufltur. Deneme formu, özel e itim, normal e itim ve kaynaflt rma program uygulanan toplam on iki anaokulunda görev yapan otuz befl ö retmene, s n flar ndaki iki yüz doksan sekiz çocu u (yirmi bir GGO ve iki yüz yetmifl yedi geliflimsel gerili i olmayan) de erlendirmeleri için verilmifltir. OGBDÖ nün geçerlik çal flmalar nda faktör analizine, madde analizine ve ölçüt geçerli ine bak lm flt r. Faktör analizi çal flmalar (temel bileflenler analizi) sonucunda, ölçe in iki faktörlü bir yap ya sahip oldu u; on dokuz maddeden oluflan faktör 1 in (Sosyal letiflimsel Beceriler Alt Ölçe i) toplam varyans n % 49,9 unu ve befl maddeden oluflan faktör 2 nin (Öz Bak m Becerileri Alt Ölçe i) ise % 7,8 ini aç klad görülmüfltür. Ölçekte yer alan bir madde, iki faktörde de yüksek yük de erine (.40 ve.41) sahip oldu u için ölçekten ç kart lm flt r. Faktör 1 de yer alan maddelerin faktör yük de erlerinin.59-.77 aras nda, faktör 2 de yer alan maddelerin faktör yük de erlerinin ise.63-.83 aras nda oldu u bulunmufltur. OGB- DÖ nün madde analizi çal flmalar nda ölçekteki her madde için alt ve üst % 27 lik gruplar n puan ortalamalar aras nda fark olup olmad na iliflkisiz örneklemler için t-testi ile bak lm fl ve tüm maddelerin alt ve üst gruplar sahip olduklar geçifl becerileri aç s ndan ay rt etti i ve tüm maddelerin, madde toplam puan korelasyon kat say lar n n.43-.80 (p<.01) aras nda oldu u bulunmufltur. lk ölçüt geçerli i çal flmas nda, OGBDÖ nün Sosyal letiflimsel Beceriler Alt Ölçe i nin ölçüt geçerli ini test etmek amac yla, daha önce OGBDÖ ile de erlendirilen yüz yirmi dört çocu un sosyal becerileri Okulöncesi ve Anas n f Davran fl Ölçekleri nden Sosyal Beceri Ölçe i kullan larak ö retmenleri taraf ndan de erlendirilmifl ve çocuklar n iki ölçekten elde ettikleri puanlar n ortalamalar aras ndaki korelasyon kat say s n n.70 (p<.001) oldu u bulunmufltur. OGB- DÖ nün ikinci ölçüt geçerli i çal flmas nda ise ölçe in geliflimsel gerili i olan (yirmi bir) ve olmayan (yirmi bir) çocuklar geçifl becerileri aç s ndan ay rt edip etmedi ine iliflkisiz örneklemler için t- testi kullan larak bak lm flt r. Geliflimsel gerili i olan ve olmayan çocuklar n OGBDÖ den elde ettikleri faktör 1, faktör 2 ve toplam puan ortalamalar aras nda anlaml derecede fark oldu u, geliflimsel gerili i olan çocuklar n puanlar n n akranlar ndan anlaml derecede az oldu u ve ölçe in iki grubu ay rt etti i bulunmufltur.

