10. Sınıf BİYOLOJİ Soru Kitabı T.C MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı BİYOLOJİ Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR. Banu KARAAĞAÇ Bilgehan PERİ PAL ME YA YIN CI LIK An ka ra 2014 I
PALME YAYINLARI: 875 10 Sınıf Biyoloji Soru Kitabı / Banu KARAAĞAÇ Bilgehan PERİ Yayına Hazırlama : PALME Dizgi Grafik Tasarım Birimi / Savaş GÜLER Yayın Editörü : Cemil AYAN Yayıncı Sertifika No : 14142 Palme Yayıncılık 2014 ISBN : 978-605-355-275-8 Baskı : Tuna Matbaacılık San. ve Tic. A. Ş. Baskı Tarihi : 2014 Basımevi Sertifika No : 16102 Bu kitap 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kısmen ya da tamamen basılamaz, dolaylı dahi olsa kullanılamaz, teksir, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Her hakkı saklıdır, PALME YAYINCILIK a aittir. www.palmeyayinevi.com e-mail: bilgi@palmeyayinevi.com II
Benim Manevi Mirasım BİLİM ve AKILDIR M. Kemal ATATÜRK III
EDİTÖR DEN Son yıllarda ilk ve ortaöğretimde uygulanmaya başlanan öğretim programlarının ana felsefesi, yaşam temelli yaklaşımı esas almasıdır. Bu yaklaşımla, soyut gibi algılanan birçok fen kavramı gerçek yaşamla ilişkilendirilmiş, somut hale getirilmiştir. Bu yaklaşım okullarımızdaki öğretim sürecine tam olarak yerleştirildiği ve uygulandığı zaman öğrencilerimizin derslere olan ilgi ve motivasyonları ciddi bir biçimde artacaktır. Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak bilişim toplumunun gerektirdiği becerilere sahip, objektif ve analitik düşünebilen, yaratıcı bir kafa gücüne sahip kuşaklar yetişecektir. Böyle yetişen genç insanlar, ezberden uzak kalacak, sağlıklı iletişim kurabilme yetileri gelişecek; kendini iyi tanıyan, çevresiyle barışık bireyler olacaktır. Palme yayıncılığın hazırladığı bu kitap serisinin içeriği yukarıda belirtilen bakış açısı çerçevesinde oluşturulmuştur. Ayrıca bu kitaplar değişen yeni sınav sistemine (YGS LYS) uygun bir niteliğe sahiptir. Üniversite sınavlarında sorulacak soruların kapsamı ve ağırlık düzeyine uygun bir konu akışı sağlanmıştır. Bu kitapların hazırlanmasında büyük bir özveriyle bana destek veren Palme Yayıncılık'ın genel müdürü sayın İlhan Budak'a teşekkür ederim. Palme Yayıncılık'tan çıkan bu kitap serisinin tüm öğrencilere yararlı olması ve onların gelişimine bir katkı sağlaması dileğiyle... Cemil AYAN ayancemil@hotmail.com 2014 Ankara ÖNSÖZ Sevgili Öğrenciler, Liselerde eğitimin 4 yıla çıkarılması ile biyoloji müfredatı yeniden düzenlenmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı'nın müfredatına bağlı kalarak hazırlanan bu kitabın öğrencilere yeni sistemde yardımcı olacağına inanıyoruz. Çünkü iyi bir eğitimin temeli okulda atılır. Bu ise kaynakların doğru seçilmesiyle sağlanır. Bu kitap hazırlanırken konu anlatımının, akıcı ve sade olması esas alınmıştır. Konu anlatımları resimlerle desteklenirken çözümlü örnekler ile pekiştirilmiştir. Değişen eğitim sistemine bağlı kalarak hazırlanan etkinlikler ise çalışırken öğrenmeyi, öğrenirken keyif almayı sağlamaktadır. Öğrencilerimizin gelecekte mutlu ve başarılı olabilmeleri, bilim ve teknolojideki gelişmelerin onlara doğru bir şekilde aktarılması ile mümkün olacaktır. Biyoloji, bilim alanındaki yenilikleri insan hayatına sunan bir bilim dalıdır. Bu kitap hazırlanırken hem teknolojik gelişmeler hem de merak uyandıran sorular göz önünde tutularak öğrencilerin araştırmaya yönelmesi, kaynaklara ulaşma becerisi kazandırılması düşünülmüştür. Konuların anlatımlarında açık, sade ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Uzun süre yapılan araştırma ve incelemeler sonucunda Palme Yayıncılık kalitesiyle hazırladığımız bu kitapta Palme Yayıncılığın Genel Müdürü Sn. İlhan Budak'a, değerli editörümüz Sn. Cemil Ayan'a ve kitabın dizgi ve grafik çalışmalarını yapan Savaş Güler e teşekkür ederiz. Çalışmalarımızın başından beri her türlü emeklerini ve yardımlarını esirgemeyen değerli dostlarımız Sn. İlkay Albayrak, Sn. Mehmet Gürler, Sn. Yeşim Akdoğan ve Sn. Berrin Akdemir'e teşekkülerimizi sunarız. Palme yayınlarını tercih eden tüm meslektaşlarımıza ve sevgili öğrencilerimize başarı dileklerimizle... Banu KARAAĞAÇ banu.karaagac@hotmail.com (0533) 720 43 72 Bilgehan PERİ bilgehanperi1@hotmail.com (0532) 763 40 26 2014 Ankara IV
