3. BÖLÜM: ÜRETİCİ DAVRANIŞI VE ARZ

3. BÖLÜM: ÜRETİCİ DAVRANIŞI VE ARZ 1 Üretici ya da firma diyeceğimiz karar birimi üretimi organize eden temel birimdir. Firma kendi işyerinde çalışan tek bir kişiden oluşabileceği gibi, çok sayıda işçi çalıştıran karmaşık bir organizasyon da olabilir. Bu kitapta ele alınmayacak olmakla birlikte firmanın iç organizasyonunun başlı başına bir ilgi ve çalışma alanı olduğunu belirtmek gerekir. Bizim açımızdan firma sahip olduğu ya da kiralama yoluyla kullanım hakkını elde ettiği girdileri (kaynakları) bir amaca yönelik olarak tahsis ederek bir dönem içinde hangi maldan ne kadar üreteceğine karar veren birimdir. Dolayısı ile üretici davranışı amaca bağlı olarak çok farklı olabilir. İktisat teorisinde üretici için en temel davranışsal varsayım kâr maksimizasyonudur. Genel olarak Kâr = Hasılat Maliyet 3.1 İktisadi Kâr ve Rant olarak tanımlanır. Hasılat (R) firmanın ürettiği mal veya hizmetlerin satışından elde edilir ve Hasılat: R = p olarak tanımlanır. Burada, p = mal veya hizmetin birim satış fiyatı, = satılan mal veya hizmetin miktarı/dönem olmaktadır. Dolayısı ile hasılat ve kâr da maliyet gibi akım değişkenlerdir. Hasılat konusuna aşağıda döneceğiz. Kârın tanımında muhasebe maliyeti kullanılırsa muhasebe kârı elde edilir. Ama iktisadi analiz için gerekli olan üretimde kullanılan bütün girdilerin fırsat maliyetlerini (izafi kira bedellerini) içeren maliyetleri, yani Bölüm 6'da elde ettiğimiz maliyet fonksiyonunu, hesaba katarak tanımlayacağımız iktisadi kâr = Π = R C(w, r, ) olacaktır. Buna göre Π = 0 ise, firma kullandığı bütün girdilerin fırsat maliyetini karşılar. Dolayısı ile kullandığı bütün girdileri mevcut kullanımlarında tutmak için gerekli ödemeleri yapabilme anlamında kâr eder ve biz buna normal kâr diyoruz. O halde, Π > 0 ise firmanın üretimde kullandığı bazı girdiler normal kârın üzerinde bir getiri elde eder ki buna (iktisadi) kâr ya da rant denir. Öte yandan, iktisadi kâr normal kârı karşılamıyorsa, Π < 0 ise, bazı girdilere fırsat maliyetlerini karşılayacak ödeme yapılamayacaktır. Bu durumda söz konusu girdileri uzun süreli üretimde tutmak mümkün olmayacaktır. İktisadi rantın kaynak dağılımın yönlendirici etkeni olduğunu ileriki bölümlerde göreceğiz. Maliyette olduğu gibi hasılat için de 3.2 Talep Esnekliği ve Hasılat ORTALAMA HASILAT = AR = R/ = p MARJİNAL HASILAT = MR = R/ tanımlarını yapıyoruz. Buna göre ortalama, yani birim başına, hasılat malın satış fiyatı olur. Marjinal hasılat ise son satılan birimin hasılata katkısıdır. Ortalama ve marjinal hasılatın çıktıyla nasıl değişeceği çıktı-fiyat ilişkisine yani firmanın karşı karşıya olduğu piyasa talep eğrisine bağlıdır. Bunu

hasılatın tanımında fiyat yerine ters talep eğrisinin denklemini koyarak 2 R = p() yazmak suretiyle görebiliriz. Firma daha fazla satış yapmak istediğinde, ters talep eğrisine bağlı olarak satış yapacağı fiyat düşecektir. Dikkat edilirse hasılat tüketici açısından yapılan harcamadır. Bölüm 3.4 te harcamanın fiyat ile nasıl değiştiğinin talebin esnekliğine bağlı olduğunu gördük. Burada hasılatın miktara göre nasıl değişeceğini, yani marjinal hasılatı, bulmak istiyoruz ve bunun (ters) talebin esnekliğine bağlı olacağını öngörebiliriz. Önce Örnek 3.1 deki durumları inceleyelim. Örnek 3.1 a) Bir firmanın karşı karşıya olduğu piyasa talep eğrisinin birim esnek