SOSYOLOJİ DERNEĞİ İNTERNETİN HASTALARI GÜÇLENDİRME POTANSİYELİ VE HASTA-HEKİM İLİŞKİLERİNE ETKİSİ: BURDUR DA HASTANELERE BAŞVURAN İNTERNET KULLANICILARINA YÖNELİK BİR ALAN ARAŞTIRMASI Ayşe TEKİN Esin KAYA Mustafa DEMİREL Sercan ÖZBEK YAZICI VI. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Ekim 2009, Toplumsal Dönüşümler ve Sosyolojik Yaklaşımlar, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması İNTERNETİN HASTALARI GÜÇLENDİRME POTANSİYELİ VE HASTA-HEKİM İLİŞKİLERİNE ETKİSİ: BURDUR DA HASTANELERE BAŞVURAN İNTERNET KULLANICILARINA YÖNELİK BİR ALAN ARAŞTIRMASI 1 Ayşe TEKİN 2 Esin KAYA 3 Mustafa DEMİREL 4 Sercan ÖZBEK YAZICI Öz Yaşam boyu öğrenmenin günlük hayatın bir parçası haline geldiği günümüz toplumlarında, bilişim teknolojisi alanında yaşanan gelişmelere paralel olarak internet kullanımı giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. Bireyler, bulundukları ortamdan kolaylıkla sağlık sitelerine erişebilmekte; genel sağlık bilgisi, hastalıklar, tedavi seçenekleri, ilaçlar, beslenme ve egzersiz gibi birçok konuda bilgi edinebilmektedir. İnternetin hasta-hekim ilişkileri üzerine etkileri hakkındaki tartışmalar, genellikle internetin sadece uzmanların erişebildiği bilgiye, uzman olmayan kişilerin de erişimini sağlamasının ortaya çıkardığı sonuçlarla ilgilidir. Sağlıkla ilgili konularda daha yetkin hale gelen bireylerin olumlu sağlık davranışları geliştireceği, kendi sağlıklarıyla ilgili karar verme süreçlerine daha etkin katılacağı ve geleneksel hasta-hekim ilişkisindeki pasif konumlarından, daha aktif bir konuma geçecekleri belirtilmektedir. Bu çalışmada, son dönemde giderek artan internet kullanımı, internetin hastaları güçlendirme potansiyeli ve güçlenen hastaların geleneksel hasta-hekim ilişkilerini ne şekilde dönüştüreceği bir alan araştırmasından elde edilen veriler çerçevesinde değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: internet, sağlık bilgisi, güçlendirme, hasta-hekim ilişkileri. 1 Bu çalışmada, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu tarafından desteklenen, E-Sağlık Kapsamında İnternet Kullanıcılarının Sağlık Web Sitelerini Kullanma Durumu ve Beklentilerinin Belirlenmesi adlı araştırmanın verilerinden yararlanılmıştır (Proje No: 0016-NAP-07). 2 Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyoloji ABD, Doktora Öğrencisi, aysetekin@mehmetakif. edu.tr 3 Süleyman Demirel Üniversitesi Kamu Yönetimi ABD, Doktora Öğrencisi, ekaya@mehmetakif. edu.tr 4 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Yrd.Doç.Dr., mdemirel@mehmetakif. edu.tr 1206 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI INTERNET S POTENTIAL FOR PATIENT EMPOWERMENT AND ITS EFFECTS ON DOCTOR PATIENT RELATIONSHIP: A FİELD STUDY ON THE INTERNET USERS TREATED İN THE HOSPİTALS İN BURDUR Abstract In today s society in which life long learning come to be a part of daily life, internet usage has become more and more widespread in line with the developments on the information technology. Individuals can easily access the web sites on health, general hygiene, illnesses, treatment options, medicaments, diet and exercises and gather any necessary knowledge from these open knowledge sources. Internet s effects on doctor patient relationships generally focus on the results of the access to the knowledge it provided to the non specialists once only accessible to the specialists. It s obvious that individuals get more competent on health issues, develop positive health attitudes, take an active part in decisions to be made on their own health problems and giving up their passive role in the doctor-patient relationship, acquire an active part in this process. In this paper such issues as ever growing internet usage in our daily life, internet s potential for patient empowerment and how will empowered patients contribute to the doctor-patient relationship are handled and results are evaluated in line with the field study conducted. Keywords: internet, health information, empowerment, doctor-patient relationship 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1207
