ĐÇĐNDEKĐLER KISALTMALAR... TABLOLAR VE GRAFĐKLER... ÖNSÖZ... GĐRĐŞ... BĐRĐNCĐ BÖLÜM GENEL OLARAK SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYETLERĐ I- SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYETLERĐ-TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ VE SENDĐKAL EKOLLERĐN SOSYAL FAALĐYETLERE YAKLAŞIM- LARI... 1- Sosyal Faaliyet Kavramı ve Sosyal Faaliyetlerin Sendikal Faaliyetler Đçindeki Yeri... 2- Sendikal Ekoller ve Bu Ekollerin Sosyal Faaliyetlere Bakışı... A- Reformist (Đhtilalci Olmayan) Sendikacılık... B- Siyasal (Sınıf) Sendikacılık... C- Ekonomik Sendikacılık... 3- Sosyal Faaliyetlerin Tarihi Gelişimi... A- Genel Olarak... B- Türk Hukuku'nda... a- 1923-1946 Dönemi... b- 1946-1961 Dönemi... c- 1961-1982 Dönemi... aa- Sendikaların Kooperatifçilik Faaliyetleri... bb- Sendikaların Sınai ve Đktisadi Alanlara Yatırım Yapması... cc- Sendikaların Yardımlaşma Sandıkları Kurması... dd- Sendikaların Mesleğin Müşterek Menfaatlerinden Doğan Hususlarda Dava Açama Hakkı... ee- Sendikaların Üyelerini ve Mirasçılarını Temsilen Dava Açma Hakkı... ff- Sendikaların Üyelerine Adli Yardımda Bulunması... gg- Sendikaların Eğitim Faaliyetleri...
hh- Sendikaların Araştırma ve Đnceleme Faaliyetleri... ıı- Sendikaların Siyasi Faaliyetleri... jj- Sendikaların Đktisadi ve Sosyal Nitelikteki Kurullara Katılması... kk- Sendikaların Milletlerarası Kuruluşlara Katılması... d- 1982 Sonrası Dönem... aa- Sendikaların Üyelerine ve Mirasçılarına Adli Yardımda Bulunması... bb- Sendikaların Çalışma Hayatı Đle Đlgili Çeşitli Kurullara Katılması ve Temsilci Göndermesi... cc- Sendikaların Eğitim, Araştırma ve Sosyal Hizmetlerle Đlgili Faaliyetleri... aaa) Eğitim Faaliyetleri... bbb) Araştırma Faaliyetleri... ccc) Sosyal Hizmetlerle Đlgili Faaliyetler... dd- Sendikaların sosyal Güvenliğe Yönelik Sandıklar Kurulmasına Yardımcı Olmaları... ee- Sendikaların Kooperatif Kurulmasına Yardımcı Olmaları ve Kredi Vermeleri... ff- Sendikaların Sınai ve Đktisadi Teşebbüslere Yatırım Yapmaları... II- SENDĐKA HÜRRĐYETĐ VE SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYET- LERĐ... 1- Sendika Hürriyeti ve Sendikaların sosyal Faaliyette Bulunabilme Hakkı... A- Milletlerarası Mevzuat Açısından... B- Türk Hukuku Açısından... 2- Sendikaların Sosyal Faaliyet Hakkının Muhtevası... 3- Çeşitli Ülkelerde Sendikaların Gerçekleştirdikleri Sosyal Faaliyetler... A- Đşyerinde Gerçekleştirilen sosyal Faaliyetler... a) Propaganda ve Üye Kaydetme... b) Değişik Kurullara Katılma... B- Đşyeri Dışında Gerçekleştirilen Sosyal Faaliyetler... a) Eğitim ve Araştırma Faaliyetleri... aa) Eğitim Faaliyetleri... aaa) Mesleki Eğitim...
bbb) Sendikal Eğitim... bb) Araştırma Faaliyetleri... b) Kooperatif Faaliyetleri... c) Yatırım Faaliyetleri... aa) Bankacılık Yatırımları... bb) Sigortacılık Yatırımları... cc) Konut Yatırımları... dd) Endüstri Đşletmelerine Yapılan Yatırımlar... d) Diğer Sosyal ve Kültürel Faaliyetler... ĐKĐNCĐ BÖLÜM TÜRKĐYE'DE SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYETLERĐNE YÖNELĐK SAHA ARAŞTIRMASI I- ARAŞTIRMANIN KAPSAMI... II- ARAŞTIRMANIN YÖNTEMĐ... III- ARAŞTIRMA SONUÇLARININ ANALĐZĐ VE DE ERLENDĐRĐL- MESĐ... 1- Eğitim Faaliyetleri... A- Araştırma Sonuçlarının Analizi... B- Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 2- Araştırma Faaliyetleri... A- Araştırma Sonuçlarının Analizi... B- Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 3- Kooperatifçilik Faaliyetleri... A- Araştırma Sonuçlarının Analizi... B- Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 4- Yatırım Faaliyetleri... A- Araştırma Sonuçların Analizi... B- Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 5- Sosyal Güvenlik Faaliyetleri... A- Araştırma Sonuçlarının Analizi... B- Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 6- Sosyal ve Kültürel Hizmetler Đle Đlgili Faaliyetler... A- Araştırma Sonuçlarının Analizi... B- Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi...
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GLOBALLEŞME SÜRECĐNĐN SENDĐKALARA ETKĐSĐ VE SENDĐKALARIN SOSYOL FAALĐYETLERĐNĐN YENĐDEN DÜZENLENMESĐ I- GLOBALLEŞME SÜRECĐNĐN SENDĐKAL FAALĐYETLERE ETKĐ- LERĐ... 1- Genel Olarak... 2- Türkiye Açısından... A- Đşsizliğin Artma Đhtimali... B- Esneklik Uygulamalarının Yaygınlaşması Đhtimali... C- Özelleştirme Uygulamalarının Hızlanması... II- SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYETLERĐ ÜZERĐNE YAPILAN ARAŞTIRMA SONUÇLARININ GLOBALLEŞME OLGUSU KARŞI- SINDA DE ERLENDERĐLMESĐ... 1- Genel Değerlendirme... 2- Sosyal Faaliyet Çeşitleri Bakımından Değerlendirme... A- Eğitim Faaliyetleri... B- Araştırma Faaliyetleri... C- Kooperatifçilik Faaliyetleri... D- Yatırım Faaliyetleri... E- Sosyal Güvenlik Faaliyetleri... F- Sosyal ve Kültürel Hizmetlerle Đlgili Faaliyetleri... III- GLOBALLEŞME SÜRECĐNDE SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐ- YETLERĐN YENĐDEN DÜZENLENMESĐ ĐHTĐYACI... 1- Düzenleme Gerekçesi... 2- Düzenlenme Şekli... A- Sosyal Faaliyetlerin Yeniden Düzenlenmesi... B- Sendika Đçi Demokrasi... C- Sendikaların Toplumsal Baskı Grubu Olarak Faaliyetleri... SONUÇ... KAYNAKÇA... EK- 1... EK- 2... ÖZET... SUMMARY...