Cobb-Douglas tipi = A/p, A > 0 olduğunu varsayalım. Buna göre ters talep eğrisinin denklemi p() = A/ olur. Buradan hasılatın R = p() = (A/) = A olmak üzere sabit olduğu görülür. Dolayısı ile firma kaç birim satarsa satsın hasılası A olmak üzere sabittir ( R = 0). Bunun nedeni Cobb-Dougla talep fonksiyonu için ε = 1 olmasıdır. Dolayısı ile miktar ile fiyat ters yönde aynı oranda değişir ve çarpımları sabit kalır. Öyleyse, MR = R/ = 0 AR = R/ = A/ = p() olur. p R, MR, AR R p D MR = AR Şekil 3.1 Sonsuz Esnek Talep Doğrusal Hasılat b) Bir firmanın karşı karşıya olduğu piyasa talep eğrisinin sonsuz esnek olduğunu varsayalım (Şekil 3.1). Buna göre firma sabit bir fiyattan istediği miktarı satabilecek demektir ve ters talep eğrisinin denklemi p() = p o

3 olacaktır. Buradan R = p o ve MR = AR = p o olur. Sonuçlar Şekil 3.1'de gösterilmiştir. Dolayısı ile sonsuz esnek talep durumunda hasılat çıktıyla birlikte monoton artar. Hasılat ile esneklik arasındaki ilişkiyi doğrusal talep eğrisi varsayarak kolayca elde edebiliriz (Kutu 3.1 de genel bir çıkarım gösterilmiştir). MR, AR ε > 1 ε = 1 ε < 1 D =AR = p() R MR R A/2 Şekil 3.2 Esneklik ve Hasılat Bir firmanın karşı karşıya olduğu piyasa talep eğrisinin = A bp, A > 0, b > 0 olduğunu varsayalım. Buradan ters talep eğrisi p() = A/b (1/b) olur ve R = p() = [A/b (1/b)] = (A/b) (1/b) 2 elde edilir. Buna göre, AR = p() = A/b (1/b) MR = A/b 2(1/b) olarak bulunur. Her zaman olduğu gibi marjinal hesaplamayı ilgili fonksiyonun türevini (burada ya göre) alarak yaptığımıza dikkat ediniz. Buna göre AR eğrisi ters talep eğrisidir, MR eğrisi eğimi ters talep eğrisinin iki katı olmak üzere doğrusaldır. Şimdi,

MR = 0 A = 2 ya da = A/2 olur. Dolayısı ile > A/2 ise MR < 0 < A/ 2 ise MR > 0 olacağı açıktır. Ama Örnek 3.4 ten < A/2 için ε > 1 = A/2 için ε = 1 > A/2 için ε < 1 4 olduğunu da biliyoruz. Dolayısı ile Şekil 3.2 de olduğu gibi talep eğrisi üzerinde ε > 1 ise MR > 0 ε = 1 ise MR = 0 ε < 1 ise MR < 0 olur. Çünkü, örneğin esneklik birden küçük ise, bir birim daha fazla satış yapabilmek için fiyatın orantısal olarak daha fazla düşmesi gerekir. Dolayısı ile marjinal birimin satışı hasılatı düşürür. Marjinal hasılat toplam hasılatın eğimi olduğuna göre, MR > 0 olduğunda hasılat artıyor, MR < 0 olduğunda ise düşüyor olmalıdır. Bu durum da Şekil 3.2'de gösterilmiştir. Hasılat < A/2 olduğu sürece artarak, = A/2 çıktı düzeyinde maksimum düzeye ulaşır ve bu noktada esneklik bire eşittir. Bu noktadan sonra talep esnekliği birden küçüktür, MR negatif olur ve hasılat azalmaya başlar. Talep eğrisi = 10 0.5p ise: ters talep eğrisi: p() = 20 2 R = p() = (20 2) = 20 2 2 AR = p() = 20 2 MR = 20 4 Örnek 3.2 olur. MR = 0 için = 5 olması gerektiği açıktır. Bu noktada p = 10 ve talep (nokta) esnekliği ( 0.5)(10/5) = 1 ve maksimum hasılat R = 10 5 = 50 olur. > 5 için MR < 0; < 5 için ise MR > 0 olur. Bu aralıklarda talep (nokta) esnekliklerini ve hasılatı hesaplayarak esneklikle ilgili sonuçları sağlayınız. Kutu 3.1 Esneklik ve Hasıla Örnek 3.1 de doğrusal talep kullanarak gösterdiğimiz ilişkiyi daha formel olarak doğrudan elde edebiliriz. Hasılat R = p() olduğuna göre, dr/d türevini çarpım kuralı ile hesaplarsak: dr dp dp 1 MR p p1 p 1 d d d p ε olur [(dp/d)(/p) = 1/Ԑ = 1/ Ԑ olduğuna dikkat ediniz]. Dolayısı ile Ԑ = 1 ise MR = 0, Ԑ > 1 ise MR > 0 ve Ԑ < 1 ise MR < 0 olur.