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması Giriş 21. yüzyıl bilgi toplumu na doğru değişim ve dönüşümün en önemli aracı olarak kabul edilen bilgisayarlar ve internet, insanların her geçen gün artan bilgiyi saklama, yayma, paylaşma ve ona kolayca erişme isteklerini karşılayan teknolojik bir devrim olarak görülmektedir. Bu teknoloji yardımıyla insanlar bilgiye kolay, ucuz ve hızlı bir şekilde erişebilmektedir. İnternet, birçok alanda olduğu gibi sağlık alanında da bilgiye erişimi sağlayan önemli kaynaklarından biri olmuştur. İnsanlar internetin küresel yapısına bağlı olarak, bulundukları ortamdan kolaylıkla sağlık sitelerine erişebilmekte; genel sağlık bilgisi, hastalıklar, tedavi seçenekleri, ilaçlar gibi pek çok konu hakkında internetten bilgi alabilmektedir. Dünyada 2008 yılı için, yaklaşık 1,5 milyar internet kullanıcısının olduğu (%21,9) tahmin edilmektedir (www.internetworldstats.com). İnternette sayısı gün geçtikçe artan sağlık web siteleri, sağlık ve hastalıkla ilgili güncel bilgiler sunmasının yanı sıra diyabet, yüksek tansiyon, kalp hastalığı gibi kronik hastalıkların yönetimi ile ilgili egzersiz, diyet, ilaç kullanımı gibi konularda eğitim materyali sağlamaktadır. İnterneti etkin kullanabilen hastaların kendi sağlıklarının sorumluluğunu alabilmeleri ve kendi sağlık durumları üzerinde daha kontrollü olmaları beklenmektedir. Ülkemizde özellikle son on yıldır sağlık alanında da internet kullanımı giderek yaygınlaşmıştır. Artan internet kullanımının, bireylerin sağlık bilgisine erişimini kolaylaştırarak, sağlığın geliştirilmesinde ve hastaların güçlendirilmesinde önemli bir potansiyele sahip olduğu açıktır. Güçlendirme kavramı, hastaların öz yeterlilik, yetkinlik ve kontrol kazanarak kendi seçimlerini yapabilmeleri, karar verme süreçlerine etkin olarak katılabilmeleri, gereksinim duydukları kaynaklara ulaşabilmeleri, diğer kişilerle etkili ilişkiler kurabilmeleri ve bu yolla yaşam kalitelerini artırabilmeleri gibi, bir dizi sonuçlara ulaşmayı amaçlayan bir süreç olarak tanımlanabilir. Sağlık sistemi içinde örgütsel düzeyde düzenlenen sağlık eğitimi ve sağlığı geliştirme programları hastaların formal bir süreç içinde güçlendirilmelerine olanak sağlarken, sağlıkla ilgili yayınlar, gazete, internet gibi araçlar da informal olarak hastaların kendi kendilerini güç- 1208 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
lendirmelerine yardım edebilir. Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI İnternetin, sağlık alanında bilgi ve deneyim sağlamasının ötesinde yeni bir mücadele alanı yarattığı ve bunun sağlık profesyonelleri ile onların hastaları arasındaki ilişkilerin biçimini değiştireceği konusu tartışılmaktadır (Hardey, 1999:820). Haug a göre, hastalar artık eskisi gibi profesyoneller karşısında edilgen bir durumda değildir. Doktora giden hasta ilkin doktorun ne yapmak istediğini öğrenmek istemekte, mevcut tedavilerin neler olduğu nun anlatılmasını talep etmekte, hatta kendince küçük araştırmalar yapmaktadır (Haug, 1973 den aktaran Cirhinlioğlu, 1996:129-150). Geleneksel hasta-hekim ilişkisinde ise hastalar, teşhis, hastalığın gidişi ve tedavisi hakkında bilgiyi öncelikle hekimlerden alan, genellikle hekimlerin tavsiyelerini olduğu gibi kabul eden ve belirlenmiş tedavileriyle ilgili soru sormayan hastalardır. Bu hiyerarşik ilişki modelinde hastalar hekimler tarafından verilen ve filtrelenen bilginin pasif alıcısı konumundadır (Akerkar ve Bichile, 2004:121). Bilgiye erişimin kolaylığı ve yaygınlaşması, hastaların klinik durumlarını araştırmak, tıbbi verileri yorumlamak için gerekli araçları elde edebilmesine olanak tanımakta ve giderek artan hasta otonomisi hastaların kendileriyle ilgili karar verme süreçlerine katılımını artırmaktadır (Woolf vd., 2005:294). Böylece, hastanın hekimle birlikte karar verme süreçlerine ortak (partner) olarak katıldığı ve bilgilenerek seçim yapma gereksinimlerinin kabul edildiği yeni bir karar verme modeli karşımıza çıkmaktadır (Eysenbach ve Jadad, 2001; Kivits, 2006:280). İnternetten edinilen bilgileri kendilerine taşıyan hastalar karşısında hekimlerin tutum ve davranışları değişkenlik gösterebilir. Bu konudaki yaygın endişe, hastaların kasıtsız olarak iyi düzenlenmemiş ve güvenli olmayan kaynaklara maruz kalabilmeleri ve sağlık okuryazarlığı düşük olan hastalar için sağlık mesajlarını anlamanın ve yorumlamanın zorluğudur. Diğer endişeler, internetten bilgi edinmenin, kendi kendine tanı koyma, kendi kendini tedavi etme gibi hastalar arasında sonuçları zararlı olabilecek uygulamalara ve hekimlerden uygun olmayan taleplerde bulunmaya neden olabileceği konusundadır. Ayrıca hekim karşısında, internetten bilgi edinen hastaların bir uzman tavrıyla bilgilerini ortaya koymaları, hekimlerin bunu tıbbi otoritelerine bir meydan okuma olarak algılamaları ve bu hastalar karşısında kontrolü kaybettikle- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1209