KISALTMALAR a.g.e. : Adı Geçen Eser. a.g.m. : Adı Geçen Makale. a.g.t. : Adı Geçen Tez. ABD : Amerika Birleşik Devletleri. ABF : Đşçi Eğitim Birliği (Đsveç). AFL : Amerikan Đşçi Federasyonu. AOF : Çalışanların Eğitim Kuruluşu. AY : Anayasa. BFG : Sendikaların Oluşturduğu Banka(Almanya). BSV : Tasarruf ve Varlık Oluşumu Bankası (Almanya). C : Cilt. ÇSGB : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. DGB : Alman Sendikalar Birliği. DĐSK : Devrimci Đşçi Sendikaları Konfederasyonu. DPT : Devlet Planlama Teşkilatı. FAFO : Đşçi Sendikaları Hareketi Merkezi(Norveç). FNV : Sendikalar Federasyonu (Hollanda). GATT : Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması. HAK-Đfi : Türkiye Hak Đşçi Sendikaları Konfederasyonu. HĐSTADRUT : Đşçi Sendikalarının Üst Kuruluşu (Đsrail). ĐBĐD : Aynı Yerde. IBRD : Dünya Bankası. ICA : Uluslararası Kooperatifler Birliği. IG METAL : Metal Endüstri Sendikası(Almanya). ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü. IMF : Uluslararası Para Fonu. ĐĐBK : Đş ve Đşçi Bulma Kurumu. ĐKY : Đnsan Kaynakları Yönetimi. Đş K : Đş Kanunu. ĐTO : Đstanbul Ticaret Odası. KK : Kooperatifler Kanunu. KOBĐ : Küçük ve Orta Boy Đşletmeler. KS : Tüketim Kooperatifler Birliği(Đsveç). LO : Đşçi Sendikaları Konfederasyonu (Đsveç). LO : Đşçi Sendikaları Konfederasyonu (Norveç).
MÇT : Milletlerarası Çalışma Teşkilatı. MESS : Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası. MK : Medeni Kanun. MPM : Milli Prodüktivite Merkezi. NBBL : Mesken Federasyonu (Norveç). NKL : Kooperatif Birliği (Norveç). S : Sayı. s. : Sayfa. SK : Sendikalar Kanunu. SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu. TĐSGLK : Toplu Đş Sözleşmesi Grev Lokavt Kanunu. TĐSK : Türkiye Đşveren Sendikaları Konfederasyonu. TÜRK-Đfi : Türkiye Đşçi Sendikaları Konfederasyonu. UGT : Đşçilerin Genel Sendikası(Portekiz). UIL : Đşçi Sendikası (Đtalyan). WEA : Đşçi Eğitimi Kurumu (Mısır).
Tablo-1: TABLOLAR VE GRAFĐKLER ÇSGB'ğınca Yayınlanan 1998 Temmuz Ayı Đstatistiklerine Göre Đşçi Konfederasyonları ve Üye Sayıları Grafik-1: Toplam Sendika Sayısı Đçerisinde %10 Barajını Aşan, Barajı Aşamayan ve Baraja Tabi Olmayan Sendikaların Dağılımı Grafik-2: Toplam Sendika Sayısı Đçerisinde %10 Barajını Geçen Sendika Üye Sayısı Tablo-2: Araştırma Kapsamındaki Sendikaların Konfederasyonlara Göre Dağılımı Grafik-3: Ankete Cevap Veren Sendika Üye Sayısı Grafik-4: Ankete Cevap Veren Sendikaların Konfederasyonlara Göre Dağılımı Grafik-5: Ankete Cevap Veren Sendikaların Üye Sayıları Đtibariyle Konfederasyonlara Göre Dağılımı Tablo-3: Tablo-4: Đşkolları Đtibariyle Araştırma Kapsamındaki Sendika Sayısı Toplam Sendika Üye Sayısı Đtibariyle Eğitim Faaliyetlerine Katılan Üye Sayısı Grafik-6: Toplam Sendika Üye Sayısı Đçerisinde Eğitim Faaliyetlerine Katılan Üye Sayısı Tablo-5: Eğitim Faaliyetlerinin Dağılımı Grafik-7: Eğitim Faaliyetlerinin Sayısal Olarak Dağılımı Grafik-8: Eğitim Faaliyetlerinin Üye Sayıları Đtibariyle Dağılımı Grafik-9: Eğitim Faaliyetlerinde Seminer Verenlerin Dağılımı Grafik-10: Eğitim Faaliyetlerinin Başarı Durumu Grafik-11: Eğitim Faaliyetlerine Kullandıkları Kaynak Miktarını Belirten ve Belirtmeyen Sendika Dağılımı Tablo - 6: Eğitim Faaliyetlerinde Kaynak Miktarını Belirten Sendika Sayısı Grafik-12: Sendikaların Araştırma Faaliyetlerinde Bulundukları Alanlar
Grafik-13: Sendikalarda Araştırma Faaliyetlerinde Bulunanların Dağılımı Grafik-14: Araştırma Sonuçlarının Kamuoyuna Đletilmesinde Kullanılan Araçlar Grafik-15: Sendikalara Göre Araştırma Faaliyetlerinin Yeterliliği Grafik-16: Araştırma Faaliyetlerini Engelleyen Faktörler Grafik-17: Araştırma Faaliyetlerinde Kaynak Miktarını Belirten ve Belirtmeyen Sendika Sayısı Tablo-7 : Araştırma Faaliyetlerinde Kaynak Miktarını Belirten Sendika ve Üye Sayısı. Grafik-18: Kooperatifçilik Faaliyetinde Bulunan Sendika Sayısı Grafik-19: Sendikaların Kurduğu veya Kurulmasına Yardımcı Olduğu Kooperatif Çeşitleri Grafik-20: Kooperatiflere Kredi Veren Sendika Sayısı Tablo 8 : Kredi ile Desteklenen Kooperatif Sayısı, Kredi Miktarı ve Yararlanan Üye Sayısı Grafik-21: Kooperatif Faaliyetlerinden Yararlanan Üye Sayısı Grafik-22: Kooperatifçilik Faaliyetlerini Yeterli Bulan Sendikalar Grafik-23: Yatırım Faaliyetlerinde Bulunan Sendika Sayısı Grafik-24: Yatırım Faaliyetlerinde Bulunan Sendikalarının Tercih Ettikleri Yatırım Araçları Grafik-25: Yatırım Faaliyetlerin Yeterliliği. Grafik-26: Sosyal Güvenlik Faaliyetinde Bulunan Sendika Sayısı Grafik-27: Sosyal Güvenlik Araçları Grafik-28: Sosyal ve Kültürel Faaliyetlerde Bulunan Sendika Sayısı Grafik-29: Sendikaların Gerçekleştirdikleri Sosyal Hizmet Faaliyetleri Grafik-30: Sendikaların Gerçekleştirdikleri Kültürel Hizmet Faaliyetleri