368 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER OGBDÖ nün güvenirlik çal flmalar nda ise iç tutarl k kat say s na, test-tekrar test korelasyonuna ve de erlendirmeciler aras tutarl a bak lm flt r. OGBDÖ nün iç tutarl l k kat say lar incelendi inde faktör 1, faktör 2 ve toplam puan için Cronbach Alfa iç tutarl k kat say lar n n s ras yla.95,.85 ve.95 oldu u; Sperman Brown iç tutarl k kat say lar n n ise s ras yla.78,.93 ve.92 oldu u bulunmufltur. OGBDÖ nün test-tekrar test güvenirli i incelemek amac yla on üç ö retmen, on befl gün arayla yüz yirmi dört çocu u OGBDÖ ile iki kez de erlendirmifller ve iki de erlendirme sonucunda elde edilen faktör 1, faktör 2 ve toplam puanlar aras ndaki korelasyon kat say - lar n n s ras yla.70,.58 ve.70 (p<.01) oldu u bulunmufltur. OGB- DÖ nün de erlendirmeciler aras tutarl n incelemek amac yla dokuz çocuk, dört de erlendirmeci taraf ndan ba ms z olarak de- erlendirilmifl, de erlendirmeler aras nda fark olup olmad na iliflkili ölçümler için Friedman n iki yönlü varyans analizi kullan larak bak lm flt r. Dört de erlendirmeci taraf ndan yap lan ba ms z de- erlendirmelerde faktör 1, faktör 2 ve toplam puanlar n anlaml derecede farkl laflmad ve de erlendirmeciler aras nda tutarl l k oldu u bulunmufltur. Yürütülen geçerlik ve güvenirlik çal flmalar sonucunda, OGB- DÖ nün okul öncesi çocuklar n geçifl becerilerini de erlendirmede geçerli ve güvenilir bir araç oldu una karar verilmifltir (Bakkalo lu, 2008). OGBDÖ de on dokuz sosyal iletiflimsel ve befl öz bak m becerisi olmak üzere toplam yirmi dört madde yer almaktad r. Ö retmenler en az alt ayd r tan d klar çocuklar beflli derecelendirme kullan larak de erlendirmektedir. Ölçekten al nabilecek toplam puan 24 ile120 aras nda de iflmektedir. fllem Uygulamac lar: Çal flmaya araflt rmac d fl nda Ankara Üniversitesi Özel E itim Bölümü Zihin Engelliler Ö retmenli i Program na devam eden üç lisans ö rencisi uygulamac olarak kat lm flt r. Uygulamac ö renciler, daha önce Küçük Ad mlar Erken E itim Program nda ve bir okul öncesi programda çal flm fl olan ve bu araflt rmada çal flmak için yeterli deneyime ve alt yap ya sahip olan ö rencilerdir. Program bafllamadan önce araflt rmac, uygulamac larla de- erlendirme, verilerin analizi ve ö retim süreci hakk nda toplam befl saatlik bilgilendirici bir toplant yapm fl ve araflt rma verilerinin

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 369 d fl nda kalan video kay tlar üzerinde beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd tutma, veri kay t formlar n kullanma, tutarl k kat say s hesaplama gibi konularda toplam on befl saatlik bir ön çal flma yürütmüfltür. Uygulama: Bu süreçte EDMP ye kat lacak GGO çocuklar belirlemek için, daha önce Küçük Ad mlar Erken E itim Program na kat lan 3-6 yafl ndaki çocuklara ulafl lm fl, programa kat lmay isteyen yedi aileyle toplant yap lm fl ve ailelere program tan t lm flt r. Daha sonra çocuklar Küçük Ad mlar Geliflim Becerileri Envanteri (Pieterse et al., 1996) ile bireysel olarak de erlendirilmifl ve anne babalara uygulama süreci konusunda ayr nt l bilgi verilmifltir. Ailelerle ve uygulamac larla yap lan çal flmalar tamamland ktan sonra GGO yedi çocukla gelifl, serbest zaman, sohbet ve yoklama, masa etkinlikleri, temizlik ve kahvalt, serbest zaman, hikâye, müzik, kurall oyun, serbest zaman ve gidifl etkinliklerini içeren günlük program uygulanmaya bafllanm flt r. Bu program haftada üç gün (sal, perflembe, cuma) sabahtan ö leye kadar (09.30-12.30) yürütülmüfltür. EDMP de yer alacak becerileri belirlemek amac yla, uygulama bafllad ktan iki hafta sonra, çocuklar OGBDÖ ile araflt rmac ve üç uygulamac taraf ndan ba ms z olarak de erlendirilmifltir. De erlendirme sonuçlar na göre EDMP de yönergelere uyma, s ra olma, ba ms z çal flma ve materyalleri toplama becerilerinin yer almas na karar verilmifltir. Bu dört beceri, çal flma grubundaki yedi çocu un da yetersiz oldu u, anaokulu ö retmenlerinin çocuklar n okul öncesi programlarda baflar l olabilmeleri için gereksinim duyulan beceriler oldu unu belirttikleri ve alanyaz nda okul öncesinde kaynaflt rma için önemli geçifl becerileri olarak vurguland için seçilmifltir. Programda yer alacak beceriler belirlendikten sonra, bu becerilerin de erlendirilmesi ve ö retimi için uygun etkinlikler belirlenerek EDMP haz rlanm fl ve her biri alt hafta süren ö retim öncesi, ö retim, ö retim sonras aflama ile dört hafta süren genelleme aflamas uygulamaya konulmufltur. Ö retim öncesi aflamada, günlük program çerçevesinde etkinlikler yürütülmüfl, EDMP de yer alan becerilerin ö retimine iliflkin olarak çocuklarla hiçbir çal flma yap lmam flt r. Bu aflamada iki tür de erlendirme yap lm flt r. lk de erlendirmede, çocuklar OGBDÖ de yer alan tüm beceriler aç s ndan bu aflaman n bafl nda ve sonunda iki

370 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER kez de erlendirilmifltir. kinci de erlendirmede ise çocuklar, EDMP de yer alan dört beceri aç s ndan on befl gün aral klarla beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd kullan larak üç kez de erlendirilmifltir. Bu de erlendirmelerde, cuma günleri s n ftaki tüm oturumlar n video kay tlar yap lm fl, daha sonra bu kay tlar çözümlenerek bu aflamaya iliflkin de erlendirmeler yap lm flt r. Ö retim aflamas nda, EDMP çerçevesinde programda yer alan dört becerinin ö retimi yap lm flt r. Çal flmada becerilerin de erlendirilmesi ve ö retiminin sistematik olarak yap labilmesi için, dört beceri rutin olarak s n f program nda yer alan planlanm fl etkinliklere yerlefltirilmifl ve ö retim ile de erlendirmeler bu etkinliklerde yap lm flt r (Ek-1 de beceri analizi, ö retim ve etkinlikler bafll klar alt nda EDMP nin genel çerçevesi verilmifltir.). Ö retim sonras aflama, ö retim öncesi aflama gibi yürütülmüfl ve çocuklar ayn flekilde de erlendirilmifltir. Genelleme aflamas, çocuklar n programda yer alan ve ö retimi yap - lan dört beceriyi, ö retimi yapan kiflinin d fl ndaki kifli ve ö retim yap lan ortam n n d fl ndaki ortamda da kullan p kullanmad klar n de erlendirmek amac yla yürütülmüfltür. Bu amaçla EDMP ye kat lan yedi çocuk, geliflimsel gerili i olmayan çocuklar n devam etti- i Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi Anaokuluna dört hafta süreyle haftada iki yar m gün gitmifltir. Bu süreçte ö retmenlerden programlar nda herhangi bir de ifliklik yapmamalar, ancak daha önce ö retimi yap lan dört becerinin kullan m için f rsat yaratmalar ve bu becerileri kullanmalar için çocuklara yönerge vermeleri istenmifltir. Bu anaokulunda video kay t sistemi bulunmad - için, dört haftan n sonunda bütüncül zaman aral kayd ile de- erlendirme yap lamam flt r. GGO yedi çocu un kullanmalar gereken durumlarda ö retimi yap lan dört beceriyi kullan p kullanamad klar, üç uygulamac taraf ndan beceri analizi kayd kullan larak do rudan gözlem yoluyla de erlendirilmifltir. Verilerin Toplanmas ve Analizi Çal flmada EDMP nin etkilili i ile çal flman n güvenirli i ve geçerli ine iliflkin olarak iki tür veri toplanm fl ve analiz edilmifltir. EDMP nin etkilili ine iliflkin verilerinin toplanmas ve analizi: EDMP nin etkilili ini belirlemek amac yla çocuklar n geçifl beceri-

