Benim manevi miras m ilim ve ak ld r Mustafa Kemal Atatürk Sahibi TÜB TAK Ad na Baflkan V. Prof. Dr. Nüket Yetifl Genel Yay n Yönetmeni Sorumlu Yaz flleri Müdürü Raflit Gürdilek Yay n Kurulu Vural Alt n Ahmet nam Adnan Kurt Cihan Saçl o lu Yay n Koordinatörü Zuhal Özer Teknik Koordinatör Duran Akca Redaksiyon Zeynep Tozar Araflt rma ve Yaz Grubu Gülgûn Akbaba Alp Ako lu Tu ba Can Deniz Candafl Meltem Y. Coflkun Bülent Gözcelio lu Gökhan Tok Serpil Y ld z Elif Y lmaz Asl Zülâl Grafik Tasar m Hülya Y lmazcan Fulya Koçak Ayflegül Do an Bircan Okur liflkileri Vedat Demir Zehra fien Figen Akdere brahim Aygün dari Hizmetler Kemal Çetinkaya Yaz flma Adresi Bilim Çocuk Dergisi Atatürk Bulvar /No: 221/ Kavakl dere/06100/ankara Tel (312) 427 06 25 (Yaz flleri) Tel (312) 427 23 92 (Yaz flleri) Tel (312) 468 53 00 (TÜB TAK Santral) Faks (312) 427 66 77 (Yaz flleri) e-posta cocuk@tubitak.gov.tr Internet www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk Sat fl-abone-da t m Tel (312) 467 32 46 Faks (312) 427 13 36 ISSN 977-1301-7462 Fiyat 3.000.000 TL. (3 YTL) (KDV dahil) Bask Promat Bas m Yay n San. ve Tic. A. fi. Tel : (212) 456 63 63 www.promat.com.tr Reklam Tel : (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks : (312) 427 66 77 Da t m: Merkez Da t m A.fi. Bilim Çocuk Sevgili Okurlar m z, Kimi sözcükler vard r, duydu unuzda kendi anlam ndan fazlas n pek ça r flt rmaz. Ancak kimi sözcükler de vard r ki duydu unuzda, bir anda bir sürü fley hat rlars n z. flte safari de böyle bir sözcük. Safari dendi inde, ço umuzun akl na uçsuz bucaks z düzlükler, tek tük akasya a açlar ve leoparlar, aslanlar, çitalar, babunlar, büyük fil sürüleri gelir. K sacas safari, bizim için Afrika yla özdeflleflmifltir neredeyse. Peki, bu sözcü ün anlam n biliyor musunuz? Safari, Swahili dilinde yolculuk demek. Biz de bu say m zda sizinle birlikte bir safariye ç kmak istedik. Bu minik safaride Afrika kültürüne, geleneklerine, yaflam biçimini biraz tan m fl olduk. Masailerle selamlaflt k, Afrikal çocuklar n dünyas na konuk olduk, Etiyopyal lar n injera adl ekme inin tad na bakt k. Biraz da Swahili dili ö rendik. Bu eflsiz k ta, her yönüyle bizi çok heyecanland rd. Afrika, gerçekten de hem do as hem de kendine özgü kültürüyle dünyan n en de erli yerlerinden biri. Bugün Afrika da yaflanan birçok sorun var. Açl k, AIDS, tropikal hastal klar, susuzluk gibi. Küresel s nmay da unutmamak gerek. Afrika k tas ndaki ülkelerin küresel s nmadaki pay çok düflük. Ancak küresel s nman n olumsuz etkilerinden flimdiden zarar görmeye bafllad lar. Da lardaki buzullar eriyor, kurak bölgelerde s cakl k daha da art yor, deniz seviyeleri yükseliyor. Biliminsanlar, kurulufllar, ülkeler tüm dünyay ilgilendiren bu sorunlara çare bulmaya çal fl yorlar. Afrika, ülkemiz, dünyam z... Hepsi çok güzel! Hepsi özenle korunmaya de er! Zuhal Özer HER AYIN 15 NDE ÇIKAR
27 12 Ç NDEK LER Bilim Çocuk Kartlar 3 Ne Var Ne Yok 4 TÜB TAK Yaz Bilim Kamp A ustos ta! 8 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i 11 Dünya Yuvarlakm fl! 12 Everest e Yolculuk 16 Yaz m, Tura m? 21 Hafif Uçaklar 22 Tükürük Deyip Geçmeyin 24 Güzel Afrika 27 Bilimi Yaratanlar 34 Hindistancevizi A ac n Tan yal m 36 Televizyon Çekimlerinde Bir Gün 38 Spor Yap yoruz 42 Do ada Bu Ay 44 Gözlem Defterinizden 46 Gökyüzü Günlü ü 48 Evde Bilim 49 Bulufl Atölyesi 50 Gezegenimiz ve nsanlar 51 Bilgisayar Dünyas ndan 52 22 16 Sorun Söyleyelim 53 Düflünerek E lenelim 54 Satranç Oynuyoruz 56 38 Mektup Kutusu 57 Sizden Gelenler 58 Buket Anlat yor 60 Kitap Kurdu 62
Bilim Çocuk Kartlar yla Baharat Çeflitlerini Tan yoruz... Baharat deyince akla lezzet gelir. Yemeklerimize çeflni katmak amac yla kulland m z baharat, bitkilerin tohum, meyve, çiçek, kök, kabuk ve yaprak gibi bölümlerinin kurutulmas, parçalanmas, ö ütülmesi gibi ifllemlerden geçirilerek haz rlan yor. Baharat, mutfaklar m zda, üzerlerinde adlar yaz l kavanozlarda, hemen elimizin alt nda tutuyoruz. Çünkü baharat, yemeklerimizin vazgeçilmezi. Etlerin, bal klar n, çorbalar n, reçellerin, turflular n, pastalar n, böreklerin, çöreklerin; tatl s, tuzlusu, ac s, ekflisiyle bütün yiyeceklerimizin tat ve koku kayna. Baharat-yemek dostlu u çok eskilere dayan - yor. Yüzy llar öncesinden insanlar baharat n ola- anüstü tad n, kokusunu keflfetmifller. 14. yüzy lda yay mlanan yemek kitaplar nda baharat n tad n daha iyi alman n yollar bile ö retilmifl. Bu kitaplardaki önerilerden birine göre, tad n n belirgin olmas için baharat n yemeklere geç konulmas gerekiyor. Bir baflka öneri de kurutulmufl besinlerin lezzet kayb n n baharatla tatland r larak önlenebilece i fleklinde. nsanlar, çok eski zamanlardan beri baharat kullanarak, hem besinlere lezzet katm fllar hem de besinleri bozan mikroorganizmalarla bafletmifller. Bugün de baharat ayn amaçlarla kullan yoruz. fiimdi size Trabzon ilimizin zengin mutfa ndan bize ulaflm fl bir salata tarifi verece iz. Sosunda da kiflnifl ve k rm z biber kullanaca z. Seçim sizin! Biraz baharat ve manav al flverifli yapt ktan sonra mutfa a girip bu lezzetli salatay haz rlayabilirsiniz. Salatam z n ad malohta. Bu salatada kullanaca n z malzemeler, 1 kg taze fasulye, 100 gr ceviz içi, yar m bafl sarm sak, 1 limon, yar mflar çorba kafl kiflnifl, k rm z biber ve tuz. lk olarak fasulyeleri ikiye k r p hafllay n ve süzün. Ceviz, sarm sak, kiflnifl, k rm z biber ve tuzu bir havanda dövdükten sonra üzerine limon suyu dökün. Elde edilen kar fl m hafllanm fl fasulyelerin üzerine dökün. fiimdiden afiyet olsun... Kartlar Haz rlayan: Gülgûn Akbaba Kaynaklar http://unitproj1.library.ucla.edu/biomed/spice/index.cfm?displayid=1 Dalby A., Tehlikeli Tatlar, Tarih Boyunca Baharat 2004 http://www.saglik.gov.tr/sb/extras/mevzuat/teb_baharat.pdf http://www.yemekicmek.com/tarif.php?kategoriid=12&id=763 Bilim Çocuk 3
NEne VARvar NEne YOKyok Uluburun Bat Bodrum da Tarih, deniz ve araflt rma sevgisi, bir grup insan bir araya getirmifl. Farkl meslek dallar ndan olan bu insanlar, 360 Derece Tarih Araflt rmalar Grubu adl bir grup kurmufllar. Grup, tarih araflt rmalar yaparken, tarihi yaflamay amaçl yor. Bunu yaparak tarihi daha iyi anlayabilece imizi söylüyorlar. Grubun çok say daki projesinden biri, Uluburun Bat - yla ilgili. Uluburun Bat, bundan 3300 y l önce Kafl-Uluburun aç klar nda batm fl olan bir gemiye ait. 360 Derece Tarih Araflt rmalar Grubu, bilinen en eski aç k deniz bat olan Uluburun Bat n n bir benzerini yapm fl. Projenin en çarp c yanlar ndan biri de bu gemiyle gerçekten yolculuk etmeleri. Gemi, 27 Temmuz 2006 tarihine kadar Bodrum liman nda demirli olacak. Siz de tarihe ad m atmak isterseniz, hem bu gemiyi hem de Bodrum Kalesi nde projeyi foto raflarla anlatan sergiyi ziyaret edebilirsiniz. Kaynak: http://www.360derece.info/360.htm Dondurulmufl nsanlar Yeniden Yaflama Dönebilirler mi? flte bilimkurgu filmlerinin en sevilen senaryolar ndan biri: Birini dondurup y llar sonra buzlar n çözüp yeniden yaflama döndürmek. Ancak bu defa, bu senaryo gerçe e dönüflebilir. Biliminsanlar, tedavisi olmayan bir hastal a sahip insanlar n vücutlar n dondurup, tedavi bulundu unda yeniden canland rmay düflünüyorlar. Ancak, hücre içinde oluflan keskin buz kristallerinin hücrelere zarar vermesi, böyle bir fleyin gerçeklefltirilmesinin önündeki en büyük engellerden biri. Bununla birlikte, Helsinki Üniversitesi nden araflt rmac Anatoli Bogdan, buz kristallerinin oluflmas na izin vermeden vücudun kimi parçalar n n ya da tümünün yavafl yavafl dondurulmas n n olas oldu unu kan tlayan bir çal flma yapm fl. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-06/acs-ffp062006.php 4 Bilim Çocuk
NEne VARvar NEne YOKyok Bakteri Metali Koruyabilir Gece yatmadan önce büyük bir ifltahla içmek için ald n z süt bozulmufl mu? Çok kötü! Ama, bunun sorumlusunu biliyoruz: Bakteriler! Bakteriler sütün bozulmas na yol açabildikleri gibi, bir k sm bizim için zararl da olabilir. Bakterilerin yol açt birçok hastal k var. Ancak, biliminsanlar kimi bakterilerden yararlanman n yollar n buluyorlar. Bu alanda yap lan bir çal flmada, metalleri korumada bakterilerden yararlan lm fl. Üzerleri bir koruyucu maddeyle kaplanmad nda metallerin bafl na ne gelebilece ini hepimiz biliyoruz. Birçok metal malzeme korunmad nda paslan r. Bu nedenle metallerin üzerine ço u zaman paslanmay engelleyici boya ya da cila sürülür. Ancak, Güney Kaliforniya Üniversitesi nden araflt rmac Florian Mansfield bir tür bakterinin metallerdeki paslanmay engelleyebilece ini buldu. K saca MR 1 ad verilen bakteri, hemen hemen her yerde üreyebiliyor ve insanlarla hayvanlara zarar vermiyor. Mansfield, yapt deneylerde MR 1 sayesinde demir, çinko, yumuflak çelik, bak r, pirinç gibi metallerin paslanmaya karfl dirençlerinin artt n saptam fl. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-06/uoscbcp061906.php Uydular Gözleri Görmeyenlere Yol Gösterecek Gözleri görmeyen insanlar için özellikle kentlerde, bir yerden bir yere güvenli bir biçimde gidebilmek pek kolay de ildir. Ama art k bu zorluk afl l yor. ESA (Avrupa Uzay Ajans ) ve bir spanyol firman n gelifltirdi i düzenek sayesinde, gözleri görmeyen ya da görüflleri zay f olan insanlar kolayca yollar n bulabilecekler. Bunun için küresel konumland rma sistemi (GPS) uydular ve veri aktar m sa layan a lar kullan l yor. Gitmeyi hedefledi imiz yerle ilgili gerekli veriler uydulardan al nd ktan sonra, Avrupa da 40 noktada yer istasyonu bulunan EGNOS adl uydu yer bulma sisteminde iflleniyor. Bu veriler, daha sonra cep telefonu sistemi mant yla kurulmufl bir a yard m yla kullan c ya ulafl yor. Kulakl k yard m yla sesli bilgilendirmeye dönüflen yer bilgileri sayesinde kullan c, ne zaman sa a dönmesi gerekti- ini ya da ne kadar daha düz gitmesi gerekti ini biliyor. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-06/esa-ssb061906.php Bilim Çocuk 5
NEne VARvar NEne YOKyok Yeni Teleskop Tehlikeli Küçük Gezegenleri Yakalayacak En çok konuflulan karanl k senaryolardan biri de, Dünya ya büyük bir göktafl n nçarpmas. Bu, gerçekleflme olas l hiç olmayan bir senaryo de il. Ama biliyoruz ki, çok küçük bile olsa böyle bir olas l k varsa, biliminsanlar bunu de erlendirir. Hawaii de kurulan yeni teleskopun görevi, birkaç yüz metre geniflli indeki küçük gezegenleri (asteroid) saptamak. PS1 ad verilen teleskopa 2007 de dünyan n en genifl kameras yerlefltirilecek. PS1, Panoramik zleme Teleskopu ve H zl Yan t Sistemi (Pan STARRS) ad verilen büyük bir projenin ilk teleskopu. 2010 y l na kadar üç teleskopun daha kurulmas planlan yor. Toplam dört teleskopun gökyüzünü izleyece i projede, Dünya ya yak n geçen ve çaplar 300 m den büyük olan küçük gezegenlerin % 99 unun teleskoplar yard m yla saptanabilece i söyleniyor. Kaynak: http://www.newscientistspace.com/article/dn9403.html Milyonlarca Y ll k Örümcek A lar Hiç örümcek a na dokundunuz mu? Dokunduysan z bilirsiniz, biraz yap flkan olmas na karfl n, kolayca parçalanabilir. Durum böyle olunca da, bir örümcek a n n milyonlarca y l dayanabildi ine inanmakta zorlanabilirsiniz. Ancak, spanyol ve ABD li araflt rmac lar en az 110 milyon y ll k oldu u san lan bir örümcek a bulmufllar, üstelik üzerinde a a yakalanm fl kimi böcek ve amber (çok eskiden kalma a aç reçinelerinin kaya kadar sertleflmifl hali) parçalar da bulunuyormufl. A n büyük bir k sm parçalanm fl oldu u için, bütününün tam olarak neye benzedi i bilinmiyor. Ancak, araflt rmac lar bu a n arka bahçemizde gördü ümüz yap flkan ve yuvarlak a lardan çok farkl olmad n düflünüyorlar. Örümcekler konusunda uzman olan araflt rmac Jessica Garb ve di er araflt rmac lara göreyse, bu tür örümcek a lar çok daha eskiden kalma olabilir. Örümcekler, daha önceden örülmüfl a lar n çevresinde dönerek, üzerine benzer a lar örebiliyorlarm fl. Bu a ördü ü düflünülen örümce in büyük büyük annesinin de 136 milyon y l önce yaflad ve bu a ilk ören örümcek oldu u düflünülüyor. Bu durumda, bu örümcek a n n en eski bölümleri henüz dinozorlar yafl yorken örülmüfl diyebiliriz. Kaynak: http://www4.eurekalert.org/features/kids/2006-06/aaft-ssw061606.php 6 Bilim Çocuk
NEne VARvar NEne YOKyok Robotlar da Bizim Gibi Dokunabilecek Günün birinde, elleri insan eli kadar duyarl robotlar yap l rsa ne olur? Büyük olas l kla böyle bir beceri, robotlar n ayakkab ba lamaktan tutun da, iskambil kâ d ndan ev yapmaya, hatta önemli ameliyatlarda cerrahl a kadar birçok ifli kolayca gerçeklefltirebilmelerini sa layacak. Asl nda, flu anda da robotlar kimi aç k ameliyatlarda kullan l yorlar. Vücudun çok duyarl bölgelerinde çok ince çal flmalar yapmalar gerekti inde, cerrahlar bu tür kesme, ç karma, dikme gibi ifllemleri incelikle çal - flan robotlara yapt r yorlar. Ancak, gelecekte robotlar n çok daha incelikli çal - flabilecekleri ameliyatlara girebilmeleri için, insan elinin duyarl l nda olmalar gerekiyor. Araflt rmac lar bunun için çal flmalara bafllad lar bile. Gelifltirilen yeni bir alg lay c, insan parmaklar gibi bas nç ve dokuya duyarl. Özel bir tür filmin kullan ld çal flmada, araflt rmac lar bozuk para gibi bir nesneyi filmin üstüne bast rm fllar. Uygulanan bask yla filmde bir parlakl k oluflmufl. Bu fl alg layan kameraysa, bozuk paran n çok ayr nt l bir görüntüsünü ç - karm fl. Kullan lan bu gereçlerin ne kadar duyarl oldu u görüldükten sonra, robotlar n ellerinde de bu filmin kullan labilece i düflünülmüfl. Filmden gelen fl görüntüye dönüfltüren kamera da robotu idare eden bilgisayara ba lanacakm fl. Öyle görünüyor ki robotlar da insan elleri kadar duyarl ellere kavuflabilecekler. Kaynak: http://www.eurekalert.org/features/kids/2006-06/aaft-ast060206.php Günefl e Selam Yola Devam Formula G, TÜB TAK Günefl Enerjili Araba Yar fl n n bu y l ikincisi düzenleniyor. Türkiye nin çeflitli üniversitelerinden ö rencilerin oluflturdu u tak mlarca yap lan araçlar, Günefl ten ald klar enerjiyi elektrik enerjisine dönüfltürerek çal fl yorlar. Bir baflka deyiflle, bu arabalar n tek yak t Günefl! 38 tak m n kat ld - bu y lki yar fllar n ilki 6 9 Temmuz da zmir de gerçeklefltirildi. Yar flta stanbul Teknik Üniversitesi nden Ar ba 1 adl araç birinci, Sakarya Üniversitesi nden Saguar ikinci, stanbul Teknik Üniversitesi nden Ar ba 2 de üçüncü oldu. Ancak, bu yaln zca yar fl n ilk aya yd. 20 22 Temmuz da yar fl n ikinci aya, stanbul Kurtköy deki stanbul Park Pisti nde gerçeklefltirilecek. Giriflin ücretsiz olaca- 22 Temmuz daki büyük finale hepiniz davetlisiniz. Elif Y lmaz Bilim Çocuk 7
TÜB TAK Yaz Bilim Bu y l TÜB TAK olarak bir ilke imza at yoruz. Çocuklar bilimin güleryüzüyle tan flt rmak amac yla Yaz Bilim Kamp düzenliyoruz. Kamp m z n slogan Bilim Her Yerde! Gerçekten de bilim yaflam m z n her alan nda bizimle! Do ada, yiyeceklerimizde, bilgisayar m zda, dinledi imiz müzikte... Üstelik kamp m zda hem ö renece iz hem e lenece iz hem de bol bol flafl raca z. En güzeli de yeni arkadafllar kazanaca z. TÜB TAK olarak ilk kez düzenleyece imiz Yaz Bilim Kamp, 21-26 A ustos 2006 ve 28 A ustos - 2 Eylül 2006 tarihleri aras nda iki ayr dönem halinde gerçeklefltirilecek. Kamp n yap laca yer, TÜB TAK n Gebze deki Marmara Araflt rma Merkezi (MAM) yerleflkesinde bulunan TÜSS DE (Türkiye Sanayi Sevk ve dare Enstitüsü) tesisleri. Kampç lar m z, bu tesislerin do al güzellikler içindeki rahat ve güvenli ortam nda hem oyun oynay p hem bilimle tan flacaklar tam 6 gün geçirecekler. Geçen say m zda kamp m z n duyurusunu yapt ktan sonra 7 Temmuz 2006 tarihine kadar baflvurular n z kabul ettik. Noter huzurunda yap lan bir çekiliflle, kat l m koflullar na uygun baflvurular aras ndan, iki ayr dönem için de 30 asil 10 yedek kampç belirlendi. En k - sa süre içinde kampç lar m z n aileleriyle iletiflime geçerek kat l m için gerekli bilgi al flveriflini gerçeklefltirece iz. Kamp Program nda Neler Var? Hepinizin kamp program n çok merak etti inizi biliyoruz. Kamp program nda yok yok!.. Sizin için, ö renece iniz, bir yandan çok flafl raca n z ama doyas ya e lenece iniz pek çok etkinlik ve atölye haz rlad k. Çal flmalar m z hâlâ da devam ediyor. Çünkü amac m z size harika bir kamp yaflatmak. Bulufl nas l yap l r? Herkes bulufl yapabilir mi? Bulufllar rastlant sonucu mu ortaya ç kar? Yarat c - l k ve bilgi nas l bir araya getirilir? Kampç lar, bulufl atölyesinde bulufl yapman n inceliklerini ö renecek ve asl nda bu iflin hiç de o kadar zor olmad n fark edecekler... Günlük yaflam m z n hemen her alan nda teknolojik ürünlerle karfl lafl yoruz. Bu ürünlere bak p hiç düflündü ünüz oldu mu? Onlar n arkas nda yatan tasar m ve mühendislik bazen gözümüze bir mucize gibi görünür. Ama elbette öyle de il, yaflam m z kolaylaflt ran bu ürünlerin arkas ndaki sihirli dokunufl bilime ait... Kampç lar m z teknoloji tasa- 8 Bilim Çocuk
Kamp A ustos ta!.. r m atölyesinde, basit malzemelerin nas l karmafl k ürünlere dönüfltü ünü, yaparak ö renecekler... Do a gezilerini hepimiz çok severiz. Ama bizim do a gezimiz epeyce farkl olacak. Bir do abilimci, kampç lar m z do ayla ve arkas ndaki bilimle tan flt racak. Canl lar gözlemleyece iz, mikroskopla incelemeler yapaca z, bölgenin jeolojik yap s n inceleyece iz. Kat l mc lar m z için planlad m z en güzel etkinliklerden biri de TÜB TAK Marmara Araflt rma Merkezi ne yapaca m z geziler. Marmara Araflt rma Merkezi nde, çeflitli konularda araflt rma yapan enstitüler var. Biz de bu f rsat de erlendirerek kampç lar m z, ensititülerin laboratuvarlar nda çal - flan biliminsanlar yla tan flt raca z. Onlar n hangi konular üzerinde çal flt klar n ö renece iz, merak ettiklerimizi onlara soraca z. Üstelik onlarla birlikte deney bile yapaca z. Kamp m zda arkeoloji konulu bir atölyemiz de olacak. Arkeoloji, bize geçmiflte yaflam fl insan topluluklar yla ilgili ipuçlar verir. Bu atölyede kat l mc - lar, gerçe inin çok benzeri bir arkeoloji kaz s yapacak. Kaz dan ç kan buluntular inceleyecekler ve geçmiflin izlerini sürecekler. Hiç TÜB TAK Yaz Bilim Kamp olur da gökyüzü gözlemi yapmadan olur mu? Kampç lar m z, gökyüzü gözlemleri yaparak gökcisimlerini yak ndan tan yacaklar. Fizik atölyemizin konusu gökbilim olarak seçildi. Bu atölyede Günefl Sistemi nin gerçe e uygun bir modeli, günefl saati ve i ne deli i kamera yap m gibi etkinliklere yer verece iz. Bilim her yerde! demifltik ya! Bilim mutfakta da karfl m za ç k yor. Mutfakta bilim atölyemizde, birlikte yemekler haz rlayaca z. Ancak yaln zca yemek yapmakla kalmay p baz bilimsel ilkeleri de ö renece iz. Küçük, e lenceli mutfak deneyleri de yapaca z. Ama sak n unutmay n, piflirdi imiz her fleyi de afiyetle yiyece iz. Bilim bazen iz sürmemizi de kolaylaflt r r. Kampç lar m z n her biri, bir dedektif olacak. Bu dedektifler ne mi yapacak? Bizim dedektiflerimiz, bir tarihi eser kaçakç s n n ard nda b rakt izleri bilimsel yöntemlerden yararlanarak yorumlayacaklar. Dedektiflerimizin iz sürece i atölyemiz çok heyecanl olacak. Kamp boyunca gerçeklefltirece imiz tüm etkinliklerimizin de erlendirme çal flmalar da yap lacak. Kampç lar m z, Bugün neler ö rendik? sorusunu resim yaparak, öykü ya da fliir yazarak, dans ederek, oyun oynayarak ya da yarat c drama etkinlikleri yaparak yan tlayacaklar. Elbette sanat ve spor da kamp m z n önemli bir parças olacak. Ayr ca deniz k y s na gezi de yapaca z. Kamp süresince üretti imiz her fleyi de kamp n son günü sergileyece iz. TÜB TAK Yaz Bilim Kamp na bu y l kat lamayacaklar üzülmesin. Çünkü TÜB TAK, bu y lki deneyimleri fl nda, gelecek y llarda daha genifl kat - l ml ve farkl yafl gruplar na seslenen bilim kamplar da düzenleyecek. Bilim Çocuk 9
TÜB TAK Yaz Bilim Kamp Kat l mc Listesi I. Dönem 21 A ustos 26 A ustos 2006 Asiller 1 Ahmet Cihan Kara zmir 2 Kutay H rç n stanbul 3 Baflak Kahrat zmir 4 H. Utku Öztürk Ankara 5 Ekin Çubu uuzun stanbul 6 S la Tan zmir 7 Göksu Sivrikaya zmir 8 Yunus Emre Zengin stanbul 9 Burkay Anduv Ankara 10 Talha Gider stanbul 11 Gözdem Akp naro lu Bursa 12 Hande Ero lu Adana 13 Asl nur Özdemir zmir 14 Ahmet Selman Topçu Konya 15 Sezen Yank Esen zmir 16 Gözde Özçiftçi Denizli 17 Asena Erdem Adana 18 Alper Utku Kocaeli 19 Berkutay Binol Bursa 20 Deniz Ekin Polat Ankara 21 Onur Uygun stanbul 22 Asl Özge Hamurabi stanbul 23 At l Kaan Kalayc stanbul 24 Huriye Ezgi Çelikyurt Denizli 25 Simge Arslan Zonguldak 26 Baver Merih Mermertafl Diyarbak r 27 Ya mur Y ld z Adana 28 Kubilay Sakarya Ankara 29 Sena Tokmak Ni de 30 Selen Sar kaya zmir Yedekler 1 Hasan Güney Esendemir Ankara 2 Hilal rem Özdemir zmir 3 O uzhan Kemal Beflik Adapazar 4 Nihan Çoruh Kocaeli 5 Bu ra Bütün Eskiflehir 6 M.Halil K fllal Ankara 7 Selenay Sevinç fiarkl o lu A r 8 Eren Al c Bursa 9 Ümit Levent Erol stanbul 10 Seda Kumru Manisa II. Dönem 28 A ustos 2 Eylül 2006 Asiller 1 Gül Nihal Esen Ankara 2 Murat Çetin Çanakkale 3 Onur Özmen Bal kesir 4 Begüm Saracel Ankara 5 Edanur Aç kgöz Ankara 6 Deniz Toprak zmir 7 Furkan Yanmaz stanbul 8 Kutay Yarg c stanbul 9 An l Yüksek Ankara 10 Mücahit Y lmaz Ankara 11 Atakan Mert Kökenek stanbul 12 Taylan Temmuz Halat stanbul 13 Turhan Mert Topuz Ankara 14 O ulcan Irfan Ç rpan stanbul 15 Hilal Ayd n Bilecik 16 Burak Çevirici Afyonkarahisar 17 Deniz Gülay stanbul 18 Atakan Özcan Çanakkale 19 Esma Ac mert Ankara 20 Nilgün Y lmazarslan Ankara 21 Berk Abay Edirne 22 Batuhan Boz Bilecik 23 Burkay Pehlivan Hatay 24 Tu berk Kaan Nazl Kocaeli 25 Zeynep Carfi zmir 26 Ömer Ka an Erdim Ankara 27 Aytaç Aydemir Malatya 28 Ertan Hoflafç Ankara 29 Burak Buran Ayd n 30 Onur Do an Taflç Bilecik Yedekler 1 Erva Ayd nl Adapazar 2 Umut Mert Ba ra Mufl 3 Tu ser Sar tafl Malatya 4 Ecem Erkol stanbul 5 Bahad r Adak Ankara 6 Nazl Aybala Tektemur Ankara 7 Sena Çobano lu stanbul 8 Ecem Kalemo lu stanbul 9 Seda Özcan Kayseri 10 Berk Yurdusever Ankara TÜB TAK Yaz Bilim Kamp TÜB TAK Bilim ve Toplum Dairesi, Atatürk Bulvar, No: 221 06100 Kavakl dere Ankara Tel: (0312) 468 53 00 / 3407 e-posta: yazkampi@tubitak.gov.tr 10 Bilim Çocuk
9. 9. 9. Ulusal Ulusal Gökyüzü Gökyüzü Ulusal Gözlem Gözlem fienli i fienli i Gökyüzü 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i Gözlem fienli i Amatör gökbilimcilerin heyecanla bekledikleri 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i, 18-20 A ustos 2006 tarihleri aras nda, Antalya-Sakl kent te yap lacak. 9. Gökyüzü Gökyüzü Gözlem fienli i için baflvuru süresi sona erdi. Art k, flenlik için geri say ma bafllad k. Her y l düzenledi imiz gökyüzü gözlem flenliklerinde, gökyüzünün alt nda, gökyüzü tutkunlar yla bir araya geliyoruz. fienli e kat lmak isteyenlerde yaln zca bir özellik ar yoruz: gökyüzüne ilgi duymalar. Gökyüzü gözlemcili iyle ilgili herhangi bir deneyim sahibi olmak ya da teleskop gibi bir gözlem arac na sahip olmak gerekmiyor. 9. Ulusal Gökyüzü Gözlem fienli i nde, gökyüzü gözlemlerinin yan s ra, gökyüzü gözlemcili i ve gökbilim hakk nda bilgiler verilecek, e itici oldu- u kadar e lenceli de olan birçok etkinlik gerçeklefltirilecek. Geçti imiz y l yap lan flenlik, Perseid göktafl ya murunun en yüksek etkinli ine ulaflt tarihlere denk gelmiflti. Bu y l da Perseidler in etkinli- inin azalm fl oldu u, ancak yine de sürdü ü bir tarihte yap yoruz flenli imizi. Bu nedenle akany ld z gözlemleri yine yap lacak. Bunun yan s ra, ç plak gözle y ld zlar, tak my ld zlar tan t ld ktan sonra, teleskoplu gözlemlere geçilecek. Teleskoplarla gezegenler, y ld z kümeleri, bulutsular ve gökadalar gibi çeflitli gökcisimleri gözlenecek. Kat l mc lar ayr ca, flenli imize destek vermek üzere gelen de erli gökbilimcilerimizle tan flma, onlarla sohbet etme olana- bulacaklar. Gözlem flenli inin düzenlenece i Sakl kent, TÜB TAK Ulusal Gözlemevi nin yer ald yaklafl k 2500 metre yükseklikteki Bak rl tepe nin ete inde bulunan, deniz seviyesinden yaklafl k 2000 metre yüksekte, küçük bir yerleflim yeri ve ayn zamanda Antalya n n kayak merkezi. Sakl kent in yan bafl ndaki Bak rl tepe de kurulu olan Ulusal Gözlemevi, 1,5 metre ayna çap yla, Türkiye nin en büyük teleskopuna sahip. TÜB TAK Ulusal Gözlemevi nin gezilmesi de flenlik program içinde. Bu gezide, gözlemevindeki teleskop binalar, teleskoplar ve burada yap lmakta olan çal flmalar hakk nda kat l mc lara bilgiler verilecek. Üç gün, iki gece sürecek olan flenli e gelen kat l mc lar, Sakl kent te yer alan motellerde ya da kamp yaparak konaklayacaklar. Deniz seviyesinden 2000 metre yüksekte, y ld zlar n alt nda kamp yapma zevkini yaflamak isteyen kat l mc lar m z, çad rlar n ve uyku tulumlar n getiriyorlar. Ço u kat l mc m z, motelde kalmak yerine kamp yapmay seçiyor. fienli e baflvuranlar, önümüzdeki günlerde bizden bir davet yaz s alacaklar. Yaz da, flenli in ayr nt l program, buluflma yeri ve flenlikle ilgili birtak m baflka bilgiler yer alacak. Davet yaz s n n ulaflmad kat l mc lar m z, afla da verdi imiz telefonlardan bizi arayabilirler. Bilgi için: (312) 468 53 00 / 1180-4303 Bilim Çocuk 11
Dünya Yuvarlakm fl! Günümüzden binlerce y l önce ilk biliminsanlar, üzerinde yaflad klar yeryüzünün yap s yla ilgili birtak m varsay mlarda bulundular. Bunlardan birine göre Dünya bir davul gibi, genifl ama k sa bir silindir biçimindeydi. nsanlar da bu silindirin düz olan tepesinde yafl yorlard. Yeryüzünün düz oldu una iliflkin bunun gibi birçok varsay m ileri sürüldü. Ancak, yine eski ça larda, birtak m basit yöntemler kullanan düflünürler, Dünya n n asl nda yuvarlak oldu unu buldular. 12 Bilim Çocuk
Yaklaflmakta olan bir geminin önce dire i, sonra güvertesi görünür. Bu ancak, Dünya yuvarlaksa gerçekleflebilir. nsanlar n, üzerinde yaflad klar yeryüzünün düz olmad n anlamalar nda denizcili in geliflmesinin önemli bir katk s var. Örne in, yaklaflmakta olan bir geminin önce dire i, sonra güvertesi görünür. Bu ancak, suyun yüzeyinin düz olmad -, e imli oldu u durumda, yani e er Dünya yuvarlaksa gerçekleflebilir. Benzer biçimde, güneye ya da kuzeye yolculuk yapan insanlar, gökyüzünde daha önce görmedikleri y ld zlar n belirdi ini, Kutupy ld z n n ufuktan yüksekli inin de iflti ini gördüler. Bunun yan nda, Ay tutulmalar nda, Dünya n n Ay n üzerine düflen gölgesi her zaman yuvarlak oluyordu. Ay ve Günefl yuvarlaksa, Dünya n n da böyle olmas beklenmez miydi? Asl nda, günümüzden yaklafl k 2500 y l önce bile, e itimli insanlar Dünya n n bir top gibi yuvarlak olmas gerekti ini düflünüyorlard. Ünlü düflünür Aristo, o zamanlar Ay tutulmalar s ras nda, Dünya n n Ay üzerine düflen gölgesine bakarak onun da yuvarlak olabilece ini öne sürmüfltü. Ancak, o zamanlar, Dünya n n ne kadar büyük oldu- u bilinmiyordu. Yeryüzünün pek az keflfedilmiflti ve kimsenin onun ne kadar büyük oldu unu anlayabilecek kadar uza a gitmesi söz konusu de ildi. (Üstelik, bir de ekvatorda denizlerin kaynad, uzaklarda canavarlar n yaflad gibi, insanlar korkutan söylentiler vard.) Elbette, Dünya n n ne kadar büyük oldu unu bulmak için bir cetvel al p çevresini ölçmek olas de ildi. Nitekim, ünlü skenderiye Kütüphanesi nin bafl nda bulunan Yunanl düflünür Eratosthenes, MÖ 3. yüzy lda, bunun basit say labilecek bir yolunu buldu. Eratosthenes, bir gün kütüphaneye gelen ziyaretçilerden ilginç bir söylenti duydu. Buna göre, her y l 21 haziranda (yaz gündönümü, yani en uzun gündüzün yafland gün), tam ö le saatinde, Günefl fl M s r n Assuan kentindeki derin bir kuyunun dibine düflüyordu. Bilge biri olan Eratosthenes, bunun ne anlama geldi ini anlam flt. Günefl fl nlar n n derin bir kuyunun dibine düflebilmesi için, Günefl in o s rada tam tepede olmas Bilim Çocuk 13
Eratosthenes, Günefl fl nlar n n Dünya n n farkl yerlerine ayn anda farkl aç larda düfltü ünü keflfetti ve bunu, Dünya n n çevresinin uzunlu unu hesaplamada kulland. Üstelik, MÖ 3. yüzy lda, Dünya n n çevresinin uzunlu unu gerçe ine yak n bir flekilde buldu. gerekiyordu. Nitekim Assuan, Günefl fl nlar n n 21 haziranda dik geldi i Yengeç dönencesine çok yak n konumda bulunuyor. Eratosthenes, skenderiye de gölgesiz bir ö len yafland n hiç duymam flt. Peki, bir yerde Günefl tam tepedeyken, ayn anda bir baflka yerde nas l e ik olabiliyordu? Bunun tek bir aç klamas olabilirdi: Dünya yuvarlak olmal yd! Eratosthenes basit bir yöntemle, Dünya n n yuvarlak oldu unu kan tlamakla kalmay p, onun çap n da hesaplayabilece ini düflündü. Bunun için öncelikle, skenderiye ve Assuan aras ndaki uzakl bulmas gerekiyordu. O zamanlar, uzakl k ölçebilen ayg tlar geliflmedi inden, bu o kadar kolay de ildi. Eratosthenes, bir deve kervan n n iki kent aras n 50 günde katetti ini ö rendi. Bu kervanlar günde yaklafl k 16 kilometre yol alabiliyorlard. Bu, hiç de duyarl bir ölçüm yöntemi olmasa da, o zamanda yapacak baflka bir fley yoktu. Sonuçta Eratosthenes, iki kent aras ndaki uzakl 800 kilometre olarak hesaplad. Peki, bu uzakl k Dünya n n çevresinin kaçta kaç yd? Bunun için bir 21 haziran ö leni, skenderiye de basit bir ölçüm yapmak gerekiyordu. Yüksekli i bilinen bir çubu un gölgesinin uzunlu unu ölçmek, bu ifl için yeterliydi. Eratosthenes, bunun için, bir dikilitafltan yararland. Böylece, trigonometri kullanarak skenderiye ye 21 haziran da Günefl fl nlar n n hangi aç yla düfltü ünü hesaplad. 7,2 derecelik bu aç, çemberin toplam 360 derece olan iç aç s n n yaklafl k 50 de biri kadard. Yani, Dünya n n çevresi skenderiye ve Assuan aras ndaki uzakl n 50 kat olmal yd. 800 kilometreyi 50 yle çarp nca, Dünya n n çevresini 40.000 kilometre olarak buldu. Bu, o zaman n duyarl l ktan yoksun ölçüm yöntemlerine karfl n, gerçe ine çok yak n bir hesaplamayd. Bundan yaklafl k 400 y l sonra Yunanl Ptolemaios, enlem ve boylam çizgilerini haritalar nda kullanan ve kuzeyi haritan n tepesine koyan ilk co rafyac oldu. Ne var ki Ptolemaios, Dünya n n çap n 29.000 km olarak gerçe inden oldukça farkl bir sonuç verecek biçimde hesaplad. Çok daha sonralar, 1492 de, Kristof Kolomb, Ptolemaios un hesaplamalar na dayanarak Dünya y katedecek bir yolculu a ç kmaya karar verdi. Amac, Avrupa dan Asya ya uzanan daha kestirme ve güvenli bir yol bulmakt. Dünya yuvarlak oldu una göre, spanya dan
Macellan ve filosu, Amerika k tas n n güneyinden geçti ve Büyük Okyanusu kateden ilk filo oldu. 1519 da 265 kiflilik mürettebatla spanya dan yola ç kan befl gemiden biri ve 18 kifli, Dünya çevresindeki yolculu u tamamlayarak üç y l sonra spanya ya geri dönmeyi baflard. Magellan da yolculu u tamamlayamayanlar aras ndayd. yola ç kacak ve sürekli bat ya giderek Asya ya do udan ulaflacakt. Hesaplar na göre, yaklafl k bir ayda bu yolculu u tamamlayabilecekti. Ne var ki arada flimdi Amerika denen bir k ta oldu unu o zamanlar hiçbir Avrupal bilmiyordu. Bir süre sonra Amerika k tas na ulaflt klar nda, Asya ya ulaflt klar n sand lar. Ama gerçe i ö renene kadar, Dünya n n ne kadar büyük bir gezegen oldu unu hâlâ bilmiyorlard. Bundan birkaç y l sonra, Portekizli kâflif Ferdinand Macellan, Dünya n n çevresini dolanmak için yola ç kt. Macellan n filosu, Amerika k tas - n n güneyinden geçti ve Büyük Okyanusu kateden ilk filo oldu. Macellan, bu yolculu u s ras nda, Filipinler deki bir çat flmada öldürüldü. Buna karfl n, 1519 da 265 kiflilik mürettebatla spanya dan yola ç kan befl gemiden biri ve 18 kifli, Dünya çevresindeki yolculu u tamamlayarak üç y l sonra spanya ya geri dönmeyi baflard. Bu çabalar n sonunda anlafl ld ki, Dünya gerçekten de yuvarlakm fl! Alp Ako lu Kaynak: So, How Big Is It, Ask, Nisan 2005 Bilim Çocuk 15
E verest e Yolculuk Mustafa Cihan Everest! Dünyan n en yüksek da! Bu görkemli ve güzel da n yaln zca foto raflar n görmek bile insan heyecanland r yor. Bu y l Türkiye den 10 da c, Everest e çok önemli bir t rman fl baflar yla gerçeklefltirdi. Bize de t rman fllar n anlatt lar. 16 Bilim Çocuk
Bilim Çocuk - T rman fl n zla ilgili bize biraz bilgi verebilir misiniz? Serkan Girgin - Bu y l dünyan n en yüksek da olan Everest e t rman fla gittik. 12 kiflilik tak m m zda 10 kifli t rman fl gerçeklefltirirken, bir arkadafl m z kamp müdürü, di er bir arkadafl m z da kameraman olarak bizimle birlikte da dayd. 27 Mart 2006 da bafllayan t rman fl yolculu umuz 75 gün sonra, yani 9 Haziran da sona erdi. Bu tarihleri seçmifl olmam - z n bir nedeni var. Everest çok yüksek bir da oldu u için, hava koflullar al fl k oldu umuzdan çok farkl. Her fleyden önce çok so uk ve karl. Ayr ca da, belli dönemlerde muson ya murlar n n ya d bir bölgede bulunuyor. Bizim gitti imiz tarihler, hava koflullar aç s ndan t rman fl için en uygun dönemlerden biriydi. Daha önce Türkiye den Everest e iki bireysel t rman fl yap lm flt. Bizimkiyse, Everest e yap lan ilk tak m t rman fl oldu. Bu nedenle Türkiye T rman fl olarak kay tlara geçti. T rman fl m z n önemli bir özelli i de, Türkiye den kad n da c lar n ilk kez Everest e t rmanmas yd. Tak m m zda bulunan dört kad n da c da zirveye ulaflt. Bu y l, kuzey taraf ndan Everest e t rmanan toplam alt kad n da c n n dördü bizim tak mdan. T rman fl m z n hedeflerinden biri de, oksijen deste i almadan zirveye ulaflmakt ; ancak T rman fl ekibi: nde Serkan Girgin; ikinci s rada soldan sa a Suna Y lmaz, Burçak zo lu Poçan, Eylem Elif Mavifl, Meltem zmine, Mustafa Cihan, Soner Büyükatalay; üçüncü s rada soldan sa a Serhan Poçan, Haldun Ülkenli, Bora Mavifl, Mustafa Temiztafl (kameraman) Soner Büyükatalay Tibet in Tingri köyünde inli çocuklar bunu gerçeklefltiremedik. Onun yerine tüm tak m, 10 kifli, zirveye ulaflt k. Bu bizim için çok önemli, çünkü bir t rman flta tüm tak m n zirveye ulaflmas güç elde edilen bir baflar. Bilim Çocuk T rman fl program n z nas ld? Serhan Poçan Bu 75 günün 60 günü da dayd k, kalan 15 günüyse da a yaklaflmak ve Türkiye ye dönüfl için geçirdik. lk olarak Nepal in baflkenti Katmandu ya gittik. Nepal de birkaç gün kald ktan sonra Tibet e geçtik. Tibet te önce Zhangmu, sonra Nyalam ve en son da Tingi kasabalar nda kald ktan sonra, 5200 m yükseklikteki ana kamp m za ulaflt k. Bu andan itibaren 60 gün boyunca hep çad rda, uyku tulumunda uyuduk. Beslenme konusunda da orada baz yard mc lar n deste ini ald k. Vücudumuzu yüksekli e al flt rmak için, 5200 m deki ana kamp ve 6400 m deki ileri ana kamptan çeflitli yüksekliklere k sa t rman fllar düzenledik. Vücudumuz 5000 m nin üzerinde sürekli yaflamaya elveriflli de il. Bir anda bu yüksekli e ç karsak zarar görebiliriz. Bu nedenle, ana kamplar d fl nda, 7000 m, 7900 m ve 8300 m de de kamplar kurduk. De iflik seferlerde bu yüksekliklere ç k p, eflyalar m z n bir k sm n buralarda kurdu umuz kamplara b rak p, ana kampa indik. T rman fllardan sonra ana kampta dinlendik. Bilim Çocuk Everest nas l bir da? Burçak Özo lu Poçan 8850 m yüksekli indeki Everest dünyan n en yüksek noktas. Everest i 3000 katl bir apartmana benzetebiliriz. nsanlar, dünyan n en yüksek noktas n n Everest oldu unu anlad ktan sonra yüksekli ini ölçmeye çal flm fllar. Ard ndan Everest in zirvesine ç kma düflüncesi yaflama geçirilmeye çal fl lm fl. Y llar süren çabalar so- Bilim Çocuk 17
Yükse e ç kt kça bas nç azal yor. Bu durumda oksijen miktar azalmasa bile, bas nc azald için vücut oksijenden yeterince yararlanam yor ve normal etkinliklerini sürdüremiyor. Bu nedenle o yükseklikte t rman fl yapabilmek için d flar dan oksijen deste i almak gerekiyor. Bu deste i de oksijen tüplerinden sa l yoruz. (T rman fl ekibi 8000 metre civar nda ) Da c lar, ana kampta Gamow Bag ad verilen tüpü deniyorlar. Pompayla fliflirilen bu tüp, hava s zd rmad için içerideki bas nç da havayla birlikte art yor. Bu sayede bulundu unuz yükseklikten daha afla inmifl gibi oluyorsunuz. Bu tüp, yüksek bölgelerde bas nç de iflikli inin neden oldu u sorunlar tedavi etmek için kullan l yor. Soner Büyükatalay Mustafa Cihan nunda, 1953 te Yeni Zelanda as ll ngiliz vatandafl Edmund Hillary ve Nepal li Norgay Tenzing zirveye ulaflmay baflarm fl. Bu tarihten günümüze kadarsa, Everest e bini aflk n t rman fl gerçeklefltirilmifl. Everest e 16 farkl rotadan t rman labiliyor. Bunlardan görece daha kolay ve daha fazla t rman fl n yap ld ikisine klasik rota deniyor. Bu klasik rotalardan da n kuzey taraf nda olan Çin Tibet, güney taraf nda olan da Nepal s n rlar içinde. Biz, kuzey taraf ndaki rotadan t rmand k. Bu yükseklik, canl lar n yaflam na pek elveriflli de il; en az ndan gözle görülebilir olanlar nkine. Kufllar d fl nda, 5200 6400 m de ula ad verilen yabani tavuklar var. Yak ad verilen büyükbafl hayvanlar da 6500 m ye kadar görmek olas. Yük tafl - mada kullan lan yak lar, normalde bu yükseklikte yaflam yorlar, yüklerini b rak p afla geri dönüyorlar. Himalayalar da 5000 m nin üzerinde orman yok. Bu nedenle burada pek fazla bitki görmek de olas de il. Zaten Everest in t rman fl rotas na girdikten sonra buzul üzerinde ilerleniyor, pek toprak görmüyorsunuz. Bilim Çocuk - T rman fla nas l haz rland n z? Her isteyen Everest e t rmanabilir mi? Meltem Özmine Da c l k, e itim ve deneyim gerektiren bir spor. Bu sporda temel e itimler al nd ktan sonra, ileri e itimlere geçiliyor. Biz tak m olarak yaklafl k 15 y ld r bu sporla u rafl yoruz. Yani hepimizin yeterli birikimi ve deneyimi var. Ancak yine de Everest e gitmeye karar verdikten sonra 6 7 ay çok s k bir biçimde antrenman yapt k. Kimi günler 2 Everest Tak m ndan Size Everest tak m n n sizin için sordu u bu iki soruyu do ru yan tlayan flansl okuyuculara sürpriz hediyeleri olacak. Yan tlar n z www.2006everest.org adresindeki iletiflim bölümüne mesaj atarak gönderebilirsiniz. Everest kadar yüksek bir apartman olsayd (yaklafl k 3000 katl ), en üst kat na bir seferde asansörle ç kabilir miydik? Neden? stanbul dan yola ç karken fliflirdi imiz bir balonu yan m zda Everest in zirvesine götürmüfl olsayd k, nas l bir de ifliklik olurdu? Neden? 18 Bilim Çocuk
saati aflan koflular, dayan kl l k ve güç antrenmanlar yapt k. Ayr ca t rman fl için baflta A r olmak üzere birçok da a antrenman t rman fllar gerçeklefltirdik. Bunun d fl nda aram zda iflbölümü yapt k. Herkesin bir sorumlulu u vard. Her isteyen Everest e ç kabilir! Ancak, bunun birtak m gereklilikleri var. Her fleyden önce gerekli da c l k e itimlerini almak ve disiplinli bir biçimde antrenman yapmak flart. Bu y l biz oradayken, iki baca n da kaybetmifl Avustralyal bir da c Everest in zirvesine ç kmay baflard. Demek ki, insan gerçekten çok istedi inde ve yeterince çal flt nda bunu baflarabiliyor. Serhan Poçan Asl nda pikni e gidip oradaki ufak bir tepeye t rmand n zda temel düzeyde da c l k yapm fl oluyorsunuz. Ama o tepe alçak oldu u ve gözden uzaklaflmadan t rmand n z için çok fazla haz rl k yapman z gerekmiyor. Ama geceyi orada geçirmeyi hedeflerseniz, daha çok fley ö renmeniz ya da bilmeniz gerekir. Önemli olan, do ru deneyimle do ru yere gitmek. Everest gibi yüksek da lara gitmeden önce vücudun yüksekli e olan tepkilerini, daha alçak yüksekliklerde gözlemek gerekiyor. Da larda birçok zorlukla karfl lafl rs n z. Örne in, f rt nayla ya da çad r n içine su dökülmesi gibi kazalarla ilk kez Everest te karfl laflmamak önemli; bu tür kazalar ve zorluklar, ilk kez daha az riskli ve kolay t rman fllarda yaflanmal. Bu sayede, Everest gibi zor bir t rman flta bunlarla daha kolay bafla ç k labilir. Bu tip konularda 5200 m deki ana kamp düzlü ünden Everest in görünümü. Kampta bekleyen yaklarla, 6400 m deki ileri ana kampa yük tafl n yor. Suna Y lmaz Serhan Poçan Tibet te, Zangmu-Nyalam aras erimeyen karlar nedeniyle darlaflan da yolundan kamyonlar zorlukla geçiyor. bir da c n n güven ve deneyim kazanmas yaklafl k 10 y l gibi bir süre al yor. Ancak bundan sonra Everest e haz r hale gelebilir. Bir de flöyle bir gerçek var: Everest ya da herhangi bir baflka da a, yeterince haz rlanm flsak bile ç kamayabiliriz. Bu durumda deneyimli bir da c, mutlaka zirveye ç kmak için u raflmamal, gerekti i anda zirveden vazgeçip bir sonraki sefere diyebilme cesaretinde olmal d r. Bilim Çocuk T rman fl zor oldu mu? Haldun Ülkenli T rman fl zor oldu, ama bizi daha çok hava koflullar zorlad. Hava s cakl rüzgâr esmedi inde -30 - -40 C, rüzgâr esti indeyse hissedilen hava s cakl 50 C nin alt na düflebiliyor. Bu kadar so ukta yaflayabilmek için, yal t ml özel giysilerimiz var. Ayakkab lardan eldivenlere kadar kulland m z tüm giysiler, ileri teknolojiyle üretilmifl yal t m malzemeleri kullan larak yap lm fl. Kulland - m z hafif ve dayan kl malzemeler sayesinde t rman fl m z kolaylaflt. Ancak yine de oksijen miktar n n azl nedeniyle t rman fl zordu. Kamp seviyesindeki yükseklikte bile oksijen miktar deniz seviyesinin yar s na eflit; bu da performans n z düflürüyor. Bu zorluklar aflmak için beslenme program n da biraz de- ifltirmek gerekiyor. Biz de daha çok karbonhidratça zengin makarna, pirinç gibi besinleri tükettik. Karbonhidratl yiyecekler, uzun sürede kana kar fl yorlar ve depolanabiliyorlar. Ayr ca karbonhidratlar n hücrelerimizde enerjiye dönüflebilmeleri için daha az oksijen gerekiyor. Kuruyemifl gibi besinlerden de, mineral gereksinimimizin bir k sm n gidermeye çal flt k. Bilim Çocuk 19
Soner Büyükatalay Da c lar, t rman fl boyunca video kamerayla de iflik yüksekliklerden görüntüler ald lar. Bunlar n hepsini birlefltirip hem e lenceli hem de ö retici bir film yapmay planl yorlar. Film, sonbahara do ru çeflitli kanallarda gösterilecek. Ayr - ca da c lar n çekti i 9000 kareye yak n foto raf n bir k sm da bir albümde toplan p yay mlanacak. Mustafa Cihan Da c lar, 7100 m deki birinci kamp yeri öncesindeki buzul çatla n geçmek için bir merdiven hatt kulland lar. Su gereksinimimiziyse, o yükseklikte s v halde su bulunmad için kar ya da buzlar ocaklar m zda s - t p eriterek karfl lad k. Bilim Çocuk Ailelerinizle ve arkadafllar n zla nas l haberlefltiniz? Haldun Ülkenli - Uydu telefonlar m z ve nternet e ba lanmam z sa layan uydu modemimiz, ayr ca elektrik elde etmemizi sa layan günefl enerjisi panellerimiz vard. Bunlar sayesinde gündüz güneflten elde etti imiz enerjiyi, gece akülerimiz arac l yla kullanmaya devam edebiliyorduk. Ancak hava koflullar bilgisayarlar da olumsuz etkiliyordu. Bilgisayarlar m z n zarar görmesini engellemek için onlar nem tutucularla korudu umuz torbalara koyup s - cak su flifleleriyle birlikte uyku tulumlar na sard k. Bilim Çocuk Tak m t rman fl nedir? Burçak Özo lu Poçan Biz tak m olarak t rmanmay hem daha güvenli buluyoruz hem de daha çok seviyoruz. Bu da hem plan yapma hem haz rl k hem de t rman fl aflamalar nda hep bir arada davranmak anlam na geliyor. Herkes ayn performansa sahip olmayabilir. Kimi yüksekli e daha çabuk uyum sa layabilir, kimi daha geç yorulur. Biz uzun y llard r birlikte da lara gitti imiz için, birbirimizin performanslar - n biliyorduk. O nedenle de tüm planlar m z bu farkl - l klar m za göre yapt k. Tek bafl na t rman fl gerçeklefltirmenin çeflitli zorluklar var. O kadar yüksekte birçok zorlu u tek bafl n za gö üslemek zorunda kalmak gerçekten kolay de il, siz yoruldu unuzda size haydi diyecek birinin olmas çok önemli. Ayr ca, herhangi bir aksakl k ya da sorun yafland nda tek bafl na olmak çok büyük riskler do urabiliyor. Asl nda biz Everest in zirvesine 10 kifli olarak ulaflt k ama çok daha büyük bir tak m n parças yd k. Hem bize orada destek veren organizasyon ekibi, hem de Türkiye deki ailelerimiz, arkadafllar m z ve web sayfam z arac l yla bizi destekleyenler, tak m m z n bir parças yd. Bilim Çocuk Orada yaflayan halktan söz eder misiniz biraz? Serhan Poçan - Bat l da c lar n Everest e yard ms z t rmanmalar çok zor. Çok s n rl bir süre içinde yukar ya çok say da malzeme ç karmak gerekiyor. Yaln zca bizim gücümüze kalsa çok uzun sürecek ve enerjimizin büyük k sm n tüketecek olan bu malzeme tafl ma ifli, orada yaflayan fierpalar n deste iyle çok k sa sürede ve daha kolay halledilebiliyor. Everest in Nepal taraf nda tafl y c l k ifllerini daha çok fierpa ad verilen halk yap yor. Biz en fazla 20 kg l k çantalarla t rmanabiliyorken, onlar iki kat a r çantalar tafl yabiliyorlar. Eskiden Tibet te yaflayan fierpalar sonra Nepal e göç etmifller. Birço u, 4000 m nin üzerinde do mufl insanlar. Bu nedenle yüksekli e uyum konusunda bizim gibi sorun yaflam - yorlar. Elif Y lmaz 20 Bilim Çocuk
Yaz m, Tura m? Son bir dilim pasta kald. Kim yiyecek? Haydi yaz tura atal m! Yaz gelirse benim, tura gelirse senin! Birinin bakkala gitmesi gerek. Kim gidecek? Yine yard ma o küçük madeni paralar koflar. Yaz m, tura m? Hangisini seçersen seç, iki taraf n da kazanma flans eflit nas l olsa! En adil yöntem olarak biliriz yazi tura atma oyununu. Oysa san ld kadar adil de ilmifl yaz tura atmak. Stanford Üniversitesi ve Kaliforniya Üniversitesi ndeki matematikçilerin yapt klar araflt rmaya göre, çok az farkla da olsa paran n bir yüzü di erinden daha flansl ym fl. Yaz tura atarken, paray havaya do ru atman z gerekir. Böylece para havada dönerek rastgele yere düfler ve flansl kifli belirlenir. Ancak ço u zaman para havada san ld gibi dönmez; yaln zca Yaz tura atman n çok eski zamanlardan kalma bir al flkanl k oldu unu biliyor muydunuz? yle ki, Roma mparatorlu u zaman nda çok önemli konularda karar verilece inde yaz tura at l yormufl. Romal lar n kulland klar tüm paralar n bir yüzünde Sezar' n resmi varm fl. Para havaya f rlat ld ktan sonra yere düfltü ünde, Sezar' n resminin oldu u yüzünün üste gelip gelmedi ine bak l yor, böylece hakl olan taraf belirleniyormufl. iki yana salland ktan sonra yere düfler. Anlayaca- n z att n zda üstte olan yüzü yine üstte olacak flekilde yere düfler. Araflt rmac lar, havaya at lan paralar izleyerek dönüp dönmediklerini anlamaya çal flm fllar. Paran n havada kalma süresi yar m saniye. Bu nedenle ne kadar dikkatli izlenirse izlensin, paran n sallanma hareketi bu kadar k sa sürede gözü yan ltabiliyor. Onlar da paran n havadaki hareketini anlayabilmek için yaz tura at fllar n kamerayla kaydetmifller. Daha sonra bu çekimlerden yararlanarak paran n havadaki durufl aç s n hesaplam fllar. Tüm gözlemler ve hesaplamalar sonucunda ne mi bulmufllar? Do ru bir at fl yap lsa bile, metal paran n havaya at ld anda yukar bakan yüzü hangisiyse, yere düfltü ünde yine ayn yüzünün yukar bakma olas l % 51 mifl. Yani, paray havaya atarken yaz k sm üstteyse, para yere düfltü ünde yaz gelme olas l az c k da olsa daha yüksekmifl. Bu durumda bundan sonra yaz tura atarken dikkat edin. Bakal m siz neler gözlemleyeceksiniz? Banu Binbaflaran Tüysüzo lu Kaynak: http://www.sciencenewsforkids.org/articles/20040303/note3.asp Bilim Çocuk 21
Mavi Göklerde Kufllar Gibi Hafif Uçaklar... Uçmak, tarih boyunca insanl n en büyük tutkular ndan biri olmufltu. Bu tutku, günümüzde yaflanan geliflmelere karfl n hiç eksilmeksizin sürüyor. Uçma tutkunlar n n amatörce bir merakla üretip uçurduklar küçük uçaklar n say s da gün geçtikçe art yor. Uçmak için art k milyonlarca dolar de erindeki uçaklara gerek yok. Adlar na hafif uçaklar denen küçük amatör araçlar kendiniz yap p uçabiliyorsunuz. Günümüzde uçak denince akla gelen ilk fleyler, bir havayoluna ba l uçaklar, askeri uçaklar ya da helikopterler. Gökyüzü, yeryüzüyle karfl laflt - r ld nda trafik aç s ndan epeyce bofl. Bafl m z kald rd m zda, bir uça a hâlâ çok seyrek rastl - yoruz. Ama bu durum de ifliyor. Fabrikalarda üretilen milyon dolarl k büyük uçaklar n yan nda bir ya da iki kiflilik hafif uçaklar da göklerde süzülmeye bafllad. Bunlar, uçma tutkunlar n n hobi amaçl uçmas na yard mc olan, fiyatlar da birkaç bin dolardan pahal olmayan minik uçaklar. Üstelik uçufl tutkunlar bu uçaklar üreticilerinden siparifl ettikten sonra kendileri yap yor. Bir maket ya da yap-boz gibi birlefltirilen bu uçaklar uçufla haz r oldu unda geriye yap lacak tek fley kal yor: havalanmak ve manzaran n tad n ç karmak. Asl nda Leonardo da Vinci nin çizimlerini yapt planörden, Wright kardefllerin uçtu u ilk uça a kadar bütün hafif uçak ya da planör tasar mlar n ultralight ad verilen çok hafif uçaklar n ilk örnekleri sayabiliriz. Bununla birlikte bu hafif uçaklar n as l atas delta kanat denen motorsuz araçlard. 1970-1980 y llar aras nda Amerika ve Avrupa da h zla yay lan deltakanatlar k sa sürede 22 Bilim Çocuk
geliflti de. Özellikle Fransa da ve Kanada da çok sevilen bu araçlara o y llarda yavafl yavafl motor da tak lmaya bafllam flt. Böylece ultralight denen yeni bir uçak s n f do mufl oldu. Pilotlara temel uçufl ilkeleri hakk nda çok fley ö reten bu basit uçaklar günümüzde h zla yay l yor. Birçok insan, gökyüzünde özgürce uçman n tad n bu uçaklarla ç kar yor. Bu hafif hava araçlar için belirlenmifl baz standartlar var. Sözgelimi, bu uçaklar n büyük ço- unlu tek ya da çift kiflilik olmak üzere tasarlanm fl. A rl klar 500 kilogram geçmiyor. H zlar kullan lan motora göre de ifliyor ama saatte ortalama 60-70 km ye ulaflabiliyorlar. Aralar nda saatte 150 km h za ulaflanlar da var. Motorlu uçufl, bu uçaklarda iyice basite indirgendi i için, merakl lar kendi yapt klar uçaklarla oldukça keyifli uçufllar yapabiliyorlar. Çok k sa mesafede inifl-kalk fl yap labildi i için, normal uçaklar gibi çok düzgün pistler gerekmiyor. Bu uçaklarla gerekirse çim ya da toprak zemine inilebiliyor. Böyle olunca pilotlar da diledikleri yere inebiliyorlar. Uçufl s ras nda yak t bitti inde ya da herhangi bir nedenle motor susturulup, havada süzülerek uçufl keyfini yaflamak mümkün. Bu, ayn zamanda ölümcül kazalar n da önüne geçiyor. ayr ca gökyüzünde yaln zca rüzgâr n sesiyle dolaflmak, kufllar n gözüyle dünyaya bakmak çok hofl bir duygu olsa gerek. Bunun bir baflka yarar da yak ttan tasarruf etmek elbette. Hafif uçaklar, normal uçaklara göre çok daha ekonomik bir yak t tüketimine sahip. Bunlar n, planör gibi havada süzülerek uçabilmeleri daha çok yak t tasarrufu sa l yor. Evinizin arka bahçesinde bile monte edebilece iniz hafif uçaklar n getirdi i uçufl kolayl klar bunlarla s n rl de il. Bu uçaklar kullanmak daha büyük ve karmafl k donan mlara sahip uçaklar uçurmaktan daha basit. Normal uçaklar gökyüzünün arabalar na benzetirsek, bu anlamda çok hafif uçaklar da bu anlamda havadaki motorsikletlere benzetmek mümkün. Birçok modelde aç k olan kokpitler pilotun yüzüne rüzgâr vurmas na neden oluyor. Modellerin tek ya da iki kiflilik olmas da motosiklete benzetmemiz için bir baflka neden. Bu araçlarla sokaktaki s radan insan, art k gökyüzündeki s - radan insana dönüflüyor. Gökhan Tok Kaynaklar: http://www.ultralighthomepage.com/ultrafaq.html#q1 http://www.challenger.ca/airplane_overview.html Bilim Çocuk 23
Tükürük Deyip Geçmeyin Tükürük, en az sayg gören vücut s v lar m zdan biri. Oysa belki de sayg y en çok hak edenlerden. Bir düflünün: Difllerimizi korur. Konuflmam z ve yememizi kolaylaflt r r, sindirime yard mc olur. Peki ya bilim dünyas na katk lar? Doktorlar, art k hastal k tan s koymak için kan yerine tükürü ü kullanmaya bafllad lar. Polis de suçlular yakalamak için tükürük testlerinin sonuçlar n inceliyor. Dahas, belki tükürü ümüz sayesinde bundan sonra pek de hofllanmad m z diflçi randevular ndan bile kurtulabilece iz! Ço u insan i rendiren bu s v, biliminsanlar n n gözbebe i. Tükürük, a z m z n içinde günde 24 saat üretilen temiz bir s v. Ço unlu u sudan olufluyor. Suyun yan nda birkaç protein ve enzim de bulunuyor tükürü ün içinde. Bu kaygan s v, tükürük bezleri taraf ndan üretiliyor. Bu bezlerin a z m za her gün ortalama 600 ml tükürük salg lad na inanabiliyor musunuz? Tükürük, birçok nedenden dolay çok önemli bir s - v. çinde bulunan az miktardaki protein ve enzimler sayesinde pek çok konuda iflimizi kolaylaflt r r. Bu proteinlerin baz lar difllerimizi ve difl etlerimizi temizler. Nas l m? Bakterilerin bu yüzeylere yap flmas n önleyerek. Di er proteinler de bakteri, virüs ve mantarlar öldürür. Tükürü ün bu özellikleri kedi ve köpeklerin yaralar n yalamalar n, kedilerin kendilerini dilleriyle temizlemelerini aç kl yor. Ancak, siz sak n nas lsa tükürü üm ve proteinlerim var deyip difllerinizi f rçalamaktan vazgeçmeyin! Tükürü ün bir baflka görevi de yemek yememizi kolaylaflt rmak. Bir düflünün bakal m. Tükürü ümüz olmasayd kocaman, bol peynirli bir dilim pizzay yemek o kadar da keyifli olmazd. Tükürük, yiyecekleri nemlendirir ve onlar yutmam z kolaylaflt r r. Ayn zamanda dilimizi nemlendirerek o bol peynirli pizzan n tad - n n ne kadar güzel oldu unu fark etmemizi de sa lar. Kuru bir dil tatlar alamaz. Tükürük içinde bulunan enzimler yediklerimizi sindirmemize de yard mc olur. Tükürükteki enzimler yiyecekleri henüz a z m zdayken parçalamaya bafllar. Parçalanm fl hale gelen yiyecekler, dilimizin iflini de kolaylaflt r r. Çünkü slak ve parçalanm fl yiyeceklerin bo az m za do ru ilerlemesi daha kolay olur. 24 Bilim Çocuk