ÖNSÖZ 1970'lerden sonra sürekli artan milletlerarası rekabet, işçilik maliyetlerinin çok yüksek olduğu batı ülkelerini fazlasıyla zorlayarak, bu ülkeleri yeni arayışlara sevk etmiştir. Diğer taraftan bilgi ve iletişim teknolojisinin meydana getirdiği gelişmeler, üretim ve yönetim sistemlerini değiştirmiştir. Üretim ve yönetim sistemlerinde meydana gelen değişim, endüstri ilişkilerini ve özellikle endüstri ilişkilerinin en önemli taraflarından biri olan işçi sendikalarını derinden etkilemiştir. Teknolojik gelişmelerin süratli ve sürekli olması, emeği ile çalışanların vasıf seviyesini de etkileyerek, beden ve kol gücüne dayanan geleneksel işçiliğin yerini, yüksek teknolojileri takip edecek ve yüksek vasıflı makinelere adapte olabilecek vasıflı, bilgili beyin gücünü gündeme getirmiştir. Ayrıca, iletişim sistemlerinin ülke sınırlarını aşarak küçültmesi, piyasaları dünya çapında düşünmeye zorlamıştır. Sanayi toplumunda fabrika üretimi, milli sınırlar içindeki pazarlara yönelik ve onlara hitap ederken; bilgi toplumunda dünya standartları belirleyici olmaya başlamıştır. Çok uluslu şirketlerin sayıları ve faaliyetlerinin dünya çapında artış göstermesi, çok yönlü üretimin yaygınlaşması, dünyada sermayenin, ticaretin ve çalışma ilişkilerinin milletlerarası nitelik taşımasına sebep olmuştur. Globalleşme süreci ile adeta bütün dünya küçülerek tek bir Pazar haline gelirken; esas olarak iktisadi bir süreç olan globalleşme, günümüzde üretim, ticaret, sermaye hareketleri ve teknolojinin milletleri aşan özellik kazanmasıyla, değişimin ve dönüşümün niteliği ve insanlığa getireceği yeni boyutlar yoğun tartışmalara sebep olmaktadır. 25-30 yıldan beri ekonomik, sosyal ve siyasal yapılarda meydana gelen değişim endüstri ilişkileri sisteminin en önemli öğelerinden biri olan işçi sendikalarını da sarsmakta ve onları geleneksel faaliyet alanlarının dışına çıkmaya zorlamaktadır. Sanayi Devriminden itibaren endüstri ilişkiler sisteminde önemli faaliyetler icra eden sendikalar, bu süreç ile ortaya çıkan yeni düzende önemli miktarda üye ve güç kaybetmektedirler. Globalleşme süreci içerisinde, sendikaların varlıklarını koruyabilmenin yolarını aramalarının önemi gün gibi ortadadır. Çünkü sendikalar bu süreç içerisinde ya, yok olup tükenecekler veya bu sürece adapte olup
tekrar eski güç ve itibarlarına kavuşabilmenin yollarını arayacaklardır. Bu çıkış yollarından birisi de sendikaların sosyal faaliyetlerini çeşitlendirerek, geliştirmek; etkili ve sürekli bir şekilde hayata geçirmeleri olmak gerekir. Sendikalar sosyal faaliyetlerini çeşitlendirip, geliştirdikleri müddetçe bir taraftan üyelerine toplu iş sözleşmesi dışında ek ekonomik ve sosyal hak ve menfaatler elde ederken, onların satın alma güçlerini kuvvetlendirerek, milli gelirden daha fazla pay almalarını temin etmek, diğer taraftan sendika-üye bağını güçlendirerek sendikalara kuvvetle bağlanmalarını sağlayacaklardır. Şüphesiz bu gelişmelerde sendikaların yeniden güç ve üye kazanmasına vesile olacaktır. Dünyada yaşanan bu gelişmeler karşısında Türk işçi sendikacılığının faaliyetlerinin tespit edilmesi; bu süreç içerisinde oluşabilecek global rekabete dayanma güçlerinin olup olamayacağının ortaya konulması için sosyal faaliyetlerinin yeterliliği ya da yetersizliğinin belirlenmesine ihtiyaç hissedilmiştir. Tezin esasını oluşturan anketin sonuçlandırılmasında yakın ilgilerini gördüğüm başta yöneticiler olmak üzere mesai arkadaşlarıma ve işçi sendikaları yöneticilerine yardımlarından dolayı teşekkür ederim. Teşvik ve yardımlarını eksik etmeyen muhterem hocam Prof. Dr. Kamil TURAN bey e; sabır, tahammül ve haklı müdahaleleri ile bu çalışmanın asıl sahibi olduğuna inandığım muhterem hocam Prof. Dr. Kadir ARICI bey e de şükranlarımı arz ederim. Ayrıca eserin yayınlanmasını sağlayan Kamu-Đş Sendikamızın yöneticilerine ve tüm çalışanlarına sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
GĐRĐŞ Sanayi devriminden itibaren, günümüze kadar her geçen zaman diliminde gelişen ve özellikle son 25 yıldır hızı sınır tanımaz hale gelen teknolojik yeniliklerin temelinde bilginin gelişimi ve evrenselleşmesi bulunmaktadır. Sanayi devrimi, binlerce yıllık birikimle oluşturulan Tarım Toplumu düzenini değiştirerek, Sanayi Toplumu nun ilişkilerini hakim kıldıysa, bugün Bilgi Toplumu olarak adlandırdığımız yeni bir toplumsal düzenin şekillenmesine şahit oluyoruz. Eskiden güçlü olmanın şartı sermaye iken, bugün sermayenin yerini bilgi almıştır. 1 Çünkü bilgi zenginliğin kaynağı sayılan sermaye, hammadde,emek ve diğer girdilere olan ihtiyacı azaltmakta, bunların yerine geçen bir meta haline gelmektedir. 2 Çünkü bu dönemde bilgi süratle artmış, bilginin kullanımı ve transferi yaygınlaşmış ve 3 ileri bir ekonominin merkezi kaynağı haline gelerek,insan ve toplum hayatının her safhasını etkilemiştir. 