GÜZEL SANATLAR VE SPOR LİSELERİ TÜRK MÜZİĞİ ÇALGI TOPLULUKLARI 11 DERS KİTABI YAZARLAR Hakan Cumhur KAHRAMAN Ayşe AKAR KOPARİPEK DEVLET KİTAPLARI ÜÇÜNCÜ BASKI..., 2012
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 4933 YARDIMCI VE KAYNAK KİTAPLAR DİZİSİ...: 341 12.?.Y.0002.4056 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekillleri kısmen de olsa hiçbir suretle alınıp yayımlanamaz. Editör Naci MADANOĞLU Dil Uzmanı Güney ÖZKILINÇ Program Geliştirme Uzmanı Sedat DAĞ Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı İsmail ŞENER Rehberlik Uzmanı Serap ÖZÜDOĞRU Görsel Tasarım Uzmanı Emel UZUNER ISBN 978-975-11-3454-7 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu nun 15.07.2010 gün ve 4834 sayılı yazısı ile eğitim aracı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012 gün ve 3398 sayılı yazısı ile üçüncü defa 1.547 adet basılmıştır.
ATATÜRK'ÜN GENÇL E H TABES Ey Türk gençli i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en k ymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahlar n olacakt r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düflersen, vazifeye at lmak için, içinde bulunaca n vaziyetin imkân ve fleraitini düflünmeyeceksin! Bu imkân ve flerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan n, bütün kaleleri zapt edilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün ordular da t lm fl ve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu fleraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ h yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düflmüfl olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâd! flte, bu ahval ve flerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt r! Muhtaç oldu un kudret, damarlar ndaki asîl kanda, mevcuttur!
.. MUSTAFA KEMAL ATATURK
ÖĞRENME ALANI: BİRLİKTE ÇALMA 8 ÜNİTE 1 TEMEL BİLGİLER 9 1. Ders Öncesi Hazırlık ve Toplu Çalmaya Giriş...10 2. Türk Müziğinde Çalgı Türleri...14 3. Türk Müziğinde, Yaptıkları Müzik Türüne Göre Oluşan Çalgı Toplulukları...17 a. Geleneksel Türk halk müziği çalgı toplulukları...17 b. Geleneksel Türk sanat müziği çalgı toplulukları...19 c. Askerî müzik (mehter ve bando) toplulukları...21 ÖĞRENME ALANI: GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ USULLERİ 28 ÜNİTE 2 ANA USULLER 29 1. İki, Üç ve Dört Zamanlı Usuller......30 a. İki zamanlı usul...30 b. Üç zamanlı usul...38 c. Dört zamanlı usul...43 ÖĞRENME ALANI: GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI 50 ÜNİTE 3 BASİT MAKAMLAR 51 1. Basit Makamlarda Uygulamalar...52 ÖĞRENME ALANI: UYGULAMA, GELİŞTİRME VE SERGİLEME DAĞARCIĞI 100 ÜNİTE 4 DÜZEYE UYGUN ESER ÇALIŞMASI 101 1. Toplulukta Tek Sesli Eser İcrası...102 2. Toplulukta Çok Sesli Eser Çalıştırma...131 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARININ YANIT ANAHTARI 159 SÖZLÜK 160 KAYNAKÇA 163
Hazırlık Çalışmaları Bu bölüm yeni bilgilerin öğrenilmesi amacıyla ön bilgilerin harekete geçirilmesini, konuyu sezdirmeyi amaçlar. Araştıralım Etkinlikler için sınıfa getirilecek materyalleri içerir. Bu bölüm bir önceki derste öğretmen ve öğrenciler tarafından mutlaka incelenmelidir. Bilgi Notu Konuya ilişkin bilgilerin verildiği bölümdür. Etkinlik Sınıf içinde öğrencilerin konuya yönelik etkin katılımının sağlandığı bölümdür. Etkinlik Önceden hazırlık yaparak sınıf içinde derse etkin katılım için gereken süreci kapsar. Okuma Metni Konuya ya da etkinliğe yönelik metinleri belirtir. Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları Öğrencilerin üniteyle ilgili öğrendiklerini çoktan seçmeli, boşluk doldurmalı, doğru yanlış ve açık uçlu sorularla değerlendirilmelerine yönelik bölümdür. Dikkat Çekme Konuya yönelik soruları kapsar. Ürün Dosyası Öğrencilerin, etkinlik ve yapmış olduğu araştırmalardan seçerek sakladığı ürünlerin yerleştirildiği dosyadır. Ayrıca öğretmenin süreç değerlendirmesinde kullanacağı bir materyaldir. 1. EK: Toplu eser seslendirme dereceleme ölçeği: Öğrencilerin toplu eser seslendirmesi sırasında gerekli ölçütlerin gözlemlenmesi amacıyla hazırlanmıştır. 2. EK: Öz değerlendirme formu: Her konu sonunda öğrencinin kendisini değerlendirmesi için konulmuştur. 3. EK: Grup değerlendirme formu: Grupça yapılan etkinliklerde grubun kendi kendini değerlendirmesi için konulmuştur. 4. EK: Öğrenci gözlem formu: Yapılan etkinliklerde her bir öğrencinin öğretmen tarafından değerlendirilmesi için konulmuştur. 5. EK: Proje değerlendirme ölçeği: Yapılan proje ödevleri için her bir öğrencinin öğretmen tarafından değerlendirilmesi için konulmuştur. 6. EK: Akran değerlendirme formu: İlgili bölümlerde öğrencinin arkadaşlarını değerlendirmesi için konulmuştur.