3.3 Kâr Maksimizasyonu 5 Şimdi kâr maksimizasyonu problemini genel olarak ele alabiliriz. Problem Max Π = R C k.a. Π 0 olarak yazılır. Buna göre problem (kârın negatif olamayacağı kısıtı altında) bir dönem için en fazla kâr elde edecek şekilde bir üretim düzeyi () seçmektir. Doğal olarak firmanın uyması gereken teknolojik kısıtlar da vardır. Ama maliyet fonksiyonu (C) firmanın teknolojisini bire bir yansıttığına göre, maliyet minimize edildiği sürece firmanın teknolojik kısıtları hesaba katılmış olur. Zaten minimum maliyetle üretim yapılmadan kâr maksimizasyonu problemi çözülemez. Çünkü herhangi bir çıktı düzeyinde hasılat veri iken, kâr ancak o çıktıyı üretmenin en ucuz yolu seçilirse en büyük olur. Firmanın negatif kâr etmesi durumunda üretim yapmayacağını kısıtını biraz farklı ifade ederek anlamını daha açık görebiliriz: Π = R C = p C 0 R/ C/ olur. Buradan p = AR = R/ ve AC = C/ olduğuna göre kısıt p AC olarak ifade edilebilir. Buna göre kâr maksimize eden bir firma fiyatın ortalama (değişken) maliyeti karşılamadığı durumda üretim yapmayacaktır. Burada değişken vurgulaması kaçınılamayan maliyet maliyet değildir prensibine atfen yapılmaktadır. Şöyle ki eğer firmanın bir dönem boyunca üretim yapsa da yapmasa da üstlenmesi gereken bir maliyeti varsa, bu onun o dönem için üretim kararlarını etkilemez. Dolayısı ile firma ancak kaçınabileceği yani değişken maliyetleri karşılayamazsa üretim yapmayacaktır. Şimdi problemin çözümünü marjinalist prensiple ele alabiliriz. Buna göre bir durumdan başlayarak üretimde marjinal bir değişikliğin kâra etkisine bakıyoruz. Üretimde marjinal bir artış ( ) hem hasılatı hem de maliyeti etkiler. Artış sonucunda hasılat marjinal hasılat kadar, maliyet ise marjinal maliyet kadar artar. Öyleyse, Π = R C = MR MC olacaktır. Buna göre, üç durum söz konusu olur: MR > MC ve Π > 0. Bu durumda marjinal üretim artışı hasılatı maliyetten daha fazla arttırır. Öyleyse üretimi arttırarak kâr arttırabilir. MR< MC ve Π < 0. Bu durumda marjinal üretim artışı maliyeti hasıladan daha fazla arttırır. Öyleyse üretimi azaltarak kâr arttırabilir. MR = MC ve Π = 0. Bu durumda marjinal üretim artışı kârı etkilemez, yani üretim düzeyini değiştirerek kazanılabilecek bir şey kalmamıştır. Buradan iktisat teorisinin standart sonuçlarından birini elde ediyoruz: Kâr maksimize eden bir firmanın denge koşulları: MR = MC p AC olur. Bu genel sonuçtan firma davranışına ilişkin sonuçlar türetebilmek için firmanın nasıl bir piyasa yapısı içinde olduğunu belirlemek gerekiyor.