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması rini hissetmeleri nedeniyle hasta-hekim ilişkilerinde sorunlar yaşanabilmektedir (Ahmad vd., 2006). Hasta-hekim ilişkileri açısından internetin olumlu katkıları olacağını düşünen hekimler, internetten edinilen sağlık bilgisinin hastaların kendi sağlıkları üzerinde daha fazla kontrol duygusu sağladığını ve bu bilgilerin daha kapsamlı tartışmalara yol açarak ilişkileri güçlendirdiğine inanmaktadırlar (Helft vd., 2003:945; Ahmad vd., 2006). Hastaların hastalıklar ve tedavi seçenekleri konusunda daha fazla bilgi edinmeye istekli olduğu durumlarda ve hastanın hekime getirdiği bilgilerin doğru olduğu varsayıldığında, hekim klinik görüşmede hastaya temel bilgi vermek için harcayacağı zamanı, hastanın öğrenmek istediği şeylerin belirlenmesi ve tedavi seçenekleriyle ilgili daha derin bilgi vermeye ayırabilir. Bununla beraber, hekimlerin internet gibi dış kaynaklardan öğrenen hastalara uygun yönlendirmeyi yapabilmesi için hazırlıklı olması gerekmektedir (Gerber ve Eiser, 2001). Bu gibi durumlar hasta-hekim ilişkilerinin, işbirliğini destekleyici bir şekilde yeniden düzenlenmesinde bir fırsat olarak düşünülmelidir. Araştırmanın Yöntem ve Teknikleri: Tanımlayıcı olarak planlanan bu araştırma, 15.03.2008-01.07.2008 tarihleri arasında Burdur Devlet Hastanesi ve Burdur Kadın Doğum ve Çocuk Hastalıkları Hastanesi polikliniklerinde yapılmıştır. Çalışmada örneklem seçme uygulamasına gidilmemiş, araştırma yukarıda belirtilen süre zarfında polikliniklere başvuran kişiler içerisinden 18 yaş ve üstü, internet kullanan ve araştırmaya katılmayı kabul eden 586 kişi üzerinde yürütülmüştür. Burdur Devlet Hastanesi polikliniklerine başvuran 546 (%93,2) ve Kadın Doğum ve Çocuk Hastalıkları Hastanesi polikliniklerine başvuran 40 (%6,8) internet kullanıcısı ile görüşülmüştür. Araştırmada veri toplama teknikleri soru formu ve mülakat ile sınırlandırılmıştır. Soru formları, polikliniklerde hasta yoğunluğunun fazla olduğu sabah saatlerinde uygulanmıştır. Toplanan ham veriler bilgisayar ortamında sosyal bilimler için geliştirilmiş olan SPSS (Statistical Package for Social Sciences, 15.0 versiyonu) programı kullanılarak değerlendirilmiştir. 1210 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI Bulgular ve Tartışma: Çalışmaya katılanların %48,5 i kadın, %51,5 i erkek olup, %46,4 ü 18 24 yaş grubundadır. Örneklemin %63,1 i 29 yaş ve altı iken, %85,5 i 39 yaş ve altındadır. Çalışmamızda internet kullanıcılarının çoğunun genç ve genç yetişkinlerden oluştuğu görülmektedir (Tablo 1). TUİK tarafından gerçekleştirilen 2008 yılı Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırmasına göre, bilgisayar ve internet kullanım oranının en yüksek olduğu yaş aralığı 16-24 olup bunu 25 34 yaş grubu izlemektedir (www.tuik.gov.tr). İnternet kullanıcılarının 18 24 yaş aralığında yoğunlaşması; bu kişilerin eğitim-öğretim döneminde olmaları ve eğitimin bu teknolojileri kullanmayı desteklemesine, internetin ülkemizde son on yıldır kullanılan yeni bir teknoloji olmasına, gençlerin ileri yaşlardakilere göre teknolojik yenilikleri öğrenme ve kullanmaya daha eğilimli olmalarına bağlanabilir. Çalışmamızda, özellikle 39 yaş sonrası internet kullanıcısı sayısı gittikçe azalmakta, 55 yaş ve üzeri internet kullanıcıların oranı %1 e düşmektedir. Gelişmiş ülkelerde ileri yaş grubunun internet kullanma oranları ülkemize göre daha yüksek olmakla birlikte, 65 yaş ve üzeri internet kullanıcılarının oranı Amerika da %28, İngiltere de ise %22 dir. Yaşlı nüfusun internet kullanma oranlarının düşük olmasında, alışkanlıklar ve geleneksel tutumlar gibi kültürel faktörlere göre, eğitim düzeyinin daha belirleyici bir etken olduğu kabul edilmektedir (Kirschning ve Kardorff, 2008:133-143). 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1211
Tablo 1. Çalışmaya Katılan İnternet Kullanıcılarının Sosyo-Demografik Özellikleri İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması N=586 Sayı Yüzde (%) Yaş 18-24 272 46,4 25-29 98 16,7 30-34 71 12,1 35-39 60 10,2 40-44 35 6,0 45-49 29 4,9 50-54 15 2,6 55 yaş ve üstü 6 1,0 Cinsiyet Kadın 284 48,5 Erkek 302 51,5 Eğitim İlkokul 24 4,1 Orta ve Dengi Okul 34 5,8 Lise ve Dengi Okul 185 31,6 Önlisans * 108 18,4 Lisans Mezunu * 204 34,8 Yüksek Lisans * 30 5,1 Doktora 1,2 Hane Geliri 1000 YTL 332 56,7 1001-1500 YTL 144 24,6 1501-2000 YTL 53 9,0 2001 YTL 57 9,7 Toplam 586 100,0 (* Mezun ya da öğretime devam ediyor.) Çalışmaya katılanların genel olarak eğitim düzeyi yüksek olup %31,6 sı lise ve dengi okul, %58,5 i üniversite düzeyinde eğitim görmüş ya da eğitimine devam etmektedir (Tablo 1). TUİK 2008 yılı Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması sonuçlarına göre; lise ve dengi okul mezunlarının %64 ü, yüksekokul, fakülte ve daha üst eğitim almış olanların % 87,2 si internet kullanmaktadır (www.tuik.gov.tr). Eğitim