1.ÖĞRENME ALANI BİRLİKTE ÇALMA
1. ÜNİTE TEMEL BİLGİLER Ders Öncesi Hazırlık ve Toplu Çalmaya Giriş Türk Müziğinde Çalgı Türleri Türk Müziğinde, Yaptıkları Müzik Türüne Göre Oluşan Çalgı Toplulukları a. Geleneksel Türk halk müziği çalgı toplulukları b. Geleneksel Türk sanat müziği çalgı toplulukları c. Askerî müzik (mehter ve bando) toplulukları
Ders Öncesi Hazırlık ve Toplu Çalmaya Giriş Hazırlık Çalışmaları 1. İzlediğiniz Türk müziği çalgı toplulukları konserlerini aranızda tartışınız. 2. Klasik Batı müziği çalgı toplulukları ile Türk müziği çalgı toplulukları arasındaki- bugüne kadar gözlemlediğiniz- farklılıkları söyleyiniz? Araştıralım 1. Okulunuzda kullanılan akort aletlerini araştırıp sınıf ortamına getiriniz. 2. TRT klasik Türk sanat müziği ve Türk halk müziği çalgı topluluklarının konser kayıtlarını sınıf ortamına getiriniz (3. etkinlik içindir.). Etkinlik 1 Öğrenciler akortlarını yaptıkları çalgılarla-sesler piyano ya da başka bir çalgıdan alınmış olabilir- etkinlik için hazır bulunurlar. Öğretmen (şef) oturma düzenlerine karışmaz, birlikte karar verdikleri bir eseri çalmalarını ister, eseri yönetmez. Herkesin kendi kaynağından ses alarak akort yaptığı toplu çalmada oluşan sorunlar nelerdir? Bursa, Büyükşehir Belediyesi Konservatuvarı Öğrencileri Çalgı Topluluğu Etkinlik 2 Öğrenciler, eseri bitirdiklerinde akortla ilgili sorunlar üzerinde durulur. Her öğrenci- diyapazon kullanarak- arkadaşlarının akorduyla kendi akordunu karşılaştırıp yardım alarak yeniden akort yapar. Öğretmen (şef), öğrencilerden eseri tekrar çalmalarını isteyerek topluluğun oturma düzenini kontrol eder ve topluluğu yönetir. Aynı ses kaynağından birbirini kontrol ederek akort yapıldığında topluğun performansı nasıldı? Oturma düzeni bize neler kazandırdı? Şef yönetimi bize neler kazandırdı? 11
Etkinlik 3 Sınıfa getirdiğiniz VCD ve DVD görüntülerini izleyip şef ve topluluğun uyumunu gözlemleyiniz. Topluluğu oluşturan kişilerin birbirleriyle olan uyumunu değerlendiriniz. Çalgı topluluğunun oturma düzenini inceleyiniz. Çalgı topluluğunun ses bütünlüğünü değerlendiriniz. Bilgi Notu Çalgıların akort edilmesinde, çelikten yapılan ve 440 hertz frekansında titreşim yayarak la sesini şaşmaz bir doğrulukta üreten diyapazon kullanılır. Elektronik akort cihazı ve akort düdüğü sağlıklı akort yaptığımız araçlardır. Toplu çalmada ses bütünlüğünün büyük bir önemi vardır. İyi bir topluluk, tını bakımından aynı ses yapısına sahip olan bir topluluktur. Toplu çalmada kendi partinizi seslendirirken yakın çevrenizden başlayarak önce sehpa arkadaşınızı, sonra topluluğun geri kalanını dinlemeniz ve şefinizin isteklerini yerine getirmeniz büyük önem taşımaktadır. Bu, topluluğunuzun parçası olarak en önemli görevlerinizden biridir. Arkadaşınızın ve şefinizin dikkatini dağıtacak, ses bütünlüğünü bozacak her türlü davranıştan kaçınınız. Etkinlik 4 Öğrenciler, birlikte seslendirmek için bir eser belirleyip aralarından bir arkadaşlarını şef olarak seçerler. Belirlenen eseri toplu eser seslendirmenin- hazırlıktan bitirişe- kurallarına uyarak yorumlamaya çalışırlar. Etkinlik 5 Dördüncü etkinlikte yapılan çalışmayı farklı bir eser kullanarak ve yeni bir arkadaşınızı seçerek tekrarlayınız.topluluğu yöneten iki arkadaşınızın performansını değerlendiriniz? Dikkat Çekme Toplu çalmada ses bütünlüğünün önemini açıklayınız? Toplu çalmada birbirini dinlemenin ve bireysel performansın önemi nedir? Şefe bakarak ve uyarak çalmanın-müzikal anlatım açısından- kazanımları nelerdir? Ses bütünlüğünü oluşturan unsurlar nelerdir? 12
Bursa, Zeki Müren Güzel Sanatlar ve Spor Lisesi Çalgı Topluluğu Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Anonim KOSALMA Derleyen Yöresi:Tunceli/ ve notayı Pülümür alan Kimden Alındığı: Muzaffer Şükrü Sarısözen Çelik, Haydar Şahinkaya Derleyen: M. Sarısözen 13
Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Makamı: Uşşak Usulü:Nim sofyan BİR SU İÇTİM TESTİDEN UŞŞAK TÜRKÜ Uşşak Türkü 14
Türk Müziğinde Çalgı Türleri Hazırlık Çalışmaları 1. Bildiğiniz Türk müziği çalgılarını söyleyiniz. 2. Kullandığınız çalgıların yapısal özelliklerini söyleyiniz. 3. Sizce keman Türk müziği çalgısı mıdır? Araştıralım 1. Türk müziği çalgılarına ait fotoğraf örnekleri bulunuz. 2. Çalgıların ses sınırları ve akort sistemleri hakkında araştırma yapınız. Etkinlik 1 Yaylı, vurmalı, mızraplı ve nefesli çalgıların örnek fotoğrafları türlerine göre gruplandırılarak sınıf panosunda sergilenir. Vurmalı çalgılar Yaylı çalgılar Tezeneli çalgılar Üflemeli çalgılar........................................................................................................................ Etkinlik 2 1. Etkinlikte belirtilen çalgıların ses sınırları, yapısal özellikleri ve akort sistemlerini içeren araştırmalarını sınıfa getirip çalgı fotoğraflarının altına ekleyiniz. Örnek: Üç telli klasik kemençenin ses sınırı Üç telli klasik kemençenin gövdesi........................... 15