İÇİNDEKİLER kardefl kromatitler ÜNİTE 1 ÜREME kinetokor iğ iplikleri Sayfa No Mitoz ve Eşeysiz Üreme....7 sentromer Mayoz ve Eşeyli Üreme....41 İnsanda Üreme Sistemi - Büyüme ve Gelişme....79 ÜNİTE 2 KALITIMIN GENEL İLKELERİ Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik....119 Modern Genetik Uygulamaları....195 ÜNİTE 3 DÜNYAMIZ Ekosistem Ekolojisi....205 Biyomlar...241 Etkinlik Yanıt Anahtarı....265 V
1 ÜREME BÖLÜM-1 MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME... 7 Mitoz ve Eşeysiz Üreme... 7 Hücre Döngüsü... 7 Hücre Döngüsünün Kontrolü... 9 Eşeysiz Üreme... 10 Mini Sınavlar (1-6)... 13 Konu Testleri (1-8)... 25 BÖLÜM-2 MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME... 41 Mayoz ve Eşeyli Üreme... 41 Mayoz Bölünmenin Evreleri... 41 Eşeyli Üreme... 44 Partenogenez... 44 Konjugasyon... 45 Mini Sınavlar (1-4)... 47 Konu Testleri (1-8)... 55 Üniversite Sınav Soruları... 71 BÖLÜM-3 İNSANDA ÜREME SİSTEMİ- BÜYÜME VE GELİŞME... 79 İnsanda Üreme Sistemi... 79 Dişi Üreme Sistemi... 79 Erkek Üreme Sistemi... 82 Gamet Oluşumu... 82 Döllenme... 84 Üreme Sağlığı ve Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar... 84 Tüp Bebek Yöntemi ve Mikroenjeksiyon... 85 Aile Planlaması... 85 Büyüme ve Gelişme... 85 Mini Sınavlar (1-4)... 89 Konu Testleri (1-8)... 97 Üniversite Sınav Soruları... 113 G 1 S (DNA sentezi) M TOT K Sitokinez Mitoz G 2 EVRE (M) Hücre döngüsü
G 1 M TOT K EVRE (M) Sitokinez Mitoz İNTERFAZ S (DNA sentezi) G 2 Hücre döngüsü MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME KONU ÖZETİ MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME Bölüm 1 Prokaryot ve ökaryot hücreler sahip olduğu genetik bilgiyi bölünerek yavru hücrelerine aktarırlar. Tek hücreli canlılarda hücre bölünmesi; neslin devamını sağlar yani üreme amaçlı gerçekleştirilir. Çok hücreli canlılarda hücre bölünmesi; büyüme, gelişme, yenilenme ve doku onarımı gibi işlevleri gerçekleştirir. Hücre bölünmesi, genetik madde olan DNA nın iki yavru hücreye eşit olarak bölüştürülmesini gerektirir. Bir hücrenin genetik bilgisini taşıyan DNA ya genom denir. Ökaryot hücrelerde DNA molekülü çekirdek içinde çeşitli proteinler ile bir arada bulunur. Bu DNA protein kompleksine kromatin adı verilir. Bölünmeye hazırlanan bir hücrede DNA kendini eşler ve kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozomlara dönüşür. DNA eşlenmesi sonucunda oluşan iki ipliğin her birine kromatit adı verilir. Her kromozom özdeş DNA taşıyan iki kardeş kromatitten oluşur. HÜCRE DÖNGÜSÜ Hücre döngüsü, bir hücre bölünmesinin başlangıcından onu takip eden diğer hücre bölünmesinin başlangıcına kadar gerçekleşen olayları kapsar. Hücre döngüsü, interfaz ve mitoz olmak üzere iki evreden oluşur. I. İnterfaz Bölünme sonucu oluşan bir hücrenin yeniden bölünmek için geçirdiği hazırlık evresidir. G 1, S ve G 2 olarak adlandırılan üç evreden oluşur. G 1 evresinde; hücre büyür. Organel sayısı ve protein sentezi artar. S evresinde; DNA kendini eşler. Bu evrenin sonunda kromozom sayısı iki katına çıkar. G 2 evresinde; hücre bölünmesi için gerekli son hazırlıklar tamamlanır. Embriyonik hücre döngüsünün interfaz sürecinde S evresi görülürken, G 1 ya da G 2 evreleri görülmez. Olgunlaşmış sinir ve kas hücreleri gibi özelleşmiş hücreler, G 1 evresinden çıkarak G 0 adı verilen durgun evreye girerler. G 0 evresinde kalan bu tip hücrelerde bölünme durmuştur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 7