düzeyi bilgisayar ve internet kullanımında belirleyici olmakla birlikte, eğitim düzeyi yüksek olanların sağlık web sitelerini daha 1212 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI etkili bir şekilde kullanmaları; online sağlık hizmetlerinden yararlanmaları, seçici davranmaları, sağlık mesajlarını doğru anlayıp uygulayabilmeleri daha muhtemeldir. Çalışmaya katılan internet kullanıcılarının %56,7 si 1000 TL ve altı gelir grubu içinde yer almaktadır (Tablo 1). Teknolojideki hızlı gelişmelere paralel internet kullanım olanaklarının giderek yaygınlaşması ve ucuzlamasıyla beraber internet kullanmak sadece üst gelir gruplarına özgü bir imkân olmaktan çıkarak, düşük ve orta gelir grubundakilerin de erişebildiği bir teknoloji olmuştur. Amerika da da, 2000 2005 yılları arasında internet kullanım oranının artmasında düşük gelirli grupların internet kullanma oranlarının artmasının önemli bir payı olduğu belirtilmektedir (www.digitalcenter.org ). Tablo 2. Araştırmaya Katılanların Sağlıkla İlgili Olarak İnterneti Kullanma Durumları ve Kullanım Amaçları Sayı Yüzde (%) Araştırmaya katılan internet kullanıcısı sayısı 586 100,0 En az bir defa sağlıkla ilgili arama yapanların sayısı 556 94,9 Sağlıkla ilgili internet kullanım amaçları Hastalıklar 368 66,2 Tedavi yöntemleri ve seçenekleri 252 45,3 Muayeneye gitmeden önce var olan hastalık belirtilerine yönelik ön bilgi edinmek 202 36,3 Hastane ve doktor seçimi ile ilgili bilgi almak 172 30,9 Alternatif tıp (akupunktur, kaplıca, şifalı bitkiler vb.) 132 23,7 Reçeteli veya reçetesiz ilaç bilgisi almak 53 9,5 İnternet, giderek artan bir şekilde dünyada birçok insanın sağlıkla ilgili bilgi almak için kullandığı önemli kaynaklardan biri haline gelmiştir. Çalışmamızda, internet kullananlar arasında en az bir defa sağlıkla ilgili arama yaptığını belirtenlerin oranı yaklaşık %95 gibi yüksek bir orana sahiptir (Tablo 2). İnternette tıbbi bilgi sağlayan web sitelerinin sayısının artmasının yanında sağlıklı yaşam tarzı konularına odaklanan sağlık sitelerinin sayısı da gün geçtikçe 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1213
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması artmaktadır. Halkın çoğunun ilgisini çeken bu gibi genel sağlık siteleri, farklı sağlık konularında geniş bilgi sağlamaktadır (Korp, 2006:78). İnternet kullanıcıları sağlıkla ilgili birçok farklı nedenden dolayı interneti tercih etmektedirler. Bazı hastalıklar veya tedaviler hakkında bilgi almak, hastane ve doktor seçiminde yardımcı olacak bilgi edinmek, yeni veya alternatif tedavi seçeneklerini aramak, teşhis edilen bir hastalığın nedenleri ve sürecini anlamak, kullandıkları ilaçlar hakkında bilgi almak, destek gruplarını araştırmak ve onlarla bağlantı kurmak başlıca nedenlerdir (Craan and Oleske, 2002:512). Çalışmamızda, sağlıkla ilgili olarak interneti kullananlar çoğunlukla hastalıklar, tedavi yöntemleri-seçenekleri ve muayeneye gitmeden önce hastalık bilgilerine yönelik ön bilgi edinmek amacıyla interneti kullanmaktadırlar (Tablo 2). İnternet üzerinde her yaştan ve eğitim seviyesinden kullanıcının anlayabileceği dil ve içerikte sağlık siteleri yer almaktadır. İnsanlar yalın ve anlaşılır bir dille hazırlanmış siteler yanında daha uzman bir dille hazırlanmış sağlık sitelerine de rahatlıkla ulaşabilirler. Özellikle ABD ve Avrupa da, sağlık web siteleri, hastalıklar, tedavi yöntemleri ve ilaçlarla ilgili bilgi sahibi olmak isteyen bireyler tarafından sıklıkla tercih edilmektedir (Erdal vd., 2004:48). Amerika da internet kullanıcılarının yaklaşık %80 i (Fox, 2006), Avrupa da %71 i en az bir defa sağlık bilgisi araştırmıştır (Andreassen vd., 2007:1). Ülkemizde, TUİK tarafından gerçekleştirilen Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırmasına göre internet kullananların oranı 2007 de %26,67 den 2008 de %35,8 e yükselirken, sağlık bilgisi arayanların oranı %37,17 den %45,1 e yükselmiştir (www.tuik.gov.tr). Sağlık hizmetlerinin sunumundaki yetersizlikler ve aksaklıklar insanların sağlıkla ilgili konularda internet gibi kolay ve hızlı erişimin sağlanabildiği bir kaynağa yönelmelerinde etkili olabilir. Hekim başına düşen hasta sayısının fazla olması ya da hekimlerin kişisel özellikleri gibi nedenlerle hastalarına yeterince zaman ayıramaması hasta ya da sağlıklı kişilerin hizmetlerden tatmin olmamalarına neden olmaktadır. Buna ek olarak, bilişim teknolojilerinin sağlık hizmetlerinde yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanması kişilerin interneti, sadece bilgi almak amacıyla değil hizmet almak amacıyla da tercih etmesine neden olmaktadır. İnternetin kullanıcıya sağladığı