3.4 Fiyat Kabullenici Firma Teorisi 6 Fiyat kabullenici firma piyasa fiyatını etkileme gücü olmayan ve veri kabul ettiği bir fiyat üzerinden üretim kararları alan firmadır. Fiyat kabullenici davranışı tüketici teorisinde de zımnen varsaydık. Çünkü tüketici elindeki imkanlar (parasal gelir) dâhilinde en çok tercih ettiği mal sepetlerini seçerken veri olarak kabul ettiği fiyatları kullanır. Benzer şekilde maliyet problemini çözerken de firmanın girdi fiyatlarını veri aldığını, yani girdi fiyatları bağlamında fiyat kabullenici olduğunu varsaydık. Fiyat kabullenici davranış varsayımı özünde karar birimlerinin kendi kararlarının fiyat üzerindeki etkilerini hesaba katmadıkları varsayımıdır. Sonradan göreceğimiz gibi fiyat kabullenici karar birimlerininden oluşan piyasa yapıları iktisatçıların tam rekabet dedikleri rekabet düzeniyle çakışır. Üretici davranışını ele alırken ilk olarak fiyat kabullenici firma davranışını ele alacağız. Fiyat kabullenen firma veri bir fiyatta istediği miktarı üretip satabileceği varsayımıyla hareket eder. Bu da firmanın sonsuz esnek bir talep eğrisi ile karşı karşıya olduğunu düşünmesi demektir. Yukarıda gördüğümüz gibi sonsuz esnek talep eğrisi durumunda MR = p olur. Özetlersek, (Fiyat Kabullenici Firma Varsayımı) Firma çıktı ve girdi fiyatlarını veri alır. Bunları etkileme gücü yoktur. Bunun sonucu olarak firmanın marjinal hasılası sabittir ve veri fiyata eşittir: p = MR. Bu varsayımı kâr maksimizasyonu denge koşulları ile birleştirince Kâr maksimize eden fiyat kabullenici fimanın denge koşulları: p = MC p AC klasik sonucuna ulaşırız. İlk olarak dengede p = MC AC olacağına göre firma artan getiriler (MP > AP) ya da azalan ortalama maliyetler (MC < AC) olan noktalarda üretim yapmayacaktır. Bunu ilk sonucumuz olarak belirtiyoruz: Kâr maksimize eden fiyat kabullenici bir firma üretim fonksiyonu üzerinde sabit ya da azalan getiriler olan noktalarda üretim yapar. Maliyet cinsinden ifade edilirse bu firmanın ortalama maliyetin sabit ya da artmakta olduğu bölgelerde üretim yapacağı anlamına gelir. Zaten ortalama maliyetleri hep azalan bir firma fiyat kabullenici olmazdı. Çünkü üretimini arttırdıkça ortalama maliyeti azalacağına göre, fiyatı düşürmek yoluyla satışlarını arttırma yoluna gidebilir yani fiyat yapıcı konumuna gelirdi. Şimdi bu koşulların firma davranışı için ne ifade ettiğini farklı teknoloji ve dönemler itibariyle ele alabiliriz. 3.4.1 Tek Girdili Fiyat Kabullenici Firma Tek girdili durumda = F(L) olmak üzere emek girdisi kullanarak üretim yapan bir firmayı ele alıyoruz. Firmanın maliyet eğrilerinin U-biçimli olduğunu düşünerek firma dengesi Şekil 3.3 te gösterilmiştir. Yukarıda ulaştığımız sonuca göre firma fiyatın minimum ortalama maliyete eşit olduğu p o dan daha düşük fiyatlarda üretim yapmayacaktır. Firma p o fiyatında AC eğrisinin minimum (A) noktasında o miktarını üretir. Dikkat edilirse p o fiyatında p = MC iki noktada sağlanır. Azalan ortalama maliyetlerin olduğu C noktasında p = MC dir ama p < AC dir. Dolayısı ile kâr maksimize eden firma üretimini A noktasına kadar arttır. Bu noktada iktisadi kâr sıfırdır. Çünkü