4 Buna göre bilgi çağının özelliklerini ana başlıklar halinde şu şekilde belirtebiliriz: Đletişim teknolojileri öne çıkarak, bürokratik yapı zayıflamış, esneklik ve çeviklik önem kazanmış, global rekabet sınır tanımaz hale gelmiş, yeni yöntem ve kavramların geliştirilmesinde süreklilik esas alınmış, katılımcı demokrasinin gelişimi hız kazanmış ve ömür boyu eğitim zaruret haline gelmiştir. 5 Globalleşme, kavram olarak 1980 li yıllardan itibaren telaffuz edilmeye başlanmıştır. 6 Genel olarak her toplumu, devlet yapısını, kuruluş- 1 TURAN, Kamil; Bilgi Çağında Türk Çalışma Hayatının Geleceği, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, Bilgi Çağı Eşiğinde Türk Çalışma Hayatının Geleceği, 20-23 Şubat 1998, Antalya; YORGUN, Sayım; Küreselleşme Sürecinde Sendikalar ve Türkiye, Đskanbul-1998, s.41,42. 2 AKTAY, Nizamettin; Bilgi Çağında Sendikacılık, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı, Bilgi Çağı Eşiğinde Türk Çalışma Hayatının Geleceği, 20-23 Şubat 1998, Antalya; THO- MAS, A. Çev: HÜSEYNĐ Nurettin; Stewart; Entelektüel Sermaye, B2D Yayıncılık, Đstanbul- 1997,s.12. 3 ŞENATALAR, Burhan; Globalleşme ve Türk Ekonomisi, Dünya ve Türkiye deki Son Gelişmeler Işığında Yeni Endüstriyel Đlişkiler, Öz Đplik-Đş Sendikası Eğitim Yayınları, Mina Ajans, Ankara, s. 43,44. 4 TOFFLER, Alvin ve Heidi; Yeni Bir Uygarlık Yaratmak,(Çev. DĐCLELĐ,Zülfü) Đnkılap Kitabevi, Đstanbul-1996, s.19; ŞAYLAN, Gencay; Küreselleşme,Yeni Dünya Karşısında Türkiye, 14 Ocak 1995-Ankara, s.12. 5 GÜLEÇ, Kemal; Bilgi Toplumu,Bilim ve Teknoloji Politikası ve Üniversite-Sanayi Đşbirliği, Đşveren C.XXXIV,S.11,Ağustos-1996,s.9.; BOZKURT, Veysel; Bilgi Çağı ve Đşyerinin Yeniden Yapılanması, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Bilgi Çağı Eşiğinde Türk Çalışma Hayatının Geleceği", 20-23 Şubat 1998, Antalya, s.1-4. 6 BORATAY, Korkut; Ekonomi ve Küreselleşme,Đmge Kitabevi, Ankara-1997, s.23 ; KAZGAN, Gülten; Küreselleşme ve Yeni Ekonomik Düzen, Altın Kitaplar, Đstanbul-1997, s. 15-18.
ları ve kişileri etkisi altına alan globalleşme kavramına, değişik bakış açılarına göre bir takım farklı değerler yüklenmektedir. Buna göre; globalleşme, ayrılıkları ortadan kaldıran gelişme olarak görüldüğü gibi 7, devletin etkinliğini azaltan, farklılıkları derinleştirerek büyük çatışmaları gündeme getirecek gelişmeler olarak da görülmektedir. 8 Bunun için globalleşme kavramı tarif edilirken, bakış açılarına göre değişik tanımlar yapılmaktadır. Ancak bu kavramın değişik algılanmasına rağmen herkesin üzerinde ittifak ettiği bir husus vardır ki, o da yeni dönem içerisinde önemli ekonomik ve sosyal alanlarda değişim yaşanarak 9, ekonominin global eğilime gireceğidir. 10 Buna göre globalleşmeyi; ekonomik,sosyal,siyasal ve kültürel değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin milli sınırlar dışına taşarak Dünya geneline yayılması olarak tarif edebiliriz. 11 Çok uluslu şirketlerin sayı ve faaliyetlerinin çoğalması, Đletişim sistemlerinin ülke sınırlarını aşarak dünyayı küçültmesi, sermayenin akışkanlığı, ekonomik faaliyetleri global eğilime sokarak piyasaları artık dünya çapında düşünmeye zorlamaktadır. 12 Bu gelişmeler çerçevesi içerisinde dönüşümün niteliği ve insanlığa getireceği yeni boyutlar yoğun tartışmalara sebep olmaktadır. 13 Globalleşme süreci, ekonomik ve sosyal yapıyı etkilediği gibi, endüstri ilişkileri sistemini de etkilemektedir. 14 Gerçekten teknolojik gelişme, bir 7 DPT; Küreselleşme, Bölgesel Entegrasyonlar ve Türkiye(Değerlendirme Raporu), Ankara-1995,s.15. 8 GEORGE, Susan; Küreselleşmeye Karşı Sosyal Devletin Yeniden Yapılandırılmasında Sendikaların Toplumsal Görevi, Harb-Đş Konferansları-2, Ankara- 1997, s.20; IŞIK, Rüçhan; Küreselleşme, Endütri Đlişkileri, Sosyal Taraflar, Mercek, Nisan- 1996, s.106; HYMAN, Richard; 75. Yıl Dönümünde Uluslararası Çalışma Örgütü, Küreselleşme ve Türk Endüstri Đlişkileri,IV. Ulusal Endüstri Đlişkiler Kongresi, Kamu-Đş, Ankara-1995, s.121. 9 TURAN, Kamil; Küreselleşen Çağımız ve Çalışma Hayatı, Kamu-Đş,Ocak-1998,s.1-5; KILIÇBAY, Ahmet; Değişen Dünya da Türk Ekonomisi, Cem Yayınevi, Đstanbul- 1993,s.258,259. 10 ERKAN, Hüsnü; Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, Ankara-1993, s.62,63. 11 ERBAY, Yusuf; Kavram Olarak Küreselleşme, Yayınlanmamış Çalışma, s.6. 12 KARLUK,S. Rıdvan; Avrupa Birliği ve Türkiye, Đstanbul Menkul Kıymetler Borsası,Đstanbul-1996, s.1-3. ; BU RA,Ayşe; Küreselleşme Đnsan Haklarını Zorluyor, Milliyet(11 Aralık 1998), s.9. 13 EKĐN, Nusret; Değişim ve Sendikaların Geleceği, Mercek, Nisan-1996, s.18 ; IŞIKLI, Alparslan; Küreselleşme ve Endüstri Đlişkileri, Kamu-Đş, Ankara-1995, s.104; ESER, Uğur; Küreselleşme Tehdit mi Yoksa Fırsat mı?, Ekonomik Yaklaşım, C.6, S. 17, Ankara-1995, s.5. 14 KORAY, Meryem; Yeni Dünya Düzeni Karşısında Sendikalar: Eski ve yeni Sorunlar,Bitmeyen Tartışmalar, Sosyal Demokrat Değişim, Mayıs/ Haziran-1996, s.37,38; AN- SAL, Hacer; Đşçi Sınıfının Öncü Rölü, Teknoloji ve Đşçi Sınıfında Değişim, Alan Yayıncılık 146, Tartışma Dizisi:1, Đstanbul-1994, s.37.