kolaylıklar ve imkânlar sayesinde sağlıkla ilgili işlemler hızlı ve kolay bir şe- 1214 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI kilde yürütülmektedir. Tercih edilen hastanenin web sayfasından hekim muayenesi için online randevu alabilme, hastane ve hekim seçimi için araştırma yapabilme, laboratuvar sonuçlarına ulaşma, öneri ya da memnuniyetsizlikler konusunda dilekleri bildirme bugün kolayca yapılabilen uygulamalardan bazılarıdır. İnternet, aynı zamanda sağlık profesyonelleri için de önemli bir bilgi kaynağıdır. Sağlıkla ilgili veritabanlarına erişimin giderek artması ve kolaylaşması araştırmacılar için önemli bir destek sağlamaktadır. Klinisyenler ve araştırmacılar internet yoluyla kanıt, yöntem, rehberlik, deneyim ve mesleki gelişmelere kolayca erişerek yarar sağlayabilirler (Powell vd., 2003:74). Tablo 3. Sağlıkla İlgili İnternetten Edinilen Bilgilerin Etkililiği N=556 Sayı Yüzde (%) Sağlık Sitelerinden Edinilen Bilgilerin Sağlık Kararlarını Etkileyip Etkilemediği Çok Etkilidir 169 30,4 Az Etkilidir 347 62,4 Hiç Etkili Değildir 40 7,2 Sağlık Sitelerinden Edindikleri Bilgiler Doğrultusunda Uygulama Yapıp Yapmadıkları Evet 278 50,0 Hayır 278 50,0 Sağlık Sitelerinden Edindiği Bilgilerden ya da Uygulamalardan Zarar Görüp Görmedikleri Evet 7 1,3 Hayır 549 98,7 Online İlaç Alma Durumu Evet 20 3,6 Hayır 536 96,4 İnternetten edinilen bilgiler kişilerin sağlıklarıyla ilgili kararlarını etkileyebilmektedir. Çalışmaya katılanların %92,8 inin sağlıkla ilgili kararlarında internetten edindiği sağlık bilgisinin az ya da çok etkili olduğu görülmektedir (Tablo 3). İnternetten edinilen bilgilerin kullanılması, hekim-hastane-tedavi tercihlerinden beslenme-egzersiz gibi sağlıklı yaşam alışkanlıklarına kadar uzanan geniş bir yelpazede yer alan konularda kendi kararlarını vermelerini ko- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1215
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması laylaştırabilir. Kanserli hastalarla yapılan bir çalışmada katılımcıların %60,3 ü internetten edindikleri bilgilerin kişisel karar verme süreçlerinde etkili olduğunu ifade etmiştir. Aynı çalışmada internet bilgisinin daha çok önerilen tedavileri tasdik etmek için kullanıldığı belirtilmiş, sadece küçük bir grubun paralel bir tedavi ya da ek bir tedaviye başlamak için internet bilgisinden yararlandığı ifade edilmiştir (Kırschning ve Kardorff, 2008:138). Başka bir çalışmaya göre, sağlık bilgisi aramak için internet kullananların %68 i bunun sağlık bakım kararları üzerinde biraz etkisinin olduğunu belirtmiştir (Fox ve Rainie, 2002:6). Görüşülenlerin yarısı edindiği bilgiler doğrultusunda uygulama yapmaktadır. Yalnızca 7 kişi (%1,3) internetten edindiği bilgiler nedeniyle zarar gördüğünü ifade etmiştir (Tablo 3). Görüşmeler sırasında özellikle diyet, egzersiz, masaj, cilt bakımı, dengeli beslenme, sigara bırakma, şifalı bitki kullanımı gibi uygulamaların sık yapıldığı belirlenmiştir. Sadece bir kişi internetten almış olduğu ilacın yan etkisi nedeniyle zarar gördüğünü belirtirken, diğerleri bu konuda açıklama yapmak istememişlerdir. Çalışmamızda sadece 20 kişi (%3,6) internetten ilaç aldığını ifade etmiştir (Tablo 3). Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin çoğunda insanlar, reçeteli ilaçlar, tezgah üstü ilaçlar (over the counter drug), kişisel bakım ürünleri, besin destek ürünleri ve sağlık destek ürünlerini online olarak satın alabilmekte ve bunlara evlerinden çıkmadan ulaşabilmektedir. Engelli ya da yatağa bağımlı hastalar açısından bakıldığında reçeteli ilaçların internetten satın alınması kolaylık sağlarken, yasal olmayan eczanelerden alınan ilaçlar ve reçetesiz olarak satılan birçok sağlık ürününün (bitkisel ilaçlar, kişisel bakım ürünleri, vitaminler vb.) alınması, kullanıcılar için birtakım riskleri beraberinde getirmektedir (Erdal vd., 2004:136-137). Özellikle, reçeteli ilaçların tüketiciye yönelik, reklâmının yasal olduğu ABD de internet eczaneleri kullanıcılara ilaç satın alma imkânı sunmaktadır. Avrupa birliğine üye ülkeler ve aday ülkelerin çoğunda reçeteli ilaçların online satın alınması konusunda yasal sınırlamalar mevcuttur. Ülkemizde benzer şekilde, ilaçların tüketiciye yönelik reklâm ve satışı yasak olup, internette sadece genel ilaç bilgisi, ilaç firmaları ve eczanelere ait adres ve telefonlara erişim mümkün olmaktadır. 