Etkinlik 3 Sınıfta kullanılan çalgıların akort sistemleri, öğrenciler tarafından açıklanır. Sınıfta örneği bulunmayan çalgılar, öğrenciler tarafından tanıtım CD si veya fotoğraf yardımıyla tanıtılır. Dikkat Çekme 1. Bağlama ailesi hangi çalgılardan oluşur? 2. Türk sanat müziğinde kullanılan mızraplı çalgıların yapısal özelliklerini belirtiniz. 3. Türk müziği çalgılarındaki akort sorunlarını- Batı müziği akort sistemi açısından- düşününüz. 4. Türk sanat müziğinde hangi tür klarnet kullanılmaktadır? 5. Türk sanat müziğinde kaç tür tambur kullanılmaktadır? 6. Türk halk müziğinde kaç nefesli çalgı vardır? Bilgi Notu Türk halk müziğinde bağlamanın çeşitli akort düzenleri vardır. Örneğin halk arasında en çok kullanılan bağlamada (uzun saplı), bozuk düzende alt teller la, orta teller re, üst teller sol olarak adlandırılır. Bunun yanında misket düzeninde alt teller la, orta teller re, üst teller fa diyez olarak adlandırılırlar. Ancak bu teller akortlanırken la olarak adlandırılan teller piyanodaki do sesine, re olarak adlandırılan teller piyanodaki fa sesine, sol olarak adlandırdığımız teller piyanodaki si bemol sesine, fa diyez olarak adlandırdığımız teller piyanodaki si sesine akort edilir. Bilgi Notu Türk sanat müziğinde önemli yeri olan bir çalgı da ut tur. Ut ta altı tel bulunur ve bu teller; inceden kalına sol, re, la, mi, si, fa diyez olarak sıralanır. Ancak bu teller akort edilirken birinci tel grubu re sesine, ikinci tel grubu la sesine, üçüncü tel grubu mi sesine, dördüncü tel grubu si sesine, beşinci tel grubu fa diyez sesine, altıncı tel do diyez sesine göre akort edilir. 16
Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Anonim ÇALDIĞIM BAĞLAMA Yöresi: Kahramanmaraş Derleyen :Cemil Demirsipahi Kimden Alındığı: Nefise Aytaç Derleyen: Cemil Demirsipahi Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Nim sofyan:96 Anonim YANKILAR Beste: Cinuçen Tanrıkorur 17
Türk Müziğinde Yaptıkları Müzik Türlerine Göre Oluşan Çalgı Toplulukları Hazırlık Çalışmaları 1. Türk müziğinin millî birlik ve beraberliğimiz açısından önemi nedir? 2. Türk müziğinde oluşturulmuş çalgı topluluklarını araştırınız. Araştıralım 1. Türk müziğinde yaptıkları müzik türüne göre oluşan çalgı topluluklarını araştırınız. 2. Bulduğunuz materyalleri sınıfa getiriniz. 3. Bulunduğunuz kentte var ise Türk halk müziği, Türk sanat müziği, mehter ve bando topluluklarını çalışma yerlerinde ziyaret ederek kullandıkları çalgıları inceleyiniz. 4. Bulunduğunuz kentteki çalgı topluluklarının etkinliklerini takip ederek bu etkinliklere katılınız. Geleneksel Türk Halk Müziği Çalgı Toplulukları Etkinlik 1 Sınıfta Türk halk müziği çalgı topluluklarına ait konser görüntülerinden bölümler izlenir. Bu toplulukların oturma düzenleri, şef ile uyumları (müzikal anlatım terimleri), yapılan müziğin bıraktığı etkiye dikkat çekilir. Etkinlik 2 İzlediğiniz Türk halk müziği konserinde vurmalı çalgılar, topluluğun hangi yönünde oturmuşlardı? Gözlemlerinizi sınıfla paylaşınız. Bursa, Büyükşehir Belediyesi Konservatuvarı Türk Halk Müziği Uygulama Topluluğu 18
Etkinlik 2 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. ADA SAHİLLERİNDE BEKLİYORUM Makamı: Hicaz Usulü:Sofyan Hicaz Türkü Bilgi Notu Türk halk müziği çalgı topluluğundaki çalgıların dizilişlerinde; aşağıdaki tablonun dışında farklı uygulamalar da görmekteyiz. Topluluğa, renk sazları dediğimiz çeşitli yörelere özgü çalgılar eklenebilmektedir. Azeri türkülerde tar, Karadeniz türkülerinde garmon ve tulum, Antalya yöresi türkülerinde sipsi, Ege yöresi türkülerinde kaba zurna eklenebilmektedir. Harput türküleri yorumlanırken geleneksel Türk sanat müziği sazlarından keman, ud, kanun vb. kullanıldığını görmekteyiz. Topluluktaki çalgı sayısı arttığında buna bağlı olarak ritm sazların sayısı da artmaktadır (koltuk davulu, bendir, def vb.). Ayrıca ses tesisatının olmadığı durumlarda ritm sazların ortaya yerleştirildiği görülmektedir. 19
Yukarıdaki tablo Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi Bölümü Türk Halk Müziği Öğretim Üyesi Yaşar Kemal Alim in önerdiği Türk halk müziği enstrümanları sahne dizilimidir. Geleneksel Türk Sanat Müziği Çalgı Toplulukları Etkinlik 1 Sınıfta Türk sanat müziği ve tasavvuf müziği çalgı topluluklarına ait konser görüntülerinden bölümler izlenir. Bu toplulukların oturma düzenleri, şef ile uyumları -müzikal anlatım terimleri açısından- ve yapılan müziğin bıraktığı etkiye dikkat çekilir. Tasavvuf müziği çalgı topluluğu ile Türk sanat müziği çalgı topluluğu arasındaki benzerlik ve farklılıkları tartışılır. Türk sanat müziği çalgı topluluğunda yaylı çalgılardaki yay birliği nin önemini tartışılır. Bursa, Büyükşehir Belediyesi Konservatuvarı Türk Sanat Müziği İcra Heyeti 20
Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. DEĞDİ SAÇLARIMA BAHAR GÜLLERİ Makam:Hicaz Beste :Bekirov Usulü:Semai 21
Bilgi Notu Aşağıdaki tablonun dışında farklı uygulamalara da rastlamaktayız. Bunlardan biri ritim sazların ortaya alınmasıyla oluşan düzendir. Şefle ritim sazların her zaman göz göze olma ihtiyacından kaynaklanan bu oturuş biçiminde ortadaki ritim sazların sesi tüm sazlar tarafından daha iyi duyulmalıdır. Bu oturuş biçimi özellikle ses tesisatının olmadığı durumlarda sıklıkla kullanılmaktadır. Ayrıca sazendelerin ustalık derecesi oturma planında etkili olmaktadır. Yukarıdaki tablo Sayın Erdinç Çelikkol un önerdiği Türk sanat müziği büyük koro sahne enstrümanları sahne dizilimidir. Askerî Müzik (Mehter ve Bando) Toplulukları Etkinlik 1 Mehter ve bando takımı ile ilgili araştırmalarınızın sonuçlarını sınıfta sunum yaparak tartışınız. Bursa, Büyükşehir Belediyesi Mehter Takımı 22
Etkinlik 2 Mehter ve bando topluluklarında kullanılan çalgılarla Türk ve Batı müziği çalgı topluluklarında kullanılan çalgıları karşılaştırıp ortak çalgıları belirleyiniz. Bilgi Notu Bursa, Büyükşehir Belediye Bandosu Bandonun görevi; insanlara görsel ve müzikal bir etkinlik sunmaktır. Orkestra ve bando sözcükleri, çalgılarını bir arada çalan müzisyenler topluluğu anlamını içerir. Ancak bando müziği ile orkestra müziği birbirinden farklıdır. Orkestralar çoğunlukla konser salonlarında, bandolarsa açık havada konser verirler. Bir orkestra için çok önemli olan yaylı çalgıların sesleri açık havada yeterince duyulmaz. Yaylı çalgıların akortları sıcak, soğuk ve nemli havanın etkisiyle kısa sürede bozulur. Bu yüzden, bandolarda üflemeli ve vurmalı çalgılar kullanılır. Bandolar iki gruba ayrılır. a) Askerî bandolar b) Konser bandoları Türklerde askerî müziğin MÖ 4. yüzyıldan başlayarak kullanıldığı bilinmektedir. Eski Türklerde davul ve sancak, egemenliği simgeleyen temel ögeler arasındaydı. Hükümdar, birisine beylik vereceği zaman ona sancak ve davul teslim eder; beyliğini alacağı zaman ise geri alırdı. Selçuklular ile Osmanlılarda devletin ve ordunun resmî müzik toplulukları (mehterhaneleri) vardı. Mehterhanelerdeki eğitim askerî disiplin altında gerçekleşirdi. Özellikle 18. yüzyılda mehter müziği büyük davul ve zil üçgeni ile çalgıların çıkardıkları ses ve vuruşlarla olduğu kadar ezgisel olarak da Avrupa bandolarını etkilemiştir. Mehterhaneler günümüz Türk bandolarının öncüsü sayılır. Mehter müziğinde yer alan çalgıların üç grupta toplayabiliriz: Zurna, boru, mehter düdüğü gibi üflemeli çalgılar ilk grubu; kös (büyük davul), davul, nakkare(küçük davul) gibi vurmalı çalgılar ikinci grubu; ziller, çıngıraklar ve çevgenler de son grubu oluşturur. 23
Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. MEHTER MARŞI 1/1 Güfte: Ahmet Muhtar Paşa Beste: İsmail Hakkı Bey Beste :İsmail Hakkı Bey Güfte:Ahmet Muhtar Paşa 24
1/2 25
1/3 Etkinlik Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Anonim SAKARYA MARŞI Müzik:Ahmet Cemalettin Çinkılıç Müzik: Ahmet Cemalettin Çinkılıç 26
OKUMA METNİ ROBERT SCHUMANN IN GENÇ MÜZİKÇİLERE ÖĞÜTLERİ NDEN Herkes birinci keman çalmak isteseydi hiçbir orkestra kurulamazdı. Her müzisyen kendi yerini bulmalıdır. İyi sayınız. Nice virtüözlerin icrası, sarhoş bir adamın yürüyüşüne benzer. Yarım yamalak çalışmayınız. Her zaman istekle çalışınız ve eserleri hiçbir zaman yarım bırakmayınız. Ağırlaşmak ve acele etmek, iki temel hatadır. Kolay eserleri iyi ve güzel bir biçimde çalmaya çaba gösteriniz. Bu, güç bir eseri çalmaktan daha iyidir. Her zaman iyi akort edilmiş çalgı üzerinde çalışınız. Çalarken sizi dinleyenlerle ilgilenmeyiniz. Kötü eserleri ne çalınız ne de mecbur kalmadıkça dinleyiniz. Çaldığınız aleti seviniz, fakat bir tanedir, en yükseğidir diye böbürlenmeyiniz. O alet gibi başka aletlerin de olduğunu ve hepsinin onun kadar iyi olduklarını unutmayınız. Arkadaşlarınız arasında sizden daha çok bilenleri arayınız. Halk şarkılarını iyi dinleyiniz. Bunlar en güzel melodilerin kaynağıdır ve her milletin karakterini taşırlar. Ahlak kuralları sanat yasalarının aynıdır. Çalışkanlık ve azim sayesinde daima yükseleceksin. Öğrenmenin sonu yoktur. Kimse bildiğinden fazlasını yapamaz. Kimse yaptığından fazlasını bilemez. Orkestra idaresi sanatıyla meşgul ol. İyi orkestra şeflerini sık seyret; hatta yönetimi zihninde kendi kendine ve beraberce yap. Bu seni doğruluğa götürecektir. Müzikçinin El Kitabı, Mithat Fenmen 27
Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları 1. Aşağıdaki yaylı çalgılardan hangisi, Türk halk müziği çalgı topluluklarında kullanılır? A) Keman B) Viyolonsel C) Yaylı tambur D) Kabak kemane E) Klasik kemençe 2. Aşağıdakilerden hangisi bando topluluklarında kullanılan nefesli çalgılardan biri değildir? A) Trompet B) Sol klarnet C) Trombon D) Mi bemol klarnet E) Tuba 3. Aşağıdakilerden hangisi mehter takımında kullanılan vurmalı çalgılardan biri değildir? A) Kös B) Nakkare C) Kurrenay D) Davul E) Zil 4. Aşağıda verilen görsellerden hangisi tasavvuf müziği topluluğunda kullanılan bir yaylı çalgıdır? A) B) C) D) E) 5. Türk sanat müziğinde çalgı topluluklarının kullandığı anahtar sistemi ile ilgili olarak aşağıda ki söylemlerin hangisi doğrudur? A) Kemanlar sol/ klarnet do B) Hepsi sol C) Hepsi fa D) Klarnet do/ diğerleri sol E) Tambur do/ diğerleri sol 6. Aşağıdaki söylemlerden hangisi toplu çalmanın gerekliliklerinden değildir? A) Çalgı ve notalarla hazırlıklı gelinmesi. B) Bireysel olarak çalışmadan gelinmesi. C) Birbirini kontrol edip akort yapılarak çalışılması. D) Grup arkadaşlarıyla birlikte çalışılması. E) Şefi dinleyip söylediklerinin yapılması. 7. En geniş ses sınırı olan Türk müziği çalgısı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sipsi B) Kanun C) Kemençe D) Ut E) Mey 8. Ney deki delik sayısı aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) 8 B) 6 C) 9 D) 7 E) 10 9. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise (D) yanlış ise (Y) yazınız. A. Toplu çalmada birlikte yay çekme; ses kalitesi ve tını açısından önemlidir. ( ) B. Nüans terimleri şefe bakarak uygulanır. ( ) C. Başkalarını dinlemek yanlış çalmamıza neden olur. ( ) D. Çalarken izleyicilere bakmak hata yapmaya neden olur. ( ) E. Vurmalı çalgıları çalanlar şeften bağımsız olarak eseri hızlandırıp yavaşlatabilir. ( ) 28
2.ÖĞRENME ALANI GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ USULLERİ 29
2. ÜNİTE ANA USULLER İki, Üç ve Dört Zamanlı Usuller a. İki zamanlı usul b. Üç zamanlı usul c. Dört zamanlı usul 30
İki, Üç ve Dört Zamanlı Usuller Hazırlık Çalışmaları 1. 9 ve 10. sınıfta çaldığımız Türk ve Batı müziği eserlerini ölçü kavramı üzerinden arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Nim sofyan, sofyan, semai usullerinde eserler dinleyiniz. Dinlediğiniz eserleri usulleri açısından arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. 2/4, 3/4 ve 4/4 ölçü sayılarında türküler dinleyiniz. Dinlediğiniz eserlerin ölçü sayıları hakkında arkadaşlarınızla tartışınız. Dikkat Çekme Hazırlık çalışmaları müziksel işitme okuma ve yazma dersi bilgilerinden yararlanarak yapılacaktır. Hazırlık çalışmalarının sonuçlarını sınıftaki diğer öğrencilerle paylaşınız. İki Zamanlı Usuller Araştıralım 1. Nim sofyan usulü hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız( 1. etkinliğe yöneliktir). 2. Üçlemeli nim sofyan usulü hakkında araştırma yapınız. 3. Velvele terimini araştırınız. 4. 2/4 ölçü sayısında bir türkü seçerek sınıfa getiriniz. 5. Nim sofyan usulünde bir eser seçerek sınıfa getiriniz. Getirdiğiniz eser usulü açısından arkadaşlarınızla paylaşınız. Bilgi Notu Türk Müziğinde muhtelif vuruşlardan meydana gelmiş ritim kalıplarına usul adı verilir. Etkinlik 1 1. Nim sofyan ile ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu tahtaya yazınız (8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle). a- Vuruş tablosunda kuvvetli ve zayıf zamanlarla ilgili görüşlerinizi söyleyiniz. Etkinlik 2 Nim sofyan usulünde bulduğunuz örnek eserin yazılı notasından dört ölçülük kısmını tahtaya yazınız. Eserin kuvvetli ve zayıf zamanlarını örnek üzerinde gösteriniz. 31
Etkinlik 3 2/4 ölçü sayısında dört ölçülük bir tartım yazınız, yazdığınız tartımı metronom kullanarak çalınız. a. Kuvvetli ve zayıf zamanlara dikkat ederek mi çaldınız? b. Metronomun hızına uyarak mı çaldınız? Etkinlik 4 Velvele kavramı ile ilgili yaptığınız araştırmayı paylaşınız. Bilgi Notu Sofyan, nim sofyan ve semai usullerinin vuruşları ile velveleli vuruş şekilleri aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. 4 lük birimde nim sofyan vuruş tablosu Velveleli vuruş tablosu Düm Düm 2 4 2 4 Tek Te ke 4 lük birimde sofyan vuruş tablosu Velveleli vuruş tablosu Düm Te Düm 4 4 4 4 ka Te ke Tek ka 4 lük birimde semai vuruş tablosu Velveleli vuruş tablosu Düm Düm 3 4 3 4 Tek tek Tek te ke 32