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 371 leri; i) OGBDÖ ve ii) beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral - kayd ile de erlendirilmifltir. i) OGBDÖ ile yap lan ölçümler, ö retim öncesi ve ö retim sonras aflamalarda çocuklar n geçifl becerilerini de erlendirmek amac yla yap lm flt r. Ö retim öncesi aflama bafllad ktan sonra ilk haftan n sonunda OGBDÖ kullan larak ö retim öncesi ilk ölçüm (Ö1) yap lm fl, alt hafta sonra bu aflaman n sonunda ikinci ö retim öncesi ölçüm (Ö2) yap larak bu aflamada iki kez veri toplanm flt r. Daha sonra alt hafta süren ö retim aflamas yürütülmüfl, bu aflaman n ard ndan ö retim sonras aflamaya geçilmifltir. Ö retim sonras aflama bafllad ktan sonra ilk haftan n sonunda OGBDÖ kullan larak ö retim sonras ilk ölçüm (Ö3) yap lm fl, alt hafta sonra bu aflaman n sonunda ikinci ö retim sonras ölçüm (Ö4) yap larak bu aflamada da iki kez veri toplanm flt r. OGBDÖ ile yap lan dört ölçüm sonucunda çocuklar n faktör 1, faktör 2 ve toplam puanlar n n anlaml flekilde farkl lafl p farkl laflmad - n belirlemek amac yla çocuklar n OGBDÖ puanlar normal da - l m göstermedi i için parametrik olmayan bir test olan iliflkili ölçümler için Friedman n iki yönlü varyans analizi kullan lm flt r. Bu analiz sonucunda ortaya ç kan farkl l klar n hangi ölçümler aras nda oldu unu bulmak amac yla ise parametrik olmayan bir test olan iliflkili ölçümler için Wilcoxon flaretli S ralar Testi kullan lm flt r. Ayr ca dört ölçüm sonucunda çocuklar n, faktör 1, faktör 2 ve toplam puan ortalamalar grafikle de gösterilmifltir. ii) Beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd kullan larak yap lan ölçümler, EDMP de yer alan ve ö retimi yap lan dört becerinin de erlendirilmesi amac yla yap lm flt r. Beceri analizi kayd nda, dene in bir zincirleme davran fl n basamaklar ndan her birine gösterdi i tepkiler kaydedilmektedir (Tekin ve K rcaali- ftar, 2001). Çal flmada EDMP de yer alan dört beceri için çocuklar n performanslar n de erlendirmek amac yla öncelikle dört becerinin analizi yap lm fl (bkz. Ek 1), Beceri Analizi Kay t Formu gelifltirilmifl, video kay tlar üzerinde çocuklar n her bir basamaktaki performans bu form arac l yla de erlendirilmifl ve do ru tepki yüzdesi (do ru yap lan basamak say s / toplam basamak say s X 100) hesaplanm flt r. Bütüncül zaman aral kayd nda, gözlem süresi küçük zaman ara-

372 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER l klar na bölünmekte ve her bir aral k süresince davran fl n gerçekleflip gerçekleflmedi ine bak lmakta, aral n tümünde davran fl sürüyorsa davran fl var/+ olarak; aral n n bir bölümünde davran fl gerçeklefliyor, bir bölümünde gerçekleflmiyorsa yok/- olarak kabul edilmektedir (Tekin ve K rcaali- ftar, 2001). Çal flmada EDMP de yer alan dört beceri için çocuklar n performans n de erlendirmek amac yla öncelikle Bütüncül Zaman Aral Kay t Formu gelifltirilmifltir. De erlendirmelerde on saniyelik zaman aral klar n bildiren bir teyp kayd kullan larak video kay tlar üzerinden çocuklar n her becerideki performans bu form arac l yla de erlendirilmifl ve gözlem aral yüzdesi (davran fl n gözlendi i aral k say s / toplam aral k say s