taraftan üretim teknolojisine esneklik kazandırırken, diğer taraftan ürün çeşitliğini arttırmıştır. Ayrıca işgücünün yapısında da farklılıklar meydana getirmiş, toplu halde üretimde bulunan vasıfsız işçi tipi yerine, teknolojik yeniliklere uyum sağlayabilen, vasıf seviyesi yükselmiş ve bilgiye dayalı üretim sürecine katkıda bulunabilen işçi tipi öne geçmiştir. Ayrıca bu değişim işyerinin yapısını da etkilemiş, küçük miktarlarda verimli üretimin yapılabildiği, esneme kabiliyeti yüksek olan orta ve küçük ölçekli işletmeler önem kazanmıştır. 15 Son 25 yıl içerisinde yüksek teknolojilerin etkileri ile dünya piyasalarında kıyasıya rekabet yaşanmaktadır. Bu acımasız rekabet, ülkelerin bir çoğunda işsizlik problemini de beraberinde getirmiştir. Bunun için ekonomide sıkı para politikalarının uygulanmasını, ücret ve diğer sosyal kalemlerin sınırlandırılması önerilmiş, yatırımların ve kar marjlarının teşvik edilmesi benimsenmiştir. Bu politikalar ile işsizliğin azaltılabileceği düşünülmüştür. 16 Başta A.B.D. ve Đngiltere olmak üzere gelişmiş bir çok ülkede uygulamaya konulan bu politikalar sosyal devlet uygulamalarını sorgulayarak ikinci plana bırakmıştır. Sosyal devletin sorgulanması sendikaların bugüne kadar elde ettikleri sosyal kazanımlarını olumsuz etkilemiştir. Sanayi devrimi ile gelişen sosyal politikalar içinde zorunlu ve çalışma yasalarından gelen sosyal yükler,işgücü maliyetlerini yükseltmektedir. Ayrıca bu faktörlere işgücünün gittikçe yaşlanmasından doğan sosyal güvenlik sistemlerinin finansman problemlerini de eklediğimizde, bu ülkelerde işletmeler açısından yüksek maliyet nedeniyle rekabet güçlerinin zayıfladığı ortaya çıkmaktadır. 17 Gerçekten sanayileşmiş batılı ülkelerin, Pasifik Kaplanları diye isimlendirilen Hong-Kong, Kore,Tayvan ve Singapur gibi Güney Asya ülkeleriyle dünya pazarlarında rekabet güçlerini koruyamamaları sebebiyle bu ülkelerde sosyal maliyetlerin azaltılmasını, özellikle ücret dışı sosyal yüklerin düşürülmesini gündeme getirmiştir. Bu ülkelerde sosyal yüklerin azaltılması her şeyden önce ve en fazla o ülkede çalışan işçiler ve onların sendikalarını etkileyecektir. Đşte globalleşme sürecinde yaşanan bu değişim sendikaları ve onların üyelerini derinden etkileyecektir. Bunun için işçi sendikaları bu değişime 15 EKĐN, Nusret; Dönüşüm-Küreselleşme ve Çalışma Hayatında Yeni Boyutlar, Kamu-Đş, C. 4, S. 2, Ankara -Haziran 1997, s.61;ekđn, Nusret; Türkiye de Küçük Đşyerlerinde Endüstri Đlişkileri Açısından Çalışan Çocuklar, Kamu-Đş, Ankara-1996, s.146. 16 KUTAL, Metin; Küreselleşme Sürecinin Türk Sendikacılığı Üzerindeki Olası Etkileri, Kamu-Đş, C.4, S.2, Ankara- Haziran 1997, s.251,252.; YÜKSEL, Nihat; Küreselleşme ve Toplu Pazarlıktaki Değişim, T.Đ.S.K. Yayınları, Ankara-1997, s.15,16. 17 TĐSK; Avrupa nın Đçinde Bulunduğu Sosyo-Ekonomik Durumun Rekabet Açısından Değerlendirilmesi ve Türkiye, Đşveren Dergisi, C.37, S.7, Nisan -l994, s. 26.