Etkinlik 5 Nim sofran usulünün 8 lik, 4 lük ve 2 lik birimle velveleli vuruş tablolarını tahtaya yazalım. Etkinlik 6 Üçlemeli nim sofyan usulü ile ilgili bulduğunuz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Bilgi Notu Tartışmaya açık usulümüz çoğunluk tarafından 6 zamanlı kabul ediliyorsa da aslında iki zamanlıdır. Üçlemeli notalar semai anlayışıyla değil triyole anlayışıyla yan yana gelmiştir. Her bir üçleme, bir dörtlük nota değerine eşittir. Düm Düm Düm 2 4 2 4 2 4 Tek Tek Tek Etkinlik 7 Aşağıda verilmiş olan nim sofyan usulüne örnek notaları inceleyiniz. İncelediğiniz örneğin kuvvetli ve zayıf zamanlarını eserin üzerine yazınız. BÜYÜK CEVİZİN DİBİ Yöresi: Erzincan/Kuruçay Kimden Alındığı: Nazım Can Derleyen: Ahmet Yamacı 33
Etkinlik 8 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. OLAM BOYUN KURBANI Makamı: Çargâh Usulü: Üçlemeli Nim Sofyani Azeri Türkü Etkinlik 9 Yedinci etkinlikte topluca seslendirdiğiniz türküyü, içinizden bir arkadaşınızın yönetiminde tekrar yorumlayınız. 34
Bilgi Notu Usul terimleri; Düm: Küdüme ya da sağ dize, sağ el ile vurularak yapılır. Genelde kuvvetli zamanı ifade eder. Tek: Kudüme ya da sol dize, sol el ile vurularak yapılır. Genelde zayıf zamanı ifade eder. Dü üm 2 4 Te ek Etkinlik 10 1. Nim sofyan usulünde bulduğunuz eserin bonasını yapınız. 2. Bona yaparken usul vurunuz. Etkinlik 11 1. Sınıfa getirdiğiniz 2/4 lük türkünün bonasını yapınız. 2. Bona yaparken vuruşlarını yaparak okuyunuz. Bilgi Notu BONA: Ritmik okuma. DARP: Elimizi veya ayağımızı bir defa düzenli hızda yukarıdan aşağıya vurup yukarı kaldırmak, darp(vuruş) meydana getirir. 35
Etkinlik 12 Öğretmenin sınıfta çaldığı eserin tartımını müziksel işitme okuma ve yazma dersi bilgilerinden faydalanarak aşağıdaki boş dizeklere yazınız. Eserin kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz, sonucu arkadaşlarınızla tartışınız. Etkinlik 13 Aşağıda verilen ölçülerin üzerine usul terimlerini, kuvvetli ve zayıf zamanlarını belirterek yazınız. 36
Etkinlik 14 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. EKİN EKTİM ÇÖLLERE Makamı:Hüseyni Usulü:Nim Sofyan Hüseyni Türkü 37
Etkinlik 15 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. GÖNÜL PENCERESİNDEN ANSIZIN BAKIP GEÇTİN Makamı: Hicaz Usulü:Nim Sofyan Güfte: Şemsi Belli Beste : Muzaffer İlkar 38
Üç Zamanlı Usuller Araştıralım 1. Semai usulünü araştırınız. Araştırma sonuçlarını sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Semai usulünde bir eser bulup sınıfa getiriniz. Getirdiğiniz eseri usul yönünden sınıfta paylaşınız. 3. 3/4 lük ölçü sayısında bir türkü bularak sınıfa getiriniz. Etkinlik 1 Semai usulü hakkında yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz vuruş tablosunu tahtaya yazınız. a. Vuruş tablosunda kuvvetli ve zayıf zamanlara dikkat ettiniz mi? Etkinlik 2 3/4 lük ölçü sayısında dört ölçülük tartım yazınız. Yazdığınız tartımı metronom kullanarak çalınız. a. Kuvvetli ve zayıf zamanlara dikkat ederek mi çaldınız? b. Metronomun hızına uyarak mı çaldınız? Etkinlik 3 Semai usulünde bulduğunuz örnek eserden 4 ölçülük bölümü tahtaya yazınız. Etkinlik 4 3. Etkinlikte kullandığınız eserin bonasını yapınız. Bona yaparken usul vurunuz. Etkinlik 5 Sınıfa getirdiğiniz 3/4 lük türkünün bonasını yapınız. Bilgi Notu Eksik Ölçü (Anakruz): Bir ölçünün ilk vuruşunun (darpının) dışında diğer vuruşlardan herhangi biri ile başlamasına denir. Eksik ölçü ile başlayan eserler, eserin içinde ya da eser sonunda eksik olan vuruşu tamamlarlar. 39
Etkinlik 6 Öğretmenin sınıfta çaldığı eserin tartımını-müziksel işitme okuma yazma dersi bilgileriniz yardımıyla- aşağıdaki boş dizeklere yazınız. Eserin kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. Etkinlik 7 Aşağıda verilen ölçülerin üzerine usul terimlerini, kuvvetli ve zayıf zamanlarını belirterek yazınız. 40
Makamı : Rast Usulü : Semai Etkinlik 8 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. GELDİĞİM YOLLARI BİLSEN NE UZAK Güfte Beste 1/1 : Güzide Taranoğlu : Necdet Tokatlıoğlu 41
1/2 Türk müziğinde kullanılan vurmalı çalgılardan bazıları 42
Etkinlik 9 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. NAZ BARI Usulü: Semai Yöresi: Azerbaycan Derleyen: Nida Tüfekçi Notaya Alan: Nida Tüfekçi 43
Dört Zamanlı Usuller Araştıralım 1. Sofyan usulünü araştırınız. 2. Sofyan usulünde bir eser bulup sınıfa getiriniz. 3. 4/4 lük ölçüde yazılmış bir türkü araştırıp sınıfa getiriniz. 4. Hasan Ferit Alnar ve Cinuçen Tanrıkorur hakkında araştırma yapınız. Etkinlik 1 Sofyan usulü hakkında yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz bilgileri tahtaya yazınız. Usulün vuruş tablosunda kuvvetli ve zayıf zamanlara dikkat ediniz. Etkinlik 2 4/4 lük ölçü sayısıyla dört ölçülük tartım yazınız. Yazdığınız tartımı metronom kullanarak çalınız. Etkinlik 3 Sofyan usulünde bulduğunuz örnek eserden dört ölçülük kısmı tahtaya yazınız. Tahtaya yazdığınız bölümün kuvvetli ve zayıf zamanlarını örnek üzerinde gösteriniz. Etkinlik 4 1. Sofyan usulünde eser bulup dört ölçülük kısmını tahtaya yazınız. a. Eserin bonasını yapınız. b. Bona yaparken usul vurunuz. Etkinlik 5 Sınıfa getirdiğimiz 4/4 lük türkünün bonasını vuruşlarını yaparak okuyunuz. Bilgi Notu Te- ke: Birinci te kısmı sağ elle, ke kısmı sol elle vurulur. Te-ke darbı her zaman orta kuvvettedir. Dü üm 2 2 Te ke 44