hem hasılat hem de maliyet O oap o alanına eşittir. Ama firma kullandığı girdinin (firma sahibinin kendi emeğini de içerecek şekilde) fırsat maliyetini tam olarak karşılayabilmekte yani normal kâr elde etmektedir. Firma daha yüksek, p 1 diyelim, bir fiyatla karşılaşsaydı MC eğrisi üzerinde B noktasında p 1 = MC ve p AC koşullarını sağlayarak 1 düzeyinde üretim yapardı. Dolayısı ile p AC (fiyat p o dan yüksek) olduğu sürece firmanın üretim kararlarının MC eğrisininin ortalama maliyetin üzerinde kaldığı bölümünde yer aldığını görüyoruz. Buradan üretici teorisinin klasik sonucuna geliyoruz:

Kâr maksimize eden fiyat kabullenici bir firmanın arz eğrisi firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama (değişken) maliyet eğrisinin üzerinde kalan bölümüdür. Arz eğrisi belirli bir dönemde firmanın, girdi fiyatlar veri iken, her fiyat düzeyinde kârını maksimize edecek şekilde üretip satmak isteyeceği çıktı miktarını gösterir. Dikkat edilirse fiyat minimum ortalama maliyetten büyükse firma iktisadi kâr elde eder. Örneğin Şekil 3.3 te p 1 fiyatında 1 miktarı üretilir ve O 1Bp 1 alanı kadar hasılaya karşılık toplam maliyet O 1MX alanı kadardır. Dolayısı ile XMBp 1 alanı kadar iktisadi rant elde edilir. p, MC, AC 7 MC MC AC p1 X po C A B M O o 1 Şekil 3.3 Fiyat Kabullenici Firma Dengesi Şekil 3.3'e karşı gelen firma arz eğrisi (S o) Şekil 3.4 te gösterilmiştir. Bu firma p o dan düşük fiyatlarda üretim yapmayacak ve fiyat arttıkça arz eğrisi üzerinde hareket ederek arz edilen mal miktarını arttıracaktır. S o arz eğrisi üzerinde her noktada firma kârı maksimize edilir ve maliyet fonksiyonunu elde ederken veri kabul edilen girdi fiyatları sabittir. Girdi fiyatları arttığında maliyetler artarak MC ve AC eğrileri sola-yukarıya kaydığına göre (Bölüm 2.7) arz eğrisi de sola yukarıya kayacaktır (Şekil 3.4 te S 1). Arz eğrisi üzerinde girdi fiyatları ve firmanın teknolojik olanakları sabittir. Girdi fiyatları arttığında (azaldığında) arz eğrisi yukarıya-sola (aşağıya-sağa) kayar. Buna göre, daha yüksek (düşük) girdi fiyatlarıyla firma her fiyatta daha az (fazla) mal arz edecektir. Maliyetlerde azalmaya yol açan teknolojik bir iyileşme arz eğrisini aşağıya-sağa kaydırır.

8 p S 1 S o = MC p o o Şekil 3.4 Rekabetçi Firma Farklı teknolojik olanak varsayımları ile arz fonksiyonları bir sonraki örnekte ele alınmıştır. a) Doğrusal Teknoloji ve Arz Fonksiyonu Örnek 3.3 Doğrusal = al (a > 0) üretim fonksiyonuna C(w, ) = w/a maliyet fonksiyonunun karşı geleceğini ve MC = AC = w/a olacağını biliyoruz. Buna göre kâr maksimizasyonu koşulları p = MC = w/a p AC = w/a olacaktır. Bu koşullar da ancak p = w/a olunca sağlanır. Buna göre firmanın arz eğrisi p = w/a ile tanımlıdır ve Şekil 3.5 te farklı ücret düzeyleri için sonsuz esnek arz eğrileri olarak gösterilmiştir. Ücret w o düzeyinde iken firma p = w o/a fiyatında herhangi bir miktarı arz etmeye hazırdır. Bu fiyatta üretilecek bir çıktısı için maliyet = AC = (w o/a) ve hasılat = p = (w o/a) olduğuna göre iktisadi kâr sıfırdır. Ücret w 1 > w o düzeyine artarsa, arz eğrisi p = w 1/a olacak şekilde yukarıya S 1 konumuna kayar.