hazır olmak ve değişimin işgücüne getirdiği olumsuzlukları bertaraf etmenin yollarını aramak mecburiyetindedirler. 18 Bilindiği gibi son 25 yıl içerisinde ekonominin milletlerarası niteliği gittikçe artmaktadır. Milletlerarası niteliği artan ekonomilerin, global rekabete dayanabilmeleri ise ancak bilgiye ulaşan eğitimli, yüksek nitelikli işgücüyle mümkün olabilecektir. Milli ve milletlerarası piyasalarda mikro teknolojinin öncülük ettiği değişim, istihdam piyasalarında yüksek vasıflı elemanlara olan talebi artırmaktadır. Teknolojik yeniliklerin çok kısa sürede büyük değişikliklere maruz kalarak, hızla gelişmesi, yüksek vasıflı elemanların bilgilerinin de bu gelişmelere paralel olarak devamlı yenilenmesini zorunlu hale getirmektedir. Bunun için sanayileşmiş bir çok batılı ülke, eğitim seviyesini yükseltmiş ve bu eğitimi sürekli hale getirmişlerdir. Ayrıca, işyeri ve işletmelerde bir taraftan çeşitli metotlarla kurum içi eğitimlere ağırlık vererek, iş gücünün vasfını yükseltirken, diğer taraftan işyeri sendika temsilcilerinden de faydalanarak, kuvvetli iş birliği ile çalışma ahengini sağlamaktadırlar. 19 Sosyal faaliyetlere ehemmiyet verip, müesseseleşerek çeşitli faaliyetleri gerçekleştiren sendikalar üye- sendika bağını güçlendirerek, son 25 yıldan beri yaşanan ve giderek daha da acımasızlaşan global rekabet sürecinde varlıklarını muhafaza edebilmektedirler. Ancak işçi-işveren-devlet ilişkilerinin çatışmaya dayandığı ülkelerde, sendikaların gerçekleştirdikleri sosyal faaliyetlerinde yetersizliği dikkate alındığında, bu ülkelerde sendikalar güç ve üye kaybetmektedirler. 20. Globalleşme sürecinde artan rekabet ortamında faaliyette bulunan işletmeler yeniden yapılanma sürecine girmişlerdir. Dünyada endüstri ilişkilerinde meydana gelen değişiklikler daha henüz tam anlamıyla Türkiye de etkisini göstermemiştir. Ancak buna rağmen bu gelişmeler Türk sendikalarını da ciddi üye kayıplarına uğrama durumuyla karşı karşıya getirmiştir. Hatta bu kayıp gelişmiş ülkelerdeki sendikalardan daha fazla hissedilebilecektir. Çünkü Türkiye de mevcut olan yapısal problemler nedeniyle zaten işgücünün ve onların sendikaları için her zaman varolma ve hayatta kalabilme mücadelesi eksik olmamıştır. 21 Bu defa söz konusu 18 KUTAL, Metin; Küreselleşmeye Karşı Sosyal Devletin Yeniden Yapılandırılmasında Sendikaların Toplumsal Görevi, Harb-Đş Konferansları-2, 28 Mart 1997, s.69,70. 19 KURTULMUŞ, Numan; Bir Örgütsel Öğrenme Süreci Olarak Rotasyon Metin Kutal a Armağan, Tühis, Ankara-1998, s.567. 20 ADAMS, J Roy; Globalızatıon And Transformatıon Of Industrıal Relatıons Systems, 1V. Ulusal Endüstri Đlişkileri Kongresi, Kamu- Đş, Ankara- 1995, s.72-74. 21 KORAY Meryem; Küreselleşme Sürecinde ve Değişen Koşullarda Türk Sendikacılık Hareketi, Fırsatlar ve Riskler, Gürtaş Ofset, Đstanbul-Kasım 1996, s.1-4; LORDO LU, Kuvvet; 2000 li Yıllarda Sendikal Politikalar Ne Olmalı, Harb-Đş Konferansları-3,27 Mart 1998- Ankara, s.5.
yapısal problemlere globalleşme süreci ile ortaya çıkan değişimin meydana getirdiği evrensel problemleri de ilave ettiğimizde Türk sendikacılığının var olma ve hayatta kalabilme mücadelesinin ne kadar büyük olduğu görülecektir. Globalleşme süreci içerisinde meydana gelen evrensel gelişmelerin ışığında, sendikaların varlıklarını koruma problemi yeniden ortaya çıkmıştır. Bunun için sendikalar varlıklarını koruma arayışını sürdürmektedirler. Bu süreç içerisinde sendikaların sosyal faaliyetlerini ve bu faaliyetlere dair politikalarını yeniden gözden geçirme ve tespit etme zarureti doğmuştur. Bu çerçevede globalleşme sürecinin sendikalar üzerindeki etkileri ve bu etkileri bertaraf edecek sosyal faaliyetlerin yeniden düzenlenmesi araştırmanın ana fikrini oluşturacaktır. Đşte çalışmamızın amacı; sendikaları etkileyen en önemli faktörlerden birisi olan globalleşme gerçeği çerçevesinde Dünyada ve ülkemizde sendikaların sosyal faaliyetlerini incelemek, gelişen ve değişen Dünya şartlarında bu mesleki kuruluşların konu ile ilgili faaliyetlerinde yeni yapılanmaların olup olmadığını araştırmak ve bu gelişmelerden Türkiye deki sendikal hareketlerin nasıl etkileneceğini ortaya çıkarmak ve elde edilen verileri değerlendirerek,olması gerekenleri de dikkate almak suretiyle önerilerde bulunmaktır. Ayrıca sendikaların faaliyet alanları içerisinde yer alan, sosyal faaliyetlerden olan eğitim, araştırma, kooperatifçilik, yatırım, sosyal güvenlik ile sosyal ve kültürel faaliyetlerin ayrıntılı analizini yapmaktır. Çalışma üç bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde sendikaların genel olarak sosyal faaliyetleri ve sosyal faaliyetlerin sendikal faaliyetler içindeki yeri,ehemmiyeti, sosyal faaliyetlere sendika ekollerinin bakışı ve sosyal faaliyette bulunma hakkı gibi konular üzerinde durulmuştur. Bu bölümde Türk sendika mevzuatında sendikaların sosyal faaliyetlerinin tarihi gelişimi, muhtevası ve kapsamı belirtilerek; sendikaların çeşitli ülkelerde gerçekleştirdikleri sosyal faaliyetler tespit edilerek, incelenmeye çalışılmıştır. Đkinci bölümde; Türkiye de işçi sendikalarının gerçekleştirdikleri sosyal faaliyetleri belirlemek amacıyla saha araştırma çalışması yapılmıştır. Sendikaların sosyal faaliyetlerine yönelik saha araştırması sonuçlarının analizi ve değerlendirilmesi bu bölümde ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise; globalleşmenin endüstri ilişkilerine etkileri ile globalleşmenin endüstri ilişkilerinde meydana getirdiği başlıca değişiklikler belirtilirken; globalleşme sürecinde sendikaların geliştirdiği başlıca politikalar ve tedbirler tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca globalleşme sü-
recinin Türk işçi sendikacılığı üzerindeki etkileri tespit edilmiş ve bu süreç içerisinde Türk işçi sendikacılığında meydana gelecek muhtemel yapı değişiklikleri belirtilmeye çalışılarak, sendikaların sosyal faaliyetlerinin zaman içerisinde artan önemi vurgulanarak, yeniden düzenlenmesinin gerekliliği ortaya konulmuştur. Aynı şekilde Türkiye de işçi sendikalarının gerçekleştirdikleri sosyal faaliyetler analiz edilerek, değerlendirilmiştir. Nihayet tüm bu araştırmalardan bir genel sonuç çıkarılmaya çalışılacaktır.