1216 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI Kişilerin doğru bilgilere dayanarak sağlıklarıyla ilgili aldıkları kararlar, kişisel sağlığın gelişmesine katkıda bulunabilir, ancak yanlış ve yanlı bilgilerle yapılan uygulamalar istenmeyen sonuçlara yol açabileceğinden, bu riskin göz önünde bulundurulması büyük önem taşımaktadır. Tablo 4. İnternetten Edinilen Sağlık Bilgisini Hekimlerle Paylaşma Durumu Yığılımlı N=556 Sayı Yüzde (%) Yüzde (%) Sıklıkla 92 16,5 16,5 Nadiren 131 23,6 40,1 Hiç paylaşmadım 333 59,9 100,0 Toplam 556 100,0 İnternetten edindikleri bilgiyi hekimleriyle yaptıkları görüşmelere taşıma hastalar arasında yaygınlaşmaya başlamıştır. Çalışmamızda, interneti sağlıkla ilgili kullanma oranı (%95) yüksek olmasına karşın, edinilen bilgilerin hekimle paylaşılması konusunda kişiler daha çekimser davranmaktadır. Çalışmaya katılanların yaklaşık %60 ı internetten edindiği bilgileri hekimiyle paylaşmadığını belirtmiştir. İnternet bilgisini hekimiyle sıklıkla paylaştığını belirtenlerin oranı %16,5, nadiren paylaştığını belirtenlerin oranı %23,6 dır (Tablo 4). Yapılan bir çalışmada, internetten sağlık bilgisi edinenlerin yarısının bu bilgiyi hekimleriyle paylaştıkları bulunmuştur (Murray vd., 2003/a:1731). Aynı araştırmacılar hekimlerle yaptıkları başka bir çalışmada, hekimlerin %85 inin görüşmeye internet bilgisi getiren en az bir hastayla karşılaştığını belirlemişlerdir (Murray vd., 2003/b). Ülkemizde kanser hastalarıyla yapılan bir çalışmada, hastaların yaklaşık %36 sının kendilerinin veya birinci-derece yakınları aracılığıyla internetten sağlık bilgisi aradığı, % 16 sının elde ettikleri bilgileri hekimleri ile tartıştığı bulunmuştur (Yirmibeşoğlu vd., 2005:125). Kişilerin internetten edindikleri bilgileri hekimlerine götürmesindeki en önemli nedenler; edinmiş olduğu bilgilerin doğruluğunu hekimine onaylatma, görüşmeye daha hazırlıklı gidebilme, sağlık sorunlarıyla ilgili kritik sorular sorabilme ve bilgiden bahsetmenin hekimiyle iletişime geçmek için bir fırsat olarak görülmesidir. Kanserli hastalarla yapılan başka bir çalış- 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1217
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması mada, kadınların internetten edindikleri bilgileri daha çok hekimiyle iletişime geçmek için kullandığı, erkeklerin ise daha çok hekimin yaptığı uygulamaları kontrol etmek için kullandığı belirlenmiştir (Kirschning ve Kardorff, 2008:141). Tablo 5. İnternetten Edinilen Sağlık Bilgisini Hekimler ile Paylaşmama Nedenleri N=333 Hekimler meşgul olduğundan dolayı zamanlarını almak istememe Cevap Sayısı Kişi Yüzde (%) Cevap Yüzde (%) 95 28,5 24,4 Hekimin olumsuz tepkisiyle karşılaşmaktan çekinme 96 28,8 24,6 Hekim bilgisinin daha doğru ve güvenilir olduğunu düşünme 109 32,7 28,0 Utandığı, çekindiği için 29 8,7 7,4 Edindiği bilgileri hekimle paylaşacak değerde bulmama/ gereksinim duymama 61 18,3 15,6 Toplam cevap 390-100,0 Çalışmamızda, hekimin bilgisini daha doğru ve güvenilir bulma (%32,7), internetten edinilen bilgilerin hekimle paylaşılmamasının en önemli nedenidir. Hekimlerin meşgul olduklarını düşünme, zamanlarını almak istememe ve olumsuz bir tepkiyle karşılaşmaktan çekinme diğer nedenler olarak belirtilmiştir (Tablo 5). Yapılan bir çalışmada, internetten edindiği bilgiyi hekime götürmeyenlerin %42 sinin, elde ettikleri bilgiyi yeterince önemli görmediği için hekime götürmediği bulunmuştur (Murray vd., 2003/a:1731). Hormon Replasman Tedavisi hakkında bilgi araştıran kadınlarla yapılan bir çalışmada, kadınların uzman ve hasta arasındaki sınırı aşıyor görünmeleri konusundaki endişeleri ve işlerinin yoğun olduğunu düşündükleri hekimler üzerinde gereksiz bir baskı oluşturmak istememeleri nedeniyle bilgiyi hekimle paylaşmada isteksiz kaldıkları tespit edilmiştir (Henwood vd., 2003:602). İnternetin sağlıkla ilgili konularda bir başvuru kaynağı olarak sıklıkla kullanılmasına karşın uzman bilgisine olan güvenin büyük oranda devam ettiği söylenebilir. Kişilerin hekim karşısında kendilerini ifade etme konusunda kişisel özellikleri ya da hekimlerin geleneksel ilişkileri devam ettirme eğilimleri gibi nedenler karşılıklı etkileşime dayalı bir hasta-hekim ilişki- 1218 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI sinin kurulmasını zorlaştırarak, hastaların hekimlerle bilgilerini paylaşmada daha çekimser kalmalarına neden olmaktadır. Tablo 6. İnternetten Edinilen Sağlık Bilgisini Hekime Götürmenin Hasta-Hekim İlişkilerini Nasıl Etkileyeceği Konusunda Katılımcıların Görüşleri Sayı Yüzde (%) Olumlu yönde etkiler 346 62,2 Olumsuz yönde etkiler 63 11,3 Fikrim yok 147 26,4 Toplam 556 100,0 Sağlık amaçlı internet kullanıcılarının %62,2 si sağlık bilgisini hekime götürmenin hekim-hasta ilişkilerini olumlu yönde geliştireceğini, %11,3 ü ise olumsuz yönde etkileyeceğini düşünmektedir (Tablo 6). Yapılan bir çalışmada, internetten edindiği sağlık bilgisini hekimine götürenlerin % 30 u ilişkileri geliştirdiğini, %66 sı aynı kaldığını, %4 ü kötüleştirdiğini ifade etmiştir (Murray vd., 2003/a:1731-1732). 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1219