p 9 w1/a S1 wo/a So b) İçbükey Teknoloji ve Arz Fonksiyonu İçbükey = L 0.5 üretim fonksiyonuna C(w, ) = w 2 maliyet ve MC = 2w, AC = w marjinal ve ortalama maliyet eğrilerinin karşı geleceğini biliyoruz ve her çıktı düzeyinde MC AC olur (Örnek 6.1). O halde bu teknoljiyle çalışan bir firma için p = MC olduğu sürece p AC kâr maksimizasyonu koşulu her zaman sağlanacaktır. Şekil 3.3 ü buradaki duruma göre yeniden oluşturunuz. Bu firmanın arz fonksiyonu p = MC = 2w koşuluyla tanımlıdır ve koşul düzenlenirse (w, p) = 0.5(p/w) Şekil 3.5 Doğrusal Teknoloji: Sonsuz Esnek Arz arz fonksiyonu elde edilir. Fonksiyon p ile artan, w ile azalan bir fonksiyondur. Ama arz fonksiyonu w ve p değişkenlerinde sıfırıncı dereceden homojendir: p ve w aynı oranda artarsa arz edilen miktar değişmez. Bu arz fonksiyonunu Şekil 3.5 gibi bir şekil üzerinde göstermeyi okuyucuya bırakıyoruz. Şekil 3.3'ü bu duruma uyarlayarak yeniden çiziniz ve firmanın denge kârını gösteriniz. Son örnekte görüldüğü gibi firmanın arz fonksiyonu malın fiyatı (p) ile girdi fiyatının (w) fonksiyonudur. Genel olarak: (Arz fonksiyonu) Fiyat kabullenici firmanın arz fonksiyonu = (w, p) olmak üzere üretilen malın fiyatının artan, girdi fiyatının ise azalan fonksiyonudur. Fonksiyon fiyatlarda sıfırıncı dereceden homojendir: malın ve girdinin fiyatı aynı oranda değişirse, firmanın üretim kararı değişmez. Bu özellikler denge koşulundan kolaylıkla elde edilebilir. Dengede p = MC ve MC = w/mp L olduğuna göre koşulu p = w/mp L olarak yazabiliriz. Dolayısı ile w ve p aynı oranda değişirse çözüm aynı kalır. Fiyat arttığında üretimin artacağı hususu arz kararlarının MC eğrisinin artan bölümünde olmasından, girdi fiyatı arttığında arzın azalacağı ise artışla birlikte MC eğrisinin sola-yukarıya kayacağı gerçeğinden kaynaklanır. Dikkat edileceği gibi arz eğrisi fonksiyonun p düzleminde gösteriminden ibarettir.

3.4.2 Kısa Dönemde Fiyat Kabullenici Firma 10 p, MC, AC SMC SAC p1 B AVC po A O o 1 Şekil 3.6 Fiyat Kabullenici Firmanın Kısa Dönem Dengesi Kısa dönemde firma = F(K, L) fonksiyonu ile K = K o olmak üzere bir girdi sabit iken üretim yapar. Kısa dönemde toplam maliyetin SC = FC (sabit maliyet) + VC (değişken maliyet) olarak ayrıştırılabileceğini ve Kısa Dönem Ortalama Maliyet: Kısa Dönem Marjinal Maliyet: SAC = SC/ = F/ + VC/ = AFC + AVC SMC = SC/ = VC/ olduğunu gördük. Kısa dönem kâr maksimizasyonu probleminin çözümü sabit/değişken maliyet ayrımına dikkat etmek şartıyla tek girdili durumla özdeştir: Fiyat kabullenici firmanın kısa dönemde kâr maksimizasyonu koşulları p = SMC p AVC. Yani fiyat ortalama değişken maliyeti karşılar düzeyde olmak üzere marjinal maliyete eşit olacaktır. Çünkü kısa dönemde sabit olan girdilerin maliyeti kaçınılamazdır ve kaçınılamayan maliyet de alınacak kararları etkilememelidir. Dolayısı ile firma kısa dönem değişken maliyetlerini karşılayabildiği sürece, yani kaçınabileceği maliyeti üstlenmediği sürece, üretim yapar. Şekil 3.6 itibariyle, fiyat minimum ortalama değişken maliyete eşit olduğu p o ve üzerinde olduğu sürece firma marjinal maliyet eğrisi üzerinde üretim yapar. p o fiyatında firma değişken maliyetleri üzerinden normal kâr kazanmakta ama birim başına ortalama sabit maliyet, toplamda ise toplam sabit maliyet