BĐRĐNCĐ BÖLÜM GENEL OLARAK SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYETLERĐ I- SENDĐKALARIN SOSYAL FAALĐYETLERĐ - TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ VE SENDĐKAL EKOLLERĐN SOSYAL FAALĐYETLERE YAKLAŞIMLARI Sanayileşmeye bağlı olarak artan üretimi devamlı kılmak için başta madenlerde olmak üzere sanayinin her dalında büyük sayılarda işçi çalıştırılmaya başlandı. Önceki yüzyılın sonu ile bu yüzyılın başlarına gelindiğinde bu gelişmeler aynı zamanda işçi teşkilatlarının çalışma şartları, süreleri ve ücretleri bakımından yoğun biçimde istismar edildiği, sömürüldüğü bir döneme tekabül etmektedir. Bu dönem aynı zamanda siyasi ve iktisadi alanları ile liberalizmin hakim olduğu bir dönemdir. 1930 lara doğru gerek Avrupa gerek A.B.D. de bütün dünyayı sarsan bir ekonomik kriz yaşandı. Bu aslında o dönemdeki uygulama biçimiyle iktisadi liberalizm in bunalımıydı. Bunalım başta sermaye sahipleri olmak üzere, toplumun bütün kesimlerini sarstı. Đktisadi liberalizm düşüncesi gözden geçirilerek kendi iç dinamikleri içinde çareler arandı. Sonuçta Keynesyen Ekonomi denilen; devletin krizi atlatabilmek için ekonomiye mali araçlarla müdahalesini öngören politikalar uygulamaya kondu. 2. Dünya savaşından sonra işçi sendikalarının hükümetlerle işbirliği içine girmesi ve Liberal ekonomik düzenin yetersizliğinin anlaşılmasıyla görev anlayışının değiştiğine inanan Sosyal Devlet in çalışma hayatına müdahale ederek 22 çalışma şartlarını tanzim etmesi, işçi sendikalarını işverenler ve hükümetler karşısında güçlü konuma getirmiştir. 23 Sendikalar, sendikal faaliyetlerini, takip eden dönemlerde daha da geliştirerek, mesleki amaçlı faaliyetlerine ilaveten sosyal faaliyetlere de yönelmişlerdir. Üyelerinin ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini geliştirmek amacıyla kurulan sendikalar, çalışma ilişkilerine dair faaliyetlerinin yanında, üyelerinin ihtiyaç hissettikleri ek gelir kaynakları bulmak, ekonomik gücü sınırlı bulunan üyelerinin refah seviyelerini artırmak 22 TUNA Orhan, YALÇINTAŞ Nevzat; Sosyal Siyaset, Đstanbul-1985,s.198-200. 23 GEREK, Nüvit; Sendikaların Kooperatifçilik ve Yatırım Faaliyetleri; Türkiye deki Uygulama, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 20, Eskişehir-1983, s.5-8.; TUNA, Orhan; Sendikacılığın Dünü ve Bugünü, Sosyal Siyaset Konferansları, X11. Kitap, s.8.
amacıyla yeni faaliyet şekilleri geliştirerek sosyal faaliyetlere yönelmişlerdir. 24 Gerçekten sendikalar mevzuat çerçevesinde üyelerine ekonomik ve sosyal alanda daha fazla menfaat sağlama imkanını; faaliyet alanlarını genişleterek ve çeşitlendirerek bulabilmişlerdir. 25 1- Sosyal Faaliyet Kavramı ve Sosyal Faaliyetlerin Sendikal Faaliyetler Đçindeki Yeri Sendikalar, zaman içerisinde sadece üyelerinin menfaatlerini koruyan kuruluşlar olma niteliğinden çıkarak, ülkenin bütün sosyal katmanlarını ilgilendiren ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda çok önemli faaliyetlerde bulunan kuruluşlar haline gelmişlerdir. 26 Bu çerçeve içerisinde sendikaların fonksiyonlarını ekonomik, sosyal ve siyasal fonksiyonlar olmak üzere üç ayrı şekilde ifade edebiliriz. 27 Oldukça geniş muhtevaya sahip olan bu fonksiyonları birbirinden kolaylıkla ayırt etmek zordur. Kapsadıkları alanlar bakımından iç içe geçmiş durumdadırlar. Mesela, ekonomik bir faaliyetin sosyal boyutu olabileceği gibi, sosyal ve siyasî bir faaliyet de ekonomik olma açısından değerlendirilebilinir. 28 Bazı ülkelerde işçi sendikaları siyasal fonksiyonlarını bir siyasî partiye vücut vererek göstermişlerdir; Đngiltere de Đşçi Partisi örneğinde olduğu gibi. Bizim ülkemizde ve bazı demokratik ülkelerde ise sendikaların,doğrudan siyasi parti kurmaları veya herhangi bir siyasi partiye aleni destek vermeleri yasaklanmıştır. Buna rağmen, yine de sendikalar bir baskı gurubu olarak siyasal sistemin işleyişinde çok önemli etkiler yapabilmektedirler. Ekonomik fonksiyonlarını sınai ve iktisadi teşebbüslere yatırım yaparak, kooperatifler kurarak ve en önemli meslekî faaliyetlerinden olan toplu iş sözleşmesi vasıtalarıyla yerine getirirler. Sosyal fonksiyonlarını ise, tüzel kişilik olarak toplumdaki muhtelif sosyal ve kültürel faaliyetlere iştirak etmek suretiyle yerine getirirler. 29 24 ILO; Structure and Functions of Rural Workers Organisations, A Workers education Manuel Second(revised) Edition, International Labour Office, Geneva 1990, s. 95. 25 KUTAL, Metin; EBK Satışı ile Đlgili Parantez Programı, HBB Televizyonu, Hak-Đş 8. Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, Ankara-Aralık 1995, s. 84-85; CENTEL,Tankut; Değişim Đçinde Sendikalar, Mercek, Özel Sayı, Nisan-1996,s.41. 26 TALAS, Cahit; Sosyal Ekonomi; Đkinci Kitap, 3. Baskı, Ankara-1972, s. 168-170; ÇELĐK,Nuri; Đş Hukuku, C.11, Kollektif Đş Hukuku 1, Sendikalar, 2. Baskı, Đstanbul-1979, s. 8-10.; DEMĐR,Fevzi; Sendikalar Hukuku, Belediye Đş Sendikası Yayınları No:8,Đstanbul- 1989, s. 44-46. 27 ZAĐM, Sabahattin; Kollektif Pazarlık Sisteminin Mahiyeti ve Prensipleri, Sosyal Siyaset Konferansları, XII. Kitap, s. 1. 28 BENGĐ, Derya; Türk Sendikacılığını Etkileyen Modeller ve Sendikaların Ekonomik Olmayan Faaliyetleri; Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi; Đstanbul-1989, s. 128. 29 ZAĐM, Sabahattin; "a.g.m, s.1.