X 100) hesaplanm flt r. Beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd kullan larak veri toplamak amac yla alt haftadan oluflan ö retim öncesi aflamada, on befl gün aral klarla üç video kayd al nm fl ve bu kay tlar üzerinden ö retim öncesi aflamaya iliflkin olarak üç ölçüm (Ö1, Ö2, Ö3) yap lm flt r. Alt hafta süren ö retim aflamas n n ard ndan ö retim sonras aflamada da on befl gün aral klarla video kay tlar üzerinden üç ölçüm daha (Ö4, Ö5, Ö6) yap lm flt r. Dört hafta süren genelleme aflamas nda ise çocuklar n devam etti i anaokulunda video kay t sistemi bulunmad için, bütüncül zaman aral kayd ile veri toplanamam fl ve genelleme aflamas ölçümü (Ö7) sadece beceri analizi kayd kullan larak yap lm flt r. Böylece çal flmada her bir beceri için beceri analizi kayd ile yedi ölçüm, bütüncül zaman aral kayd ile alt ölçüm yap lm flt r. Video kay tlar n n çözümlenmesi sürecinde uygulamac lar her oturumu bir kez beceri analizi kayd, bir kez de bütüncül zaman aral - kayd yapmak amac yla her çocuk için iki kez izlemifltir. Uygulamac lar, video kay tlar üzerinde çocuklar n her bir becerideki performans n de erlendirirken, her bir ölçüm için üç etkinlikte beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd tutmufltur. Örne in yönergelere uyma becerisinde, her bir ölçüm için üç de erlendirme (yoklama, hikâye ve müzik etkinli inde) yap lm fl, daha sonra bu üç de erlendirmeden elde edilen do ru tepki yüzdesi ve gözlem aral - yüzdesinin ortalamas al nm fl, veri analizinde ve grafiklerde o ölçüm için bu ortalama kullan lm flt r. Beceri analizi kayd ile yap lan yedi ölçümde çocuklar n do ru tepki yüzdelerinin ve bütüncül zaman aral kayd ile yap lan alt ölçümde çocuklar n gözlem aral yüzdelerinin anlaml bir flekilde

BAKKALO LU / Etkinli e Dayal Müdahale Program n n 3-6 Yafl Geliflimsel Gerili i Olan... 373 farkl lafl p farkl laflmad n belirlemek amac yla iliflkili ölçümler için Friedman n iki yönlü varyans analizi kullan lm flt r. Bu analiz sonucunda ortaya ç kan farkl l klar n, hangi ölçümler aras nda oldu- unu bulmak amac yla ise iliflkili ölçümler için Wilcoxon flaretli S - ralar Testi kullan lm flt r. Ayr ca EDMP de yer alan dört beceri için çocuklar n do ru tepki yüzdesi ve gözlem aral yüzdesi ortalamalar grafikle gösterilmifltir. Çal flman n güvenirli i ve geçerli ine iliflkin verilerinin toplanmas ve analizi: Çal flman n güvenirli ine iliflkin olarak i) de erlendirmeciler aras tutarl a, ii) gözlemciler aras tutarl a, iii) uygulama güvenirli ine ve çal flman n geçerli ine iliflkin olarak da iv) sosyal geçerli e bak lm flt r. De erlendirmeciler aras tutarl kta, OGBDÖ kullan larak ö retim öncesi ve ö retim sonras aflamalarda yap lan de erlendirmelerin güvenirli ini incelemek amac yla OGBDÖ ile yap lan dört ölçümden ikisi (Ö1 ve Ö3) araflt rmac ve bir uygulamac taraf ndan ba- ms z olarak yap lm flt r. ki de erlendirmeden elde edilen faktör 1, faktör 2 ve toplam puan üzerinde de erlendirmeciler aras nda farkl l k olup olmad n incelemek amac yla parametrik olmayan bir test olan iliflkili ölçümler için Friedman n iki yönlü varyans analizi kullan lm flt r. ki de erlendirmeci taraf ndan Ö1 ve Ö3 te yap - lan ba ms z de erlendirmeler sonucunda faktör 1, faktör 2 ve toplam puanda de erlendirmelerin anlaml derecede farkl laflmad ve de erlendirmeciler aras nda tutarl l k oldu u bulunmufltur. Gözlemciler aras tutarl k, iki ba ms z gözlemcinin birbirinden ba- ms z ancak efl zamanl