(taralı alan) kadar zarar eder. Ama hiç üretim yapmasaydı da bu kadar zarar edecekti. Sabit maliyetin kaçınılabilir olduğu bir karar ufkuna gelindiğinde, yani uzun dönemde, firma bu fiyatla üretim yapmayacaktır. Fiyat p 1 düzeyine yükselirse firma SMC üzerinde B noktasında 1 kadar üretim yapar. Bu durumda sabit dahil toplam maliyetini aşan bir hasılat ile iktisadi rant elde eder. Bu açıklamalar ışığında aşağıdaki sonuç aşikardır: 11 Kâr maksimize eden fiyat kabullenici bir firmanın kısa-dönem maliyetlerle arz eğrisi firmanın marjinal maliyet eğrisinin ortalama değişken maliyet eğrisinin üzerinde kalan bölümüdür. Arz eğrisi değişken girdi fiyatları arttığında (azaldığında) yukarıya-sola (aşağıya-sağa) kayar. Arz fonksiyonunun özellikleri tek girdili durum ile aynıdır. Örnek 3.4 = K 0.5 L 0.5 fonksiyonunun, K = 1 olarak sabit kalmak üzere kısa dönem = f(l) = L 0.5 fonksiyonuna dönüşür. Örnek 6.6 da olduğu gibi bu verilerle SMC = 2w ve AVC = w olurken toplam ve ortalama maliyet SC = FC + VC = r + w 2 SAC = AFC + AVC = r/ + w olur. Bu maliyet eğrileri w = r = 1 varsayılarak Şekil 3.7 de gösterilmiştir. Buna göre her üretim düzeyinde SMC > AVC olduğuna göre firma her pozitif fiyatta üretim yapar ve değişken maliyetler üzerinden kâr eder. Ama fiyat p = 2 den küçük olduğu sürece toplam maliyetler üzerinden zarar edecektir. Bu teknolojiye karşı gelen kısa-dönem arz fonksiyonu Örnek 3.3 (b) deki gibi olur. p, MC, AC SAC SMC = 2w AVC =w 2 1 Şekil 3.7

3.4.3 Uzun Dönemde Fiyat Kabullenici Firma 12 Bütün girdilerin değişken olduğu uzun dönemde de fiyat kabullenici firmanın kâr maksimizasyonu koşulları p = MC p AC olacaktır. Doğal olarak burada sözkonusu olan uzun dönem marjinal ve ortalama maliyetlerdir. Dolayısı ile dengede marjinal maliyetin ortalama maliyete eşit ya da aştığı bölgelerde üretim yapılır. Ama uzun dönemde bu ölçeğe göre getirinin sabit ya da azalan getiriler olması demektir (Bölüm 2.7). Dolayısı ile Kâr maksimize eden fiyat kabullenici bir firma üretim fonksiyonunun ölçeğe göre artan getiri olan bölümünde üretim yapmaz. Firma ölçeğe göre getirinin sabit ya da azalan olduğu bölgelerde üretim yapar. Maliyet cinsinden ifade edilirse bu firmanın ortalama maliyetin sabit ya da artmakta olduğu bölgelerde üretim yapacağı anlamına gelir. Tek girdili durumda olduğu gibi ortalama maliyetleri hep azalan bir firma fiyat kabullenici olmazdı. Çünkü üretimini arttırdıkça ortalama maliyeti azalacağına göre, fiyatı düşürmek yoluyla satışlarını arttırma yoluna gidebilir yani fiyat yapıcı konumuna gelirdi. Dolayısı ile uzun dönemde de Uzun dönemde kâr maksimize eden fiyat kabullenici bir firmanın arz eğrisi firmanın (uzun dönem) marjinal maliyet eğrisinin ortalama maliyet eğrisinin üzerinde kalan bölümüdür. Arz eğrisi firmanın, girdi fiyatlar veri iken, her fiyat düzeyinde kârını maksimize şekilde edecek belirli bir dönemde üretip satmak isteyeceği çıktı miktarını gösterir. Örnek 3.5 a) Sabit Katsayılı Üretim Fonksiyonu = min[k/a, L/b]; a, b > 0 fonksiyonuna C(w, r, ) = (bw + ar) maliyet fonksiyonu karşı geldiğini ve AC = MC = bw + ar olduğunu Örnek 6.2'de gördük. Buna göre uzun dönem arz fonksiyonu p = MC = bw + ar olmak üzere sonsuz esnektir (Şekil 3.5). Dikkat edilirse girdi fiyatlarında bir artış arz fonksiyonunu yukarıya kaydıracaktır. b) Cobb-Douglas Üretim Fonksiyonu Örnek 6.4'ü inceleyerek = K 0.5 L 0.5 üretim fonksiyonu ile üretim yapan bir firmanın uzun dönem arz eğrisinin p = MC = AC olacak şekilde sonsuz esnek olduğunu ve girdi fiyatlarında bir artışın arz eğrisini yukarıya kaydıracağını göstermeyi okuyucuya bırakıyoruz. Bu örnekte her iki durumda da sonsuz esnek arz eğrileri elde etmemizin nedeni her iki üretim fonksiyonunun da ölçeğe göre sabit getiri özelliğini haiz olmasıdır. Uzun dönemde pozitif eğimli arz eğrisi ancak ölçeğe göre azalan getiri durumunda olabilir. Özellikle endüstriyel üretimde uzun dönemde ölçeğe göre azalan getiri durumunu düşünmek pek kolay değildir. Aksine pek çok durumda ölçeğe göre artan getiri söz konusu olabilir. Ölçeğe göre artan getiri durumlarında firmaların fiyatları belirleme anlamında piyasa gücü olacağı için farklı davranışlar ortaya çıkacağını ilerleyen bölümlerde göreceğiz.