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme kinetokor sentromer kardefl kromatitler iğ iplikleri Eşlenmiş kromozomun genel yapısı: İğ iplikleri sentromerdeki kinetokorlara bağlanır. Sentromer, kinetokorların bulunduğu daralmış bölgedir. NTERFAZ Sentrozomlar (sentriyol çiftleri içerir). Kromatin Hücre zar Çekirdekçik Çekirdek zarı METAFAZ II. Mitoz Evre (M) Mitoz ve sitokinez olmak üzere iki bölünme evresinden oluşur. a) Mitoz (Çekirdek Bölünmesi) Mitoz aralarında kesin sınırlar bulunmayan dört evrede gerçekleşir. Art arda gerçekleşen bu evreler profaz, metafaz, anafaz, telofaz adını alır. Profaz Kromatin iplikler yoğunlaşır ve kromozom adını alır. Belirgin halde görülen kromozomların her biri, sentromer noktalarından birbirine bağlanmış kardeş iki kromatite sahiptir. İnterfazda eşlenmiş olan sentriyoller (hayvan hücrelerinde) hücrenin zıt kutuplarına doğru çekilir ve aralarında iğ iplikleri oluşur. Bitki hücrelerinde iğ iplikleri sitoplazmik proteinlerden meydana gelir. İğ iplikleri kinetokor bölgelerinden kromozomlara bağlanır. Çekirdekçik kaybolur ve çekirdek zarı erir. Metafaz Kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunan kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde (metafaz plağı) tek sıralı olarak dizilir. Anafaz Kinetokorlara bağlı iğ ipliklerinin boyları kısalır ve kardeş kromatitler birbirinden ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. Kendi sentromerine sahip kromatitler artık bağımsız birer kromozom haline gelmiştir ve kardeş kromozom olarak adlandırılır. Kinetokora bağlı olmayan iğ iplikleri bu evrede hücrenin boyca uzamasını sağlar. iplikleri ki kardefl kromatit içeren kromozom ANAFAZ PROFAZ Sentromer Kinetokora ba l olmayan i iplikleri TELOFAZ Çekirdek zar n n parçalar Kinetokor Kinetokor i ipli i ipli i Kardefl kromozomlar Oluflan çekirdekçik Bölünme olu u Oluflan çekirdek zar Hayvan hücresinde interfaz ve mitoz 8
Hayvan hücresi Telofaz Yavru hücreler İğ iplikleri kaybolur. Hücrenin zıt kutuplarındaki kromozomların etrafında çekirdek zarı meydana gelir ve çekirdekçik yeniden oluşur. Kromozomlar çözülmeye başlar ve tekrar kromatin haline döner. b) Sitokinez (Sitoplazma Bölünmesi) Sitokinez sitoplazmanın yavru hücrelere bölünmesi olaydır. Sitokinez hayvan hücrelerinde boğumlanma ile gerçekleşirken, bitki hücrelerinde hücre plağı oluşturularak gerçekleşir. Hayvan hücrelerinde boğumlanma, hücrenin ekvator bölgesinde, karşılıklı iki taraftan dıştan içe doğru bölünme oluğu oluşumuyla başlar. Bitki hücrelerinde hücre plağı oluşumu hücrenin ortasından başlar ve çevreye doğru ilerler. Hücre duvar Bitki hücresi Hücre duvar materyali içeren parçacıkları Hayvan ve bitki hücrelerinde sitokinez Hücre pla ı (Orta lamel) Yeni hücre duvar Yavru hücreler ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme G 1 kontrol noktas HÜCRE DÖNGÜSÜNÜN KONTROLÜ Hücre döngüsünün evreleri arasındaki düzeni sağlayan G 1, G 2 ve M adı verilen kontrol noktaları bulunur. G 1 Kontrol sistemi S Siklinler ve siklin bağımlı kinaz moleküllerinin kontrol noktalarındaki etkileşimi sonucu hücre döngüsünü düzenleyen dur ve devam et sinyalleri oluşur. M G 2 G 1 kontrol noktasında, DNA da hasar bulunmuyorsa ve hücre yeterli büyüklüğe ulaşmışsa devam et sinyali verilir. M kontrol noktas G 2 kontrol noktas Hücre döngüsünün kontrol noktaları G 2 kontrol noktasında, DNA hasarı ve hücrenin büyüklüğü kontrol edilir. M kontrol noktasında, kinetokorlar iğ ipliklerine tutunmazsa dur sinyali verilir ve anafaz evresi başlamaz. Bu sinyal, bütün kinetokorların iğ ipliklerine tutunmasıyla ortadan kalkar. 9