olarak hedef davran fl n ne düzeyde gerçekleflti ine iliflkin olarak yapt klar de erlendirmelerin karfl laflt - r lmas amac yla yap lmaktad r. Daha sonra iki ba ms z gözlemcinin yapt klar de erlendirmeler üzerinden gözlemciler aras tutarl k kat say s [görüfl birli i / (görüfl birli i + görüfl ayr l ) X 100] hesaplanmakta ve bu kat say n n en az % 80 olmas önerilmektedir (K rcaali- ftar ve Tekin, 1997). Bu çal flmada gözlemciler aras tutarl k hesaplamalar, dört beceri için beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd kullan larak ö retim öncesi ve ö retim sonras aflamalarda yap lan gözlemlerin güvenirli ini incelemek amac yla yap lm flt r. Bu amaçla alt ölçümden üçü (Ö1, Ö3, Ö5) araflt rmac ve bir uygulamac taraf ndan ba ms z ve efl zamanl olarak yap lm flt r. Araflt rmac ile her bir uygulamac için Ö1, Ö3, Ö5 te birer

374 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER kez olmak üzere toplam üç kez gözlemciler aras tutarl k verisi toplanm flt r. Toplanan veriler üzerinde, beceri analizi kayd ve bütüncül zaman aral kayd için araflt rmac ile her bir uygulamac n n gözlemciler aras tutarl k kat say lar ayr ayr hesaplanm fl ve araflt rmac ile üç uygulamac n n birbirlerinden ba ms z olarak yapt klar de erlendirmelerde gözlemciler aras tutarl k kat say lar n n % 80 in üzerinde oldu u bulunmufltur. Uygulama güvenirli i, uygulamac n n gerçeklefltirdi i uygulaman n haz rlanan plana ne ölçüde uygunluk gösterdi ini belirlemektir. Bu amaçla bir uygulama güvenirli i formu haz rlanmakta, bir ya da daha fazla gözlemci uygulamac n n bu davran fllar yerine getirip getirmedi ini formda iflaretlemektedir. Daha sonra bu veriler üzerinde uygulama güvenirli i kat say s (gözlenen uygulamac davran fl / planlanan uygulamac davran fl X 100) hesaplanmakta ve bu kat say n n en az % 80 olmas öngörülmektedir (Tekin ve K rcaali- ftar, 2001). Çal flmada bu amaçla öncelikle bir Uygulama Güvenirli i Formu haz rlanm fl ve ö retim aflamas nda ilk dört ö retim oturumunun video kayd yap lm flt r. Özel e itim alan nda doktora yapan ve deneyimli bir uzman, her oturumun hemen ard ndan video kayd n izleyerek uygulamac n n formda yer alan davran fllar yerine getirip getirmedi ini formda iflaretlemifl ve uygulamac ya geri bildirim vermifltir. Daha sonra her bir oturum için uygulama güvenirli i kat say s hesaplanm flt r. Programda yer alan becerilerin ö retimine iliflkin olarak toplanan uygulama güvenirli i kat say s ortalamalar n n % 91,6 ile % 97,9 aras nda de iflti i bulunmufltur. Sosyal geçerlik, uygulanan program n etkilili inin niteliksel boyutlar yla ilgili kavramlar incelemekte; dolay s yla davran fl de iflikli inin sosyal aç dan kabul edilebilirli ini test etmektedir. Uygulaman n sosyal geçerli ini belirlemek için ö retimin amac, bu amaca ulaflmak için kullan lan yöntem ve elde edilen bulgular n uygunlu- u incelenmektedir. Sosyal geçerlik, öznel de erlendirme (bireyin yaflam ndaki önemli kiflilere ya da uzmanlara bireye kazand r lan becerilerin ne derece uygun oldu unun sorulmas ) ya da sosyal karfl laflt rma (bireyin performans n n normal geliflim gösteren akranlar n n performans yla karfl laflt r lmas ) ile de erlendirilebilmektedir (Tekin ve K rcaali- ftar, 2001). Bu çal flmada ilk olarak öznel de erlendirme yapmak amac yla on maddelik Sosyal Geçerlik Formu haz rlanm fl ve dördü geliflim psikolojisinde, sekizi özel e itim alan nda çal flan on iki uzmandan bu formu doldurmalar istenmifltir.