Etkinlik 6 Öğretmenin sınıfta çaldığı eserin tartımını- müziksel işitme okuma yazma dersi bilgileriniz yardımıyla- yazınız. Eserin kuvvetli ve zayıf zamanlarını tespit ediniz. Etkinlik 7 Aşağıda verilen ölçülerin üzerine, usul terimlerini- kuvvetli ve zayıf zamanlarını belirterek- yazınız. 45
Etkinlik 8 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. 1/1 HİCAZ ŞARKI BAHÇEYE İNDİM GÜLLERİ DEREM Makamı: Uşşak Usulü: Sofyan Güfte ve Beste: Fahri Kayahan 46
Etkinlik 9 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. HİCAZ ŞARKI ÇIKAYIM GİDEYİM URUMELİ NE Usulü: Sofyan Anonim Etkinlik 10 Sekizinci etkinlikte topluca seslendirdiğimiz Bahçeye indim ki gülleri derem türküsünü ve dokuzuncu etkinlikte topluca seslendirdiğimiz Çıkayım gideyim Urumeli ne türküsünü içinizden iki arkadaşınızın yönetiminde tekrar seslendiriniz. 47
Etkinlik 11 Aşağıdaki eseri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. 1/1 HİCAZ ŞARKI ALAYDIM ELİN ELİME Yöre: Şanlıurfa Kaynak Kişi: Mehmet Güzelgöz Derleyen: Mehmet Özbek 48
Etkinlik Hasan Ferit Alnar ve Cinuçen Tanrıkorur hakkında yaptığınız araştırmaları arkadaşlarınızla paylaşınız. OKUMA METNİ ERDİNÇ ÇELİKKOL Üsküdar Türk Musikisi Cemiyeti nin bünyesinde Emin Ongan Hoca nın tuttuğu ışıktan payını alan Erdinç Çelikkol, doğasında var olan ivecenlikle, musiki yaşamına hızlı başladı. Gençlik döneminde solist olarak musiki dünyasına katıldı. Bu alan ona dar geldi. Geleceğe dönük en yararlı hizmet yolunu, geniş bir yelpazeyi oluşturacak toplulukları, Türk musikisi alanında bilinçlendirmek yönünde gerçekleştirdi. Bu faaliyeti için seçtiği kent, Osmanlı İmparatorluğu na başkentlik yapmış, tarihî nitelik taşıyan Bursa oldu. Kurduğu bir musiki derneğine bağlı koroyu büyük bir özveri ile geceyi gündüze katarak yetiştirdi. Maddi olanaksızlıklar içerisinde, bir sinemanın giriş yerinde, merdivenle çıkılan kuytu bir yerde sevgi ve inançtan örülmüş disiplinli bir çalışma sonucu düzenli aralarla verdiği birbirinden güzel konserlerle çalışmasının başarılı ürünlerini sunmakla kalmadı, aynı zamanda Türk musikisinde parlak günler vaat eden bir koro şefi olduğunu da kanıtlamış oldu. İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlerde musikinin önde gelen kişileriyle verdiği konserleri Bursa ya taşıyarak bu önemli ustaları Bursa daki dinleyicilerine tanıtarak onlara yurt genelinde hak ettikleri ilgiyi göstermeyi başardı. Hayatını adadığı yoğun çalışmalarının sonucunda öyle bir noktaya gelindi ki Erdinç Çelikkol ismi, Bursa yla özdeşleşti. Büyük emek ve çabayla hazırladığı bu ortamda Çelikkol,Türk musikisi alanında en önemli hizmetinin girişimi için uygun saati yakaladı ve Bursa Büyükşehir Belediye sine bağlı bir Türk musikisi konservatuvarının kuruluşunda öncülük yaptı. Bu konservatuvar; arşiviyle, öğretim programıyla, çalışmalarıyla, Erdinç in uzun süreden beri kafasında biçimlendirdiği bir tasarımın ürünüydü. Çalışmalarında son derece dinamik, her zaman düzenli olan Çelikkol, kurucusu olduğu konservatuvarda da düzen ve disiplinini ortaya koydu. Kurduğu arşiv, yıllanmış konservatuvarlara örnek olabilecek niteliktedir. Kuram dersleri için hazırladığı notlar, başarılı öğretim programının kaynağı olmuştur. İki ciltten( 1300 sayfa) oluşan Türk Musikisi Bilgileri adlı kitabı Çelikkol un yıllar yılı emek verdiği ders notlarının titizlikle derlenip toplandığı bir eserdir. Bestekârlık alanında da son derece üretken olan Çelikkol, seyrek kullanılan makamlardan bestelediği eserlerle övünce layık bir yere sahiptir. Çalışmalarında, yaşamı boyunca gece ve gündüzü ayırmayan Erdinç Çelikkol u verdiği hizmetlerden dolayı kutlar, gelecekte de yararlı girişimlerinin devamını dilerim. Prof. Dr. Alâeddin YAVAŞÇA Türk Musikisi Bilgileri-1, Erdinç Çelikkol Sadeleştirilmiş ve düzenlenmiştir. 49
Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları 1-3. sorulardaki noktalı yerleri uygun sözcüklerle doldurunuz. 1. Türk Müziğinde muhtelif vuruşlardan meydana gelmiş ritim kalıplarına... denir. 2. Müzik eserinde vuruş süreleri birbirine eşit bölümlerden her birine... denir. 3. Elimizi veya ayağımızı bir defa düzenli hızda yukarıdan aşağıya vurup yukarı kaldırmaya... denir. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisi doğrudur? A) Te ke usul terimi kuvvetli zamanı ifade eder. B) 2/4 lük ölçü sayısı semai usulüne karşılık gelir. C) 4/4 lük ölçü sayısı sofyan usulüne karşılık gelir. D) Düm terimi zayıf zamanı ifade eder. E) Tek usul terimi kuvvetli zamanı ifade eder. 5. Aşağıdakilerden hangisi nim sofyan usulünün dörtlük birimle yazılmış usul tablosudur? A) B) C) Dü üm 4 2 2 4 4 2 Dü üm Te ek D) E) Düm 2 2 8 8 Dü Te ek Te ke me 6. Aşağıdakilerden hangisi sofyan usulünün dörtlük birimle yazılmış usul tablosudur? A) B) C) 2 4 3 4 8 4 D) E) 4 4 4 4 7. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise(d) yanlış ise(y) yazınız. A. Usuller genellikle ellerin dizlere; sağ el sağ diz e, sol el sol diz e ritimli ve ahenkli bir şekilde zahme denilen sopalarla ritim aletlerine vurularak yapılır. ( ) B. Türk müziği ritim çalgıları içerisinde en temel enstrüman kudümdür. ( ) 50
3.ÖĞRENME ALANI GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI 51
3. ÜNİTE BASİT MAKAMLAR Basit Makamlarda Uygulamalar 52
Basit Makamlarda Uygulamalar Hazırlık Çalışmaları 1. Müziğe Giriş dersi kitabından yararlanarak dizi ve ton kavramları ile ilgili bilgileri tekrar ediniz. 2. Türk müziğinde basit makamlar araştırınız? Bulduğunuz bilgileri sınıfta paylaşınız. Araştıralım 1. Türk müziğinde bir 8 lide bulunan 24 aralık ve 25 perdenin isim ve yerlerini araştırınız. 2. Türk müziğinde ses değiştirici işaretleri araştırınız. 3. Koma nedir? Araştırınız. 4. Büyük 2 li aralığın üzerinde Türk müziğinde kullanılan diyez ve bemolleri araştırınız. 5. Türk müziğinde tam 4 lüleri araştırıp sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 6. Türk müziğinde tam 5 lileri araştırınız. Arkadaşlarınızla paylaşınız. 7. Yeden, durak, tiz durak, güçlü, seyir kavramlarını araştırınız. 8. Basit makam dizilerini araştırınız. 9. Basit makamlarda yazılmış, bestelenmiş örnek eserlerin ses ve görüntü CD lerini sınıf ortamına getiriniz. Etkinlik 1 Koma ses ile ilgili elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Etkinlik 2 Aşağıda bulunan büyük 2 li aralığın üzerinde Türk müziğinde kullanılan diyez ve bemolleri gösteriniz. DO RE Yukarıda kırmızıyla belirtilmiş boşluklara, yandaki sembollerden uygun olanlarını yerleştiriniz. 53
Etkinlik 3 Aşağıdaki tabloya Türk müziğinde kullanılan ses değiştirici işaretlerinin simge (rumuz) ve koma değerlerini yazınız. Koma Değeri : 5 9 4 1 8 3 12-13 - 14 Simge : E K T B F S A 12 - A 13 - A 14 ARALIĞIN ADI KOMA DEĞERİ DİYEZ ŞEKLİ BEMOL ŞEKLİ SİMGESİ Koma (Fazla) Eksik Bakıyye - - Bakıyye Küçük Mücennep Büyük Mücennep Tanini Artık İkili - - Kanun, Türk müziği perde sistemini en iyi yansıtan çalgılardan biridir. 54
Diyezli / Bemollü Etkinlik 4 Aşağıda Türk müziğinde bir 8 lide bulunan 24 aralık ile 25 perde adının bulunduğu tablo verilmiştir. Karışık verilen perde adlarını tabloda karşılık gelen yerlere yazınız. Yegâh Nim hicaz Irak Hüseyni aşiran Neva Dik hicaz Kaba hisar Hüseyni Eviç Dik acem aşiran Acem Kaba dik hisar Nim hisar Hicaz Çargâh Kaba dik hicaz Acem aşiran Dik hisar Kaba nim hicaz Kaba çargâh Kaba hicaz Hisar Kaba nim hisar Dik acem 55
Rast Dik mahur Gerdaniye Dik geveşt Zirgüle Nim şehnaz Muhayyer Dik zirgüle Dügâh Kürdi Şehnaz Geveşt Sünbüle Tiz segâh Buselik Çargâh Tiz buselik Dik sünbüle Dik şehnaz Nim zirgüle Dik kürdi Mahur Segâh Dik buselik Tiz dik buselik Tiz çargâh 56
Etkinlik 5 Türk müziğinde tam dörtlülerle ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz bilgileri sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. Etkinlik 6 Aşağıda verilen dörtlülerin üzerine aralık rumuzlarını yazınız. Çargâh Dörtlüsü HİCAZ ŞARKI Buselik Dörtlüsü Kürdi Dörtlüsü Rast Dörtlüsü Hicaz Dörtlüsü Etkinlik 7 Türk müziğinde tam beşlilerle ilgili yaptığınız araştırmada elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 57
Etkinlik 8 Aşağıda verilen beşlilerin üzerine aralık rumuzlarını yazınız. Çargâh Beşlisi HİCAZ ŞARKI Buselik Beşlisi Kürdi Beşlisi Rast Beşlisi Hüseyni Beşlisi Hicaz Beşlisi Etkinlik 9 Türk müziğinde kullanılan basit makamlarla ilgili yaptığınız araştırmayı sınıfta paylaşınız. 58
Etkinlik 10 Yeden, durak, güçlü, seyir, tiz durak kavramlarını açıklayıp tartışınız. Bilgi Notu ÇARGÂH MAKAMI DİZİSİ Çargâh makamı dizisi, ses değiştirici işaret almayan Batı müziğinde do majör dizisinin karşılığı olan Türk müziğinin doğal dizisidir. Durağı: Çargâh veya kaba çargâh perdesidir. Seyri: Çıkıcı veya inici olarak kullanılmıştır. Dizisi: Çargâh veya kaba çargâh perdesi üzerindeki bir çargâh beşlisine 5. derece üzerinde bir çargâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Çargâh Makam Dizisi Kaba Çargâhta Çargâh Beşlisi Rastta