Sendikalar, amaçlarını ancak ekonomik, sosyal ve siyasal faaliyetlerle yerine getirebilmişlerdir. Birbirinden kolaylıkla ayırt edilemeyen bu girift faaliyetleri, kapsadıkları alanlar itibariyle ayırıma tabi tutup incelemeye aldığımızda, bu faaliyetlerin birbirlerine karşı önceliklerinin olup olmadığı sorusu karşımıza çıkmaktadır. Sendikacılığı ekonomik ve sosyal hak ve menfaatleri koruyan ve geliştiren ve sermayenin işçiyi istismar isteğine karşı bir savunma teşkilatı gibi gören anlayış, ekonomik amacı daima ön planda tutmaktadır. Gerçekten sendikaların üyeleri adına menfaat mücadelesi yapan, başta toplu sözleşme faaliyetleri ile ekonomik hak ve menfaatler sağlayan teşkilatlar oldukları kabul edilmektedir. Sosyal ve siyasal faaliyetlerde ise ekonomik amaçları elde etme yolunda, üyeler arası birlik ve beraberlik ruhunun oluşturulması, güçlü bir dayanışma bilincini sağlayıcı yönünün bulunması gerekmektedir. Buna göre sosyal faaliyetler, çalışanların sendikaları vasıtası ile yaptıkları ekonomik mücadeleyi başarı ile sürdürebilmelerinde, onların hareketlerini kolektif olma özelliğini sağlayan, geliştiren ve bu şekilde başarıya ulaştıran bir araç olarak da değerlendirilmektedir. 30 Sendikalar menfaat mücadelesiyle üyelerinin ücret seviyelerini yükseltmekle beraber, en az ücret kadar önemli olan ve ücretin bir parçası olarak kabul edilen sosyal faaliyetlere de zamanla daha fazla önem vermektedirler. Toplu pazarlık sürecinde ücretle birlikte çalışma şartları ve süreleri, izin hakkı, dinlenme saatleri, spor ve dinlenme tesisleriyle kooperatiflerden yararlanma ve daha fazla sosyal güvenlik alanlarına yönelme gibi fonksiyonlarda bulunmaktadırlar. Sendikalar sosyal ve kültürel fonksiyonlarını geliştirdikleri müddetçe üyeler arası birlik, beraberlik ve dayanışma ruhunu artırıp, o nisbetle ekonomik mücadelede başarı sağlayabileceklerdir. Yukarıda belirtildiği gibi menfaat mücadelesinde başarıyı sağlayan ve geliştiren bu araç vasıtası ile ortak problemler, dayanışma ruhu ve bilincinin geliştirilmesi neticesinde ortak bir tavırla çözüme kavuşturulmaktadır. Böylece sendikaların ekonomik faaliyetlerindeki başarı şansları etkin ve sürekli sosyal faaliyetlerden geçmektedir diyebiliriz. Yukarıdaki açıklamalar ışığı altında sendikaların sosyal faaliyetlerini şu şekilde tarif edebiliriz: Sendikaların ekonomik ve siyasal faaliyetlerinin dışında kalan ve üyeleri arasında birlik, beraberlik ve dayanışma bilincini geliştirmek amacıyla tüzel kişiliğin işletme içinde ve işletme dışında gerçekleştirdiği faaliyetlere sendikaların sosyal faaliyetleri denir. 30 ŞENĐNCĐ,Tijen; Türkiye de Sendikaların Sosyo-Kültürel Faaliyetleri (1963-1983), Yayınlanmamış Master Tezi, Đstanbul-1986, s. 3.
Sendikalar, gerçekleştirdikleri toplu iş sözleşmeleri ile üyelerinin gelir dağılımından adil ölçüde pay almalarını sağlamaya çalışmaktadırlar. 31 Toplu iş sözleşmeleri ile istedikleri amaca ulaşabilmek için toplu mücadele araçlarından olan grev dışındaki siyasal ve toplumsal baskı araçlarından da yararlanırlar. Buna rağmen toplu iş sözleşmeleriyle sağlanan ekonomik ve sosyal hakların gelir dağılımını tam anlamıyla iyileştiremediği ve toplumdaki sosyal dengeyi korumaya zaman zaman gücü yetmediği de bilinen bir gerçektir. Özellikle işsizlik ve enflasyonun had safhada olduğu ülkelerde veya dönemlerde sendikaların mesleki faaliyetlerinin dışındaki konuları da ele alarak bu alanlarda da faaliyette bulunmaları zorunlu hale gelmiştir. Gerçekten sendikalar, işçilerin işveren karşısında korunması ihtiyacından doğan bir hareket olmasına rağmen, zaman içerisinde çalışanın her bakımdan korunmasını yani ekonomik, sosyal ve siyasal bakımdan konu alan bir amaca yönelmiştir. Bu amaca ulaşabilmek için bir taraftan işçilerin ücret haklarının korunup geliştirilmesine, üyelerinin adil ücrete kavuşabilmelerine çalışırken, diğer taraftan ücret dışında kalan ancak ücretin bir parçası olarak kabul edilen sosyal haklar elde etmeye yönelik fonksiyonlara da yönelmişlerdir. Đşte sendikaların sosyal faaliyetlerinin önemi burada ortaya çıkmaktadır. Böylece sendikalar bir taraftan toplu iş sözleşmesi yapma yoluyla üyelerinin ekonomik durumlarını korumaya çalışırken diğer taraftan sosyal faaliyetlerden olan kooperatif ve yatırım faaliyetleriyle yeni ekonomik imkanlar elde etmekte bunun sonucu olarak gelir dağılımını en azından üyeleri açısından düzenleyici görevler görmektedirler. Bu faaliyetleri ile sendikalar sermayenin birikmesinde ve dolayısıyla ülkenin kalkınmasında önemli katkı sağlarken, aynı zamanda üyelerinin de toplam gelirden daha fazla pay sahibi olmaları mümkün hale gelmektedir. Böylece ülke ekonomilerinin gelişmesini teşvik ederken, bizzat kurdukları veya kurulmalarına katkı sağladıkları yatırım ve kooperatifler aracılığıyla yeni istihdam imkanları doğmasına katkı sağlamaktadırlar. Diğer taraftan konut ve tüketim kooperatifleri aracılığıyla üyelerini sadece işyerlerinde değil, sosyal hayatın güçlükleri içinde de korumayı gaye edinmişlerdir. Sendikalar bu tür ekonomik ve sosyal faaliyetlerle üyelerinin istismar edilmesini önlemeye çalışırken, onların sendikalara gönülden bağlılıklarını arttırmaya çalışarak, kendi varlıklarını korumak ve devam ettirmek imkanına kavuşabilmektedirler. Yine sosyal faaliyetlerden olan yardımlaşma sandıkları kurarak, üyeler arasındaki sosyal dayanışmayı arttırmayı, eğitim ve araştırma faaliyetleri ile toplumsal ve sendikal bilinci oluşturmayı, kurslar, 31 KUTAL, Metin; Toplu Pazarlık Döneminde Yeni Boyutlar, KUTYAY, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Đstanbul-1986, s.110.