3.5 Üretici Fazlası 13 Tüketici fazlasının tüketicinin bir mal için ödemeye razı olacağı fiyat ile piyasada ortalama fiyattan yaptığı ödemenin farkına eşit olduğunu gördük. Benzer şekilde fiyat kabullenici üretici de ürettiği bütün birimleri piyasada üretilen son birimin marjinal maliyetine eşit olan ortalama bir fiyattan satabilmektedir (Şekil 3.8'de p fiyatından miktarı). Ama marjinal maliyet eğrisinin artan bölümünde son birim dışındaki birimlerin marjinal maliyetleri ortalama fiyattan küçüktür. Daha düşük bir fiyattan üretip satmaya razı olacağı birimleri daha yüksek bir fiyattan satınca aradaki fark kadar bir fazla elde eder. İşte bu fazlaların toplamına üretici fazlası denir: Üretici fazlası fiyat doğrusunun altında, arz eğrisinin üstünde kalan, Şekil 3.8'de taralı, alandır. p p A S = MC B O Şekil 3.8 Üretici Fazlası Biraz dikkat edilince üretici fazlasının aslında (değişken) maliyetler üzerinden hesaplanan rant olduğu görülecektir. Şöyle ki, Şekil 3.8'de OAp dikdörtgeninin alanı toplam hasılatı, marjinal maliyet eğrisinin altındaki OBA alanı ise toplam değişken maliyeti gösterir (marjinal eğrinin altındaki alanın her zaman toplamı gösterdiğini hatırlayınız). Öyleyse Üretici fazlası = Toplam Hasılat Toplam Değişken Maliyet olur. Bütün maliyetlerin değişken olduğu durumlarda üretici fazlası iktisadi kâr ya da rant ile özdeştir. Öyleyse sonsuz esnek arz eğrisi olması durumunda üretici fazlası sıfır olacaktır (Örnek 3.3 (a)). Öte yanda kısa dönemde sabit maliyet varsa üretici fazlası ve iktisadi kâr farklıdır. Çünkü bu durumda sabit maliyetleri de içerecek şekilde toplam iktisadi kâr (rant) = hasılat toplam (değişken + sabit) olur. Üretici fazlası sabit maliyetlere eşitse toplam rant sıfır olur. Üretici fazlasının sabit maliyetleri aştığı (firma toplam maliyet üzerinden rant elde ediyor), ya da karşılamaya yetmediği (firma toplam maliyet üzerinden zarar ediyor) durumlar da olabilir. Örnek 3.6 a) Örnek 3.4 teki verilerle w = r =1 varsayarak SMC = 2, AVC =, SC = FC + VC = 1 + 2 ve SAC = AFC + AVC = 1/ + olduğunu biliyoruz. Buna göre firmanın arz fonksiyonu p = SMC = 2 s = p/2 bulunur. p = 1.5 ise firma = 0.75 birim üretir. Böylece Üretici Fazlası = Şekil 3.9 da OBC üçgeninin alanı = (1/2) 0.75 1.5 = 0,5625

olur. Bu fazla değişken maliyet üzerinden kâra eşittir: Üretici Fazlası = p AVC = 1.125 0.5625 = 0.5625 14 Ama firmanın sabit maliyeti FC = 1 olduğuna göre bu fazla sabit maliyetlerin hepsini karşılamaz ve firma toplamda zarar eder: Toplam kâr = p SC = 1.125 1.5625 = 0.4375 olur. p = 2 olursa = 1 olur ki bu durumda üretici fazlası bire eşit iken toplam kâr sıfırdır. Öte yandan p = 3 ise firmanın üretici fazlası toplam maliyetinden büyük olacaktır. p, MC, AC SAC SMC = 2 AVC = 2 1.5 C B O 0.75 1 Şekil 3.9 b) Bir firmanın arz eğrisi = 2 + p olarak verilmiş olsun. Fiyat p = 4 ise bu firmanın üretici fazlası ne olur? Bu verilerle firma = 2 birim üretir. Şekil 3.8 de ters arz eğrisinin denklemini p = 2 + olarak yazarsak B noktasının 2 ye karşı geldiğini görülür ve BPA üçgenin alanı 2 olarak bulunur.