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Amipte bölünme her yönden olur. Ana birey Tomurcuk Hidra tomurcuklanarak eşeysiz çoğalır. Puf mantarı milyonlarca spor oluşturur. EŞEYSİZ ÜREME Ana canlının kendisiyle aynı genetik bilgiye sahip yavruları meydana getirmesine eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üremede mayoz bölünme ve döllenme olayları görülmez. Dolayısıyla gamet oluşturma ve zigot oluşumu gerçekleşmez. Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmeye dayanır. Eşeysiz üreme sonucu oluşan bireyler, birbirleriyle ve atasal canlıyla aynı kalıtsal özelliklere sahiptir. Eşeysiz üreme sonucu kalıtsal çeşitlilik ortaya çıkarsa, bu durum ancak mutasyonla açıklanır. Bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, vejetatif üreme ve rejenerasyon gibi çeşitlere ayrılır. 1. Bölünerek Üreme Prokaryotlardan bakteri ve arkelerde, ökaryotlardan amip, paramesyum, öglena gibi protistler ile bazı maya türlerinde görülür. Bölünerek üreme, belirli bir büyüklüğe ulaşan hücrenin kısmen eşit olarak ikiye ayrılmasıdır. Ökaryot bir hücreli canlılarda bölünerek üremenin temeli mitoza dayanır. Bölünerek üreme paramesyumda enine, öglenada boyuna, amipte ise her yönde olur. 2. Tomurcuklanma Bu tip üreme, bira mayalarında, süngerlerde, hidra, deniz anası polipleri gibi bazı sölenterlerde ve bazı bitkilerde görülür. Tomurcuklanmada, ana bireyin vücudundan dışarıya doğru tomurcuk şeklinde oluşan bir çıkıntı büyür ve yavru canlıyı meydana getirir. Tomurcuk oluşumu mitoz ile gerçekleşir. Bu tip üremede oluşan tomurcuklar bağımsız yaşayabildiği gibi ana bireye bağlı kalarak koloni adı verilen topluluklar da oluşturur. 3. Sporla Üreme Bu tip üreme, mantarlarda, bazı bir hücreli canlılarda, bazı omurgasız hayvanlarda, eğrelti otları ve karayosunları gibi tohumsuz bitkilerde görülür. Sporla üreme; olumsuz koşullara dayanıklı, etrafı dayanıklı bir örtü ile kaplı olan ve spor adı verilen özelleşmiş hücrelerle olur. Sporlar eşeysiz veya eşeyli üreme yoluyla oluşurlar ve haploit kromozomludurlar. Mayoz bölünme sonucu oluşan sporlara eşeyli spor denir. Bu sporların üreme hücrelerinden farkı, döllenmeden yeni birey oluşturmalarıdır. Mitoz sonucu oluşan sporlara eşeysiz spor denir. Eşeysiz sporlar uygun koşullarda çimlenerek yeni bireyi oluşturur. Sporla üreyen canlıların yaşam döngülerinde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine döl değişimi (metagenez) adı verilir. Döl değişimi sırasında sporlar mayoz bölünmeyle, gametler mitoz bölünmeyle meydana gelir. 10
Eğrelti otunda spor oluşturan spor keseleri Çilek bitkisi sürünücü gövde ile ürer. Çiçeksiz bitkilerde; sporofit bitki mayozla sporları oluşturur. Sporların çimlenmesi ile dişi ve erkek gametofitler oluşur. Gametofit bitkilerin mitoz bölünmesi ile oluşan sperm ve yumurta hücrelerinin döllenmesi sonucu diploit yapılı zigot oluşur. Zigotun mitoz bölünmeleri ile sporofit bitki meydana gelir. 4. Vejetatif Üreme Yüksek yapılı bitkilerde görülür. Mitoz bölünme ve yenilenme esasına dayanır. Bu tip üreme, ana bitkiden ayrılan bir doku parçasının gelişerek yeni bir bireyi oluşturmasıyla meydana gelir. Vejetatif üreme sürünücü gövde, yumru gövde, rizom gövde ve çelikle üreme gibi değişik şekillerde gerçekleşir. Çilek bitkisinde sürünücü gövde üzerinde göz (nodyum) adı verilen bölgelerden yeni bitkiler gelişir. Ayrık otu, zencefil gibi bitkilerin rizom gövdeleri üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler, yeni bitkileri oluşturur. Patates, yer elması gibi bitkilerin yumru gövdeleri ile soğan, sümbül, lale gibi bitkilerin yassı gövdeleri üzerindeki gözlerden yeni bitkiler gelişir. Çelikle üreme; kök, gövde ya da yapraktan alınan bitki parçalarının ana bitkiden ayrılarak, uygun koşullarda başka bir yerde köklendirilmesidir. Aşılama; çoğaltılması istenilen çeşitten alınan bitki parçasının, başka bir bitki üzerine kaynaştırılmasıdır. Aşılama ile farklı türlerin ya da aynı türün farklı bireylerindeki en iyi özelliklerin tek bir bitkide birleştirilmesi sağlanır. Daldırma yöntemi, ana bitkinin genç bir dalının, kendisinden ayrılmadan toprağa gömülmesi ve gömülen kısmın köklenmesinden sonra ana bitkiden kesilip ayrılmasıdır. 5. Rejenerasyon (Yenilenme) Rejenerasyon canlı organizmada kopan veya zarar gören bir parçanın yeniden yapılmasıdır. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Zencefil bitkisi rizom ile ürer. Genel olarak canlının gelişmişlik derecesi ile yenilenme yeteneği ters orantılıdır. Gelişmiş yapılı omurgalılarda ve insanda rejenerasyon doku düzeyinde gerçekleşir. Rejenerasyon ile yıpranan dokuların onarımı ve yaraların iyileşmesi sağlanır. Kertenkele, semender, yengeç gibi bazı canlılarda rejenerasyon organ düzeyinde gerçekleşir. Kertenkele kopan kuyruğunu yenileyerek organ düzeyinde rejenerasyon sağlar. Planarya, deniz yıldızı gibi canlılarda rejenerasyon sistem düzeyindedir ve eşeysiz üreme olarak kabul edilir. Planaryada kopan vücut kısımlarının her birinin yeni bireylere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen yenilenme eşeysiz üreme biçimidir. 11
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 12
1. Bir mikroskop aracılığı ile hücrenin orta kesiti boyunca bir hücre plağı oluşmaya başladığı ve hücre plağının her iki tarafında çekirdeklerin yeniden oluştuğu gözlenmiştir. Bu gözlemlere dayanarak bölünen hücre ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına, yanlış olanların yanına, doğruluğu kesin olmayanların yanına! işareti koyunuz. 1. Mitoz bölünme geçirmektedir. 2. Prokaryot yapıdaki bir canlıya aittir. 3. Bölünmenin sitokinez evresindedir. 4. Klorofil üretiminden sorumlu genlere sahiptir. 5. Bölünme sırasında homolog kromozomlar ayrılmıştır. 6. Hücre döngüsünün interfaz evresindedir. 2. Aşağıda mitoz evrelerinde gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Bu olayların mitozun hangi evrelerinde gerçekleştiğini boşluklara yazınız. a) Kromozomların kromatin ipliği haline dönüşmesi b) Kromozomların ekvator düzleminde sıralanması MİNİ SINAV 1 Mitoz Bölünme 3. Aşağıda eşlenmiş bir kromozomun genel yapısı gösterilmiştir. III I Şekilde gösterilen numaralandırılmış kısımların isimlerini yazınız. I. II. III. IV. 4. Aşağıda bir hayvan hücresinin hayat döngüsüne ait ifadeler verilmiştir. Bu ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. İnterfaz evresinde DNA kendini eşler. 2. Hücre döngüsünde G 1, G 2 ve M kontrol noktaları vardır. II IV ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So c) Eşlenmiş sentriyoller arasında iğ ipliklerinin oluşması d) Kardeş kromozomların hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket etmesi 3. Mitozun profaz evresinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 4. Mitozun metafaz evresinde iğ ipliklerine bağlanmış kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine yerleşir. 5. İnterfaz sürecinde sentriyol sayısı iki katına çıkar. 13
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 5. Şekli inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Verilen şekil hücre döngüsünün hangi evresine aittir? b) Bu evrede hangi olaylar gerçekleşir? 6. Aşağıda bitki ve hayvanlardaki hücre döngüsü sırasında gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırınız. Bitki hücresi Hayvan hücresi 1. İnterfaz evresinde, sentriyoller kendini eşler. 2. Profaz evresinde, kromatin iplikler yoğunlaşır ve kromozom adını alır. 7. Numaralandırılmış kutucuklarda hücre döngüsü sırasında meydana gelen bazı olaylar verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Kromozom sayısı iki katına çıkar. 2. Hücre plağı meydana gelir. 3. Sentriyoller eşlenir. 4. Organeller sentezlenir. 5. Bölünme oluğu meydana gelir. 7. Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 6. İğ iplikleri oluşur. 8. Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde sıralanır. a) Hangisi ya da hangileri interfaz sırasında meydana gelir? b) Hangisi ya da hangileri sitokinez sırasında meydana gelir? c) Hangisi ya da hangileri bitkilerde hücre döngüsü sırasında gerçekleşmez? d) Hangisi ya da hangileri hayvanlarda hücre döngüsü sırasında gerçekleşmez? e) Hangisi ya da hangileri mitoz sırasında gerçekleşir? 3. Metafaz evresinde, kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunmuş kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde dizilir. 4. Anafaz evresinde, her bir kromozomun sentromeri ikiye bölünür ve tüm kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 5. Telofaz evresinde, kromozomlar tekrar kromatin ipliğine dönüşür ve çekirdek zarı oluşur. 6. Sitokinezde golgi cisimciği tarafından ara plak (orta lamel) adı verilen yapı oluşur. 8. Bir canlının karaciğer hücresinde 20 kromozom bulunmaktadır. Bu canlının bir deri hücresi üç mitoz bölünme geçirdiğinde kaç hücre oluşur ve her bir hücrede kaç kromozom bulunur? 14
1. Aşağıda mitoz bölünme ile ilgili özellikler verilmiştir. Bu özelliklerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 2. 1. Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. 2. Tek hücreli canlılarda büyümeyi ve rejenerasyonu sağlar. 3. İnsanda zigotun oluşumundan başlar ve ölüme kadar devam eder. 4. Bölünme sonucu oluşan hücreler birbirleriyle ve atasal hücreyle kalıtsal olarak aynıdır. 5. Bölünme sürecinde çekirdek ve sitoplazma bölünmesi ikişer defa olur. 6. Diploit hücrelerde görülürken haploit hücrelerde görülmez. 7. Bölünme sırasında sinapsis ve tetrat oluşumu ile krossing over olayı gerçekleşmez. 8. Canlı olan tüm bitki hücrelerinde gerçekleşir. sentromer çekirdek kromatit kromatin kromozom Tabloda verilen anahtar kelimeleri kullanarak aşağıdaki metni tamamlayınız. MİNİ SINAV 2 Mitoz Bölünme 3. Aşağıda hücre döngüsü sırasında gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Bu olayları gerçekleştikleri hücre döngüsü evreleriyle kutucuk numaralarını kullanarak eşleştiriniz. 1 Kromozomun kromatin ipliği haline dönüşmesi 2 DNA eşlenmesi 3 İğ ipliklerinin oluşması 4 Kardeş kromatitlerin ayrılması 5 Hücre plağının oluşması 6 Sentriyollerin hücrenin zıt kutuplarına hareket etmesi 7 Kromozomların hücrenin ekvator düzleminde sıralanması 8 Sentriyol eşlenmesi 9 Kromatin ipliğinin yoğunlaşarak kromozoma dönüşmesi 10 Kardeş kromozomların zıt kutuplara çekilmesi 11 Sitoplazmanın bölünmesi 12 Çekirdek zarının oluşması ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So Ökaryot bir hücrenin bölünme öncesinde materyali içinde dağınık halde bulunan DNA ipliklerine denir. Bölünmeye hazırlanan bir hücre, nterfaz Profaz Metafaz DNA sını eşlediğinde bu ipliklerin sayısı iki katına çıkar. adı verilen bu iplikler noktalarından birbirlerine tutunarak ları meydana getirir. Anafaz Telofaz Sitokinez 15
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 4. Mitoz bölünme geçiren 2n = 4 kromozomlu bir hayvan hücresinde mitozun metafaz ve anafaz evrelerini aşağıda belirtilen bölümlere çiziniz. 5. Metafaz Anafaz Yukarıda özel bir boyama tekniği ile elde edilmiş, bir insanın karyotipi verilmiştir. Karyotip ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. Karyotip erkek bir bireye aittir. 6. Vücut hücresindeki DNA miktarı 2X mg olan diploit bir organizmanın deri hücresinin hayat döngüsünde; G 1 evresi, G 2 evresi ve metafaz evresindeki DNA miktarını aşağıdaki boşluklara yazınız. Metafaz Profaz Anafaz G 2 Telofaz G 1 evresi G 2 evresi Metafaz evresi 7. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız. S G 1 sentromer kinetokor S anafaz gen genom kromatin sentrozom 1. Bir hücrenin genetik bilgisini taşıyan DNA ya denir. 2. evresinde, kinetokorlara bağlı iğ ipliklerinin boylarının kısalmasıyla, kardeş kromatitler hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. 3. DNA üzerinde bulunan ve canlının belirli bir kalıtsal özelliğini belirleyen birime denir. 4. Hücre bölünmesi içinde çekirdekte ağ, yumak ya da ince, uzun iplik şeklinde görülen yapıya denir. 5. Kardeş kromatitlerin birbirine bağlandığı boğum noktasına adı verilir. 2. Karyotip analizleri kromozomun en net olarak görüldüğü metafaz evresinde yapılır. 3. Karyotip analizi yapılan bireyde 23 çift otozom bulunmaktadır. 4. Bu yöntem kullanılarak Down sendromu gibi anormallikler tespit edilebilir. 5. Karyotip analizi yapılan birey 2n = 46 kromozomludur. 6. Hayvan hücrelerinin bölünmesi sırasında organeli tarafından oluşturulan iğ iplikleri, kromozom hareketini sağlar. 7. DNA sayısının ve ağırlığının iki katına çıktığı evre interfazın evresidir. 8. bölgesine bağlı olmayan iğ iplikleri hücrenin boyuna uzamasını sağlar. 16
1. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Mitotik evre nedir? b) Mitotik evreye ait alt evreleri gerçekleşme sırasına göre yazınız. 2. Aşağıdaki açıklamalardan doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. DNA eşlenmesi mitoz bölünmenin profaz evresinde gerçekleşir. 2. Prokaryot hücrelerin genetik mataryali halkasal bir DNA molekülünden oluşur. 3. Mitoz hücre bölünmesi sonucu oluşan yavru hücrelerdeki kromozom sayısı ve DNA miktarı sabit kalır. 4. Mitoz bölünme ile kalıtsal çeşitlilik sağlandığı için evrime katkısı fazladır. 3. Aşağıda yetişkin bir insana ait çeşitli hücre tipleri verilmiştir. Bu hücrelerden mitoz geçirebilenlerin yanındaki kutucuğa ( ), geçirmeyenlerin yanındaki kutucuğa ( ) işaretini koyunuz. 1. Deri hücreleri 2. Kas hücreleri 3. Karaciğer hücreleri 4. Sinir hücreleri 5. Kemik iliği hücreleri MİNİ SINAV 3 Mitoz Bölünme 4. Şekli inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Hücre mitozun hangi evresini geçirmektedir? b) Bu evrede gerçekleşen olaylar nelerdir? 5. Hücrelerin çoğunda mitotik evre, mitoz ve sitokinezin gerçekleşmesiyle sonlanır. Sitokinez sonucu oluşan iki yavru hücrede aşağıda verilen özelliklerden kesinlikle aynı olanların yanındaki kutucuğa ( ), farklı olabilenlerin yanındaki kutucuğa ( ) işareti koyunuz. 1. Organel çeşidi 2. Gen sayısı 3. Sitoplazma miktarı 4. DNA miktarı 5. Büyüklük 6. Kromozom sayısı ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 6. Retina hücreleri 7. Epitel hücreleri 7. Gen çeşidi 8. Organel sayısı 17
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 6. Hücre döngüsünün bir evresini gösteren şekli inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Şekil hücre döngüsünün hangi evresine aittir? b) Şekildeki hücre, bitki hücresine mi yoksa hayvan hücresine mi aittir? c) Şekilde gösterilen evrenin hangi özelliği bitki ve hayvan hücrelerinin ayırt edilmesini sağlar? 8. Aşağıda mitoz bölünmeye ait bir evre verilmiştir. I II Şemadaki numaralandırılmış yapıların isimlerini yazınız. I: II: III: IV: V: 9. Ökaryotik bir canlıya ait hücre döngüsünde gerçekleşen bazı olaylar aşağıda karışık olarak verilmiştir. III V IV 7. 2n = 4 kromozomlu ve DNA miktarı 4X mg olan bir hücre bölünmesi sonucu iki yavru hücre oluşturuyor. Bu süreçte ana hücrenin DNA miktarında görülen değişim grafiğini hücre döngüsü evrelerine göre çiziniz. 8x 4x 2x DNA miktar Bu olayları kutucuk numaralarını kullanarak sıralayınız. 1 4 Sitokinez olayının tamamlanması DNA molekülünün eşlenmesi 2 Çekirdek zarı ve çekirdekçiğin yeniden oluşması 5 Kromatitlerin yoğunlaşarak kromozomlara dönüşmesi 3 Kromozomların ekvatoral düzlemde tek sıralı dizilmesi 6 Kardeş kromatitlerin ayrılması nterfaz Mitoz Sitokinez Evreler... 18
1. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Kinetokor nedir? b) Kinetokora bağlı olan iğ ipliklerinin görevi nedir? c) Kinetokora bağlı olmayan iğ ipliklerinin görevi nedir? 2. Şekli inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. MİNİ SINAV 4 Mitoz Bölünme 3. Sağlıklı bir insana ait mitoz bölünme ile ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Profaz evresindeki kromozom sayısı kaçtır? b) Karyokinez hangi evrede başlar, hangi evrede biter? c) Anafaz evresindeki kromozom sayısı kaçtır? d) İğ iplikleri hangi evrede kinetokor bölgesinden kromozomlara bağlanır? e) Sitokinez olayı sonucu oluşan bir hücrede kaç kromozom bulunur? ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So a) Hücre mitozun hangi evresini geçirmektedir? b) Sitokinez sonucu oluşan yavru hücrelerin her birinde kaçar kromozom bulunur? c) Şekilde verilen hücre hayvan hücresi mi, yoksa bitki hücresi midir? Açıklayınız. 4. Colchicine adı verilen kimyasal madde sentrozomların iğ ipliklerini oluşturmasını engeller. Mitoz bölünme hazırlığındaki bir hücreye yüksek dozda colchicine verilmesi durumunda nasıl bir sonuç ortaya çıkar? Açıklayınız. 19
ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 5. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfini yazınız. 1. Mitoz bölünme sonucu oluşan yavru hücrelerin kromozom sayısı n ya da 2n olabilir. 2. Mitoz evresinden sonra sitokinez evresi gerçekleşmezse hücrelerde birden fazla çekirdek görülür. 3. Kinetokora bağlı olmayan iğ iplikleri anafaz evresinde kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılmasını sağlar. 4. Hayvan hücrelerinde sitokinez merkezden çevreye, bitki hücrelerinde ise çevreden merkeze doğru ilerler. 5. Mutasyonlar, X ışını, radyasyon gibi bazı faktörler kansere neden olur. 6. Eşeysiz üremenin tipik olayları gamet oluşumu ve döllenmedir. 6. Diploit kromozom sayısına sahip aşağıdaki hayvan hücrelerinden hangilerinin bölünme tipinin mayoz olduğu kesindir? 1 2 3 7. I. n kromozomlu bir gamet hücresinin 2n kromozomlu hale gelmesi II. n kromozomlu bir hücrenin döllenme yapmadan yeni bir canlıyı meydana getirmesi III. 2n kromozomlu bir hücreden, n kromozomlu 4 farklı hücrenin oluşması IV. n kromozomlu hücrenin 2 tane n kromozomlu üreme hücresini oluşturması Yukarıdaki olaylardan hangilerinin mitoz bölünmeyle sağlandığını yazınız. 8. Aşağıda hücre döngüsünün bazı evreleri karışık olarak verilmiştir. Bu evrelerin isimlerini şekillerin altındaki boşluklara yazınız. 1 2 3 4 5 4 5 6 9. 8. soruda hücre döngüsünün karışık olarak verilen evrelerini evre numaralarını kullanarak sıralayınız. 20
1. Bir bakterinin ikiye bölünmesi sırasında gerçekleşen olaylar aşağıda karışık olarak verilmiştir. Bu olayları kutucuk numaralarını kullanarak sıralayınız. 1 Hücre zar n n içeriye do ru çökmesi 2 İki yavru hücre arasında yeni hücre duvarının oluşması Enine bölünme sonucu iki yeni bakterinin oluşması 4 5 3 DNA kopyalarının birbirinden uzaklaşması MİNİ SINAV 5 Bakteri DNA sının eşlenmesi 2. Aşağıda eşeysiz üreme ile ilgili kavramlar ve bu kavramlara ait tanımlar verilmiştir. Verilen tanımları ilgili kavramlarla eşleştirerek doğru numarayı kavramların yanındaki kutucuk içine yazınız. Tomurcuklanma Rejenerasyon Vejetatif üreme Sporlanma Eşeysiz Üreme 3. Aşağıdaki kara yosunlarının metagenez ile üremesi şematize edilmiştir. Sporofit (2n) Dişi gametofit (n) Sporlar (n) Erkek gametofit (n) Yumurta (n) Sperm (n) Zigot (2n) Sporofit (2n) Bu şema ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız 1. Sporofit bitkiler diploit, gametofit bitkiler haploit yapıdadır. 2. Dişi gametofitin mayoz bölünmesi ile yumurta hücresi oluşur. 3. Aynı sporofitten oluşan sporların genetik yapıları farklı olabilir. 4. Döllenme sonucu oluşan zigotun mitoz bölünmeleri ile sporofit bitki oluşur. 5. Erkek gametofitte oluşan spermlerin genetik yapıları farklı olabilir. 6. Kara yosununun metagenezle üremesi sırasında mayoz bölünme, mitoz bölünme ve döllenme olayları gerçekleşir. 4. Aşağıdaki kutucuklarda bitki doku kültürü yönteminin aşamaları karışık olarak verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak bu aşamaları sıralayınız. Kallustan farklılaşan 1 hücrelerin oluşturduğu 2 fide, toprağa nakledilir. Kallus hücreleri ayr larak büyüme hormonu içeren ayar ortam nda kültüre al n r. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 1. Kopan vücut kısımlarının kendilerini tamamlayarak yeni bireylere dönüşmesi şeklinde gerçekleşir. 2. Etrafı dayanıklı bir örtü ile kaplı olan ve döllenmeden yeni bir canlıyı oluşturabilen özelleşmiş hücrelerle gerçekleşir. 3. Ana canlının üzerinde hücre bölünmesiyle oluşan çıkıntının gelişerek yeni bir bireyi meydana getirmesi şeklinde gerçekleşir. 4. Ana bitkiden ayrılan bir doku parçasının gelişerek ana bitkiyle aynı genetik yapıda olan yeni bir bireyi oluşturması şeklinde gerçekleşir. Doku hücreleri 3 farkl laflarak kallus ad verilen düzensiz bir doku 4 kümesi oluflturur. Kök veya gövde ucundan al nan küçük doku parçalar besi ortam nda kültüre al n r. 21