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması Tablo 7. İnternetten Edindiği Bilgiyi Hekimle Paylaşma Durumuna Göre Bilgiyi Paylaşmanın Hasta-hekim İlişkilerini Ne Yönde Değiştireceğine İlişkin Katılımcıların Görüşleri İnternetten Edinilen Bilgilerin Hekimle Paylaşılmasının Hasta-hekim İlişkilerini Ne Yönde Değiştireceğine İlişkin Düşünceler Olumlu Yönde değişir Olumsuz yönde değişir Fikrim yok Toplam İnternetten Edindiği Bilgiyi Hekimle Paylaşma Durumu Toplam Paylaşanlar Paylaşmayanlar Sayı 157 21 45 223 % Bilgiyi Paylaşma % Hasta-Hekim İlişkileri 70,4% 9,4% 20,2% 100,0% 45,4% 33,3% 30,6% 40,1% % Toplam 28,2% 3,8% 8,1% 40,1% Sayı 189 42 102 333 % Bilgiyi Paylaşma % Hasta-Hekim İlişkileri 56,8% 12,6% 30,6% 100,0% 54,6% 66,7% 69,4% 59,9% % Toplam 34,0% 7,6% 18,3% 59,9% Sayı 346 63 147 556 % Bilgiyi Paylaşma % Hasta-Hekim İlişkileri 62,2% 11,3% 26,4% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% % Toplam 62,2% 11,3% 26,4% 100,0% Çalışmamızda, internetten edindiği bilgiyi hekime götürmenin ilişkileri ne yönde etkileyeceği konusunda bilgilerini paylaşanlar ile paylaşmayanlar karşılaştırıldığında aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Bilgilerini hekimlerle paylaşanların (%70,4) paylaşmayanlara (%56,8) göre ilişkilerin olumlu yönde gelişeceğine ilişkin beklentileri daha güçlüdür [X 2 =10,719; p<0,05] (Tablo 7). Hekimlerin hastalarıyla kurdukları ilişkilerde, karşılıklı 1220 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI etkileşim ve paylaşım düzeyi arttıkça, hastalar böyle bir ilişkiden daha fazla memnun olabilirler. Hastalar hekimle görüşmeleri sırasında kontrol duygularının arttığını hissediyorlarsa, hekimlerine götürdükleri bilgileri olumsuz bir tepkiyle karşılaşmadan tartışabiliyorlarsa internet bilgisinin ilişkileri geliştirdiği yönünde değerlendirme yapmaları daha olasıdır. Bununla birlikte eğer hekim hastaların getirmiş olduğu bilgiyi kendine meydan okuma şeklinde yorumlarsa, reddedici davranacak ve ilişki olumsuz yönde etkilenebilecektir. Kısaca, sağlık bilgisinin hekime götürülmesi kararı ve ilişkinin ne yönde gelişeceği konusunda hekimin yaklaşımı önem taşımaktadır. Tablo 8. Hekimlerle Online İletişim N=556 Sayı Yüzde (%) Online olarak bir hekim ile iletişime geçmiş 33 5,9 Hekim sağlık web sitesi tavsiye etmiş 73 13,1 Kendi hekimi ile iletişim kurabileceği web sitelerinin olmasını istiyor 210 37,8 Hastaların hekimleriyle online iletişime geçebilmesinin önemli bir yanı, yüz yüze görüşmeden de etkileşimin sürdürülebilmesine olanak tanımasıdır. Çalışmamızda, sağlıkla ilişkili olarak internet kullananlar arasında online olarak bir hekim ile iletişime geçenlerin oranı %5,9 dur. Online iletişime geçme oranı düşük olmasına karşın, %37,8 i hekimleriyle iletişime geçebileceği web sitelerinin olmasını istemektedir (Tablo 8). Yapılan bir çalışmada, sağlık bilgisi arayanların % 9 unun e-mail aracılığıyla bir hekimle iletişime geçtiği, %10 unun ise online olarak bir hekimden tavsiye almak amacıyla tıbbi bir durumunu ya da sorununu paylaştığı saptanmıştır. Hastalarıyla online iletişime geçen hekimler, bunun hasta-hekim ilişkilerini güçlendirdiğine inandıklarını ve diğer iletişim araçlarından daha etkili olduğunu söylemişlerdir. Hastalarıyla bu yolla iletişime geçmeyenlerin %80 i elektronik etkileşimin hasta-hekim görüşme sıklığını azalttığına ve ilişkiyi önemsizleştirdiğine inanmakta, yüz-yüze etkileşimi daha uygun bulmaktadır. Hekimlerin internet aracılığıyla online iletişime geçmeye direnç göstermelerinin diğer nedenleri; çok fazla miktarda e-mail alma, 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1221
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması doğabilecek yanlış anlama problemlerinden dolayı profesyonel sorumluluk hissetme ve bunun için harcadıkları zamana para ödenmemesi olarak belirtilmektedir (Sibbald, 2001:1198). Çalışmamızda, hekimlerin sağlıkla ilgili web sayfalarına kullanıcıları yönlendirme oranının (%13,1) düşük olması, kullanıcıların hekimlerden bu konuda yeterli destek alamadıklarını göstermektedir. Hekim ve diğer sağlık çalışanlarının internet kullanıcılarına yeterli ve uygun destek sağlamadığı durumlarda, kişiler daha çok arama motorları, eş-dost önerisi, görsel ve yazılı basında yer alan bilgileri referans alarak web sitesi seçimi yapabilirler. Bunun sakıncası, kişilerin doğru ve güvenilir olmayan bilgiler içeren web sayfalarıyla karşılaşmaları riskini artırmasıdır. Sonuç İnternetin günümüz toplumları için artık vazgeçilmez bir bilgi kaynağı ve iletişim aracı olduğu kuşkusuzdur. Giderek artan internet kullanımı, birçok toplumsal değişim ve dönüşümü beraberinde getirmektedir. Bu değişim ve dönüşümün yaşanmaya başladığı alanlardan biri de sağlıktır. İnternet sağlıkla ilişkili birçok alanda geniş ölçüde kullanılmaya başlamıştır; sağlık hizmetlerinin sunumu, hizmet ve ürün pazarlaması, kurumsal uygulamalar, bireysel başvuru ve bilgi kaynağı olarak internetin kullanılması bunlardan bazılarıdır. Günümüzde birçok insan sağlıkla ilgili alacağı kararlar ya da yapacağı birçok uygulamanın öncesinde ve sonrasında internete sıklıkla başvurmaya başlamıştır. İnternete erişim olanaklarına sahip olmak ya da interneti etkin bir şekilde kullanabilmek için, eğitim düzeyi çok önemli bir faktördür. Eğitim düzeyi yükseldikçe internet kullanım oranları artmakta, kişiler internetin sağladığı olanaklardan daha fazla yararlanabilmektedir. Teknolojinin ucuzlaması ve daha kolay ulaşılabilir hale gelmesi nedeniyle, gelir düzeyinin internet kullanımındaki belirleyiciliğinin görece azaldığını söylemek mümkündür. Günümüzde, internet kafelerin en küçük yerleşim birimlerinde bile bulunması ve sayılarının giderek artması, internetin çok sayıda kişinin kolaylıkla erişebileceği bir teknoloji haline gelmesinde etkili olmaktadır. 1222 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı
Ayşe TEKİN - Esin KAYA - Mustafa DEMİREL - Sercan ÖZBEK YAZICI İnternet, hastaların güçlenmesini sağlayarak, kendi sağlıkları üzerinde öz yeterlilik, yetkinlik ve kontrol kazanmalarını, kendi sağlığına ilişkin kararlara ve sağlık bakımına aktif olarak katılmalarını kolaylaştırabilir. Güçlenen hastaların geleneksel hasta-hekim ilişkilerini bir değişime uğratacağı kuşkusuzdur. Bu değişimin yönünün hastanın hekimle birlikte karar verme sürecine ortak olarak katıldığı ve bilgilenerek seçim yapma gereksinimlerinin kabul edildiği daha eşitlikçi bir karar verme sürecine doğru gerçekleşmesi, sağlığın geliştirilmesine yapacağı katkı nedeniyle istenilen bir durumdur. Çalışmamızın bulgularına dayanarak, sağlıkla ilişkili internet kullanımının yüksek olduğu ve bunun hastaları güçlendirme, hekimler karşısında pasif bir konumdan daha aktif bir konuma geçirme noktasında bir potansiyel taşıdığı söylenebilir. Ancak hekimler hastalar karşısında yıllardır süregelen, gücü elinde bulunduran konumlarından vazgeçmek istemedikleri ve geleneksel hasta-hekim ilişkilerini değiştirme yönünde çaba sarfetmedikleri sürece daha eşitlikçi, daha katılımcı bir hasta-hekim ilişkisine doğru değişimin yaşanması zordur. İnternet kullanımı, özellikle genç ve genç yetişkinler arasında yaygındır. Yaş ilerledikçe sağlık hizmetlerine duyulan ihtiyacın arttığı göz önüne alındığında; artan, değişen ve gelişen bilgi karşısında kendini sürekli olarak geliştiren, kendisi için gerekli bilgiyi elde etme yöntemlerini bilen, bulduğu bilgiyi değerlendirebilen ve gerekli durumlarda kullanabilen eğitimli ve genç nüfusun, önümüzdeki yıllarda daha farklı bir hasta profili oluşturarak, sağlık sisteminden ve hekimlerden daha farklı talep ve beklentiler içinde olacağı ve bunun hasta-hekim ilişkilerini de etkileyeceği söylenebilir. Bu nedenle, sağlık profesyonellerinin bu değişim ve dönüşümü izlemeleri ve kendilerini değişmekte olan hasta ihtiyaç ve taleplerini karşılamaya hazırlamaları gerekmektedir. Hekimlerin, kişisel web sayfası oluşturma, internetten kendisine getirilen bilgileri dinlemek için zaman ayırma ve bunları hastalarıyla tartışma, hastaları güvenilir ve doğru bilgi veren sitelere yönlendirme gibi tutum ve davranışları benimsemeleri, internet kullanan hastaların talep ve beklentilerinin belirli ölçüde karşılanmasına yardım edebilir. Bu konuda kurumsal 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı 1223
İnternetin Hastaları Güçlendirme Potansiyeli ve Hasta-Hekim İlişkilerine Etkisi: Burdur da Hastanelere Başvuran İnternet Kullanıcılarına Yönelik Bir Alan Araştırması düzeyde düzenlemelerin yapılması ve yeterli desteğin sağlanması önem taşımaktadır. Gelecekte bu konuda yapılacak çalışmalarda, örneklem seçimi açısından hasta-hekim ilişkisinin süreklilik arzettiği, yani belirli bir hekimin izleminde olan kişilerin (örneğin kronik hastalıklarda) tercih edilmesinin, internetin hasta-hekim ilişkilerine etkisinin anlaşılmasında daha yararlı olacağı düşünülmektedir. Ayrıca ilişkinin tek taraflı olmadığı düşünüldüğünde, hekimlerin de dahil edildiği çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. 1224 6. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitabı