EDAT-BAĞLAÇ-ÜNLEM Edat, bağlaç ve ünlem sözcük türlerinden olan bir konudur. Bu konu ezberin çok olduğu bir bölümdür. Onlar ezberlendikten sonra işin asıl kısmı bitmiş olur. Hangi sözcüklerin edat hangi sözcüklerin bağlaç olduğunu ve hangi sözcüklerin kullanıldığı cümleye göre farklı sözcük türü olabildiğini bu durumu birbirinden nasıl ayırt ettiğimizi iyi kavramak gerekir. Mesela ile sözcüğü kullanıldığı cümleye göre edat da bağlaç da olabilmektedir. İşte bize bu sözcüğe edat ya da bağlaç dedirten yöntemin ne olduğu bilmek ve bunu unutmamak gerekir. Bu tarz durumlar Ösym tarafından da sıkça sorularda kullanılabilmektedir. EDAT(İLGEÇ): Tek başına bir anlam taşımayan ancak kendinden önceki sözcükle birlikte kullanıldığında belirli bir anlamı olan sözcüklerdir. Kimi edatlar cümlede tek başına kullanılıyor olsa bile, anlamlı olması ancak cümle içinde kullanılmasına bağlıdır. Edatlar sözcük biçiminde ve ek biçiminde diye ikiye ayrılır. Bu konunun daha iyi anlaşılması için bu edatların hepsinin ezberlenmesi gerekmektedir. Ayrıca edatın tam olarak nasıl edat olduğuna dikkat edelim mesela doğru sözcüğünün edat olması için kendinden önceki e-a ile anlamsal birliktelik kurması gerekir yani eki alırken e- doğru şeklinde olmak zorundadır. O yüzden edatların tam şekline kesinlikle dikkat etmek gerekir. EN ÇOK KULLANILAN EDATLAR ŞUNLARDIR: ile, için, mi, sadece,kadar, gibi, den-beri, sanki, üzere, değil, e-dek, e-rağmen e-karşı, e- doğru, e-göre, den-başka, den-dolayı, den-ötürü, den-sonra yalnız, tek, ancak, bir Yukarıda edat olarak kullanılan sözcüklerin bazıları kullanıldığı cümleye göre farklı sözcük türü de olabilmektedir. Yukarıda koyu tonda yazan edatlar her zaman edattır. www.harunardic.net 1
Onun gibi inatçı birini görmedim. Senin için en iyisi evine dönmektir. Benim kadar takıntılı biri var mı acaba? Bilim adamlarınagöre dünya yok oluyordu. Akşama geri vermek üzere bu kitabı alabilirsin. Soruyu o değil Sevda çözemedi. Akşamdan beri ayakta bekliyoruz. Sabaha dek uyuyamadı. Sendensonra buralar sessiz kaldı. Pratik Yol 1: yalnız, tek, ancak, bir sözcüklerinin yerine sadece sözcüğü gelebilirse o sözcükler edattır. Bu işi ancak sen yaparsın. (edat) Yalnız senin gezdiğin bahçede açmaz çiçek(edat) Sınavdaki soruları bir o yapabildi.(edat) Bu konuyu tek onunla halledebiliriz.(edat) Pratik Yol 2: ile sözcüğü hem edat hem de bağlaç olabilmektedir. Sorularda da en fazla kullanılan edattır. İle hem birleşik yazılabilir hem de ayrı ama sorularda daha çok birleşik şekli verilir ki soruyu çözerken en azından öğrencilere zaman kaybettirmek için o yüzden birleşik şekline daha çok dikkat etmekte fayda vardır. Mantığı şudur: İle sözcüğünü cümleden www.harunardic.net 2
çıkarıp onun yerine ve bağlacını getirdiğimizde cümle anlamlı oluyorsa o bağlaç; cümle anlamsız oluyorsa ile sözcüğü edattır. Onun kitapla ne işi olur.(edat) Kitapla defter fiyatları iyice arttı. (bağlaç) Gökçe yle Alper yine kavga etmiş. (bağlaç) Gökçe yle hiçbir zaman yola çıkılmaz.(edat) Not 1: Edat olarak kullanılan tek, ancak, bir, doğru, karşı, başka, yalnız sözcükleri farklı sözcük türü olarak da kullanılabilmektedir. Annenle doğru konuş. (zarf) Doğru yöne gittiğimize emin misin sen? (sıfat) Doğruyu yanlışı biliyor da uygulamıyor işte. (isim) Eve doğru yol aldı.(edat) Burası karşıdan, çok daha güzel görünüyor. (isim) Evimiz şehrin karşı yakasındaydı. (sıfat) Denize karşı oturmuş keyif çatıyordu.(edat) O bir başka konuşuyor. (zarf) Oraya başka yoldan gidilmez mi? (sıfat) Bunu başkasından duymuş olabilir. (zamir) Senden başka kimseyi gözü görmüyordu.(edat) www.harunardic.net 3
Bu haberi yalnız Trt yayınladı.(edat) Ayşe, yalnız bir insandı. (sıfat) Sahilde, yalnız dolaşıyordu. (zarf) Evde tek yaşıyordu. (zarf) Tek sayıları ezberlemişti. (sıfat) Yemeği tek o yemedi.(edat) Tek ve çift ne demek onu bile bilmiyordu.(isim) Ailesinin yanında bir gün kaldı. (sıfat) Yan mahalleden biri seni sordu.(zamir) Bir ben konuşuyordum bir annem konuşuyordu.(bağlaç) Elektrikler bir bizim evde yoktu.(edat) Herkes bir konuşsun. (zarf) Şarkıyı ancak o söyleyebilir. (edat) Eve ancak gidebildi.(zarf) Sana laptop alırım ancak bundan sonra uslu olacaksın.(bağlaç) Not 2: Edat ekeylem alarak yüklem olabilir. Ak akçe kara gün içindir. Not 3: Edatlar iyelik ve hal ekleri alırsa edat olmaktan çıkar isim olurlar. Senin gibisine hiç rastlamadım(isim www.harunardic.net 4
BAĞLAÇLAR: Eş görevli sözcükleri, söz öbeklerini, cümleleri birbirine bağlayan ya da cümlede çeşitli anlam ilgileri kuran sözcük veya kelime gruplarıdır. En fazla kullanılan bağlaçlar şunlardır: ile, de, ve, ama(fakat-lakin), ki, çünkü, veya, hatta, ya da, veyahut, ne var ki, bile, ise, dahi, öyleyse, oysaki, mademki, meğerki, halbuki, yeter ki, yoksa, örneğin, ne ne, ya ya, hem hem, bir bir, gerek gerek, ister ister, olsun olsun, yalnız, ancak, Bu konuda yapılacak şey öncelikle bağlaç olan sözcüklerin ezberlenmesidir. Dikkat edilmesi gereken bağlaçların bilinmesinin yanında bazı sözcüklerin başka sözcük türü de olduğudur. Buradaki sorular bağlaç vardır-yoktur, bağlaç farklı öğeleri bağlamıştır, bağlaç cümleye şu anlamı katmıştır tarzında sorulmaktadır. Koyu tonda yazan sözcükler dışındaki sözcükler yalnızca bağlaç olarak kullanılmaktadır. Pratik Yol: Ancak ve yalnız sözcüklerin yerine ama bağlacını cümleye getirebiliyorsak o sözcükler bağlaçtır. Anlamsız olduğu takdirde farklı sözcük türüdür. Not 1: İle sözcüğü yerine ve bağlacı koyabiliyorsak ile bağlaç; koyamıyorsak edattır demiştik edatları anlatırken. Senin gitmene izin verecekmiş ancak erken gelmen şartıyla. (Bağlaç) Konuyu anlamış yalnız hâlâ soruyu çözemiyormuş.(bağlaç) Not 2: Bir sözcüğü bağlaç olmanın yanında farklı sözcük türü de olabilmektedir ama bağlaç şekli bir. bir dir. Bir sen bir de annem benim için çok önemli. www.harunardic.net 5
Not 3: ise sözcüğü hem bağlaç hem şart kipi olabilmektedir. Eğer cümleye karşılaştırma anlamı katar ise bağlaç; diğer durumda kip eki olur. Her iki kullanımında da ayrı ya da bitişik de yazılabilir. Bitişik yazıldığında se-sa biçimine de girer. Ben annemi daha çok severim; o ise babamı daha çok sever.(bağlaç) Beni dinlerse(dinler ise) başarılı olur.(şart kipi) Not 4: Ancak ve yalnız sözcükleri edatları anlatırken de söyledik farklı sözcük türü de olabilmektedir. Bağlaç olmasını istiyorsak ancak ve yalnız sözcüklerin yerine ama bağlacının gelmesi gerekir. Yani ancak ve yalnız sözcükleri cümleden çıkarıp onların yerine ama bağlacı gelirse o sözcük bağlaçtır. Konferansa gelirim ancak kardeşin de bizimle gelecek.(bağlaç) Sana konu anlatırım yalnız sana vereceğim ödevleri de yapacaksın.(bağlaç) Not 5: Bağlaçlar cümleden çıkarılırsa genellikle cümlenin anlamında bozulma olmaz geride mantıklı da olsa bir cümle yine kalır ama anlamda hafif de olsa daralma olabilir ki anlamlı bir cümle kalması bağlaç olduğuna işarettir. de bağlacının kimi kullanımlarında ve, bile, dahi, ne... ne... bağlaçlarında anlamın değiştiğini görmek mümkündür ama az önce de dediğimiz gibi anlamda değişme olsa da geriye mantıklı cümle kalması bağlaç olduğuna işarettir. Ödevleri Sevgi de yapmamış. O kitap okusun sen ise yemek yap. Kazanmış ki mutlu. www.harunardic.net 6
Not 6: Bazı bağlaçlar cümlenin başında bulunabilir. Bu bağlaçlar, kendinden önceki cümleyi anlamca kendinden sonraki cümleye bağlar. Oysa bir umuttu hep gönlü besleyen. Not 7: Bağlaç özneleri yüklemleri, nesneleri, zarf tümleçlerini, dolaylı tümleçleri bağlamıştır dediğinde cümle öğelerine ayrılır. Bağlaç hangi öğe içinde kalmışsa o öğeleri bağlamış olur. Ali ve Eda bu yaz evleniyorlar.(bağlaç özneleri bağlamıştır) Annesini de babasını da özlememiş.(bağlaç nesneleri bağlamıştır) Geldi ki konuşuyor.(bağlaç yüklemleri bağlamıştır) Evde de okulda da temizlik var.(bağlaç dolaylı tümleçleri bağlamıştır) YAPILARINA GÖRE BAĞLAÇLAR Basit bağlaçlar: Yapım eki almamış bağlaçlardır: ile, de, ki, ve Türemiş bağlaçlar: Yapım eki almış bağlaçlardır: yalnız Bileşik bağlaçlar: İki veya daha fazla bağlacın bir araya gelmesinden oluşur: halbuki, mademki Öbekleşmiş bağlaçlar: Ayrı yazılan en az iki kelime ya da seslerin anlamsal olarak birlikte kullanılmasıdır. ya da, hem de, ne... ne..., ya... ya..., ister... ister www.harunardic.net 7
ÜNLEMLER: Sevinme, coşma, kızma, acıma, şaşma, korku gibi heyecanları ve duyguları anlatan; seslenme, buyruk gibi durumları da bildiren ya da doğa seslerini yansıtan sözcüklere denir. Kendi içinde ikiye ayırmak mümkündür asıl ünlemler ve yardımcı ünlemler diye. Asıl Ünlemler: Asıl görevi ünlem olan ünlemlerdir. Hey, ey, vay, ah, of, oh, Not: Asıl ünlemler bazen cümle içinde isim olarak kullanılabilir. Kimsenin ahı kimsede kalmaz. (ad) Yardımcı Ünlemler(Ünlem değeri kazanmış kelimeler):anlamlı kelimelerin ya da cümlelerin bazılarına vurgu ve tonlama yoluyla ünlem değeri kazandırılmasıyla oluşur. Komşular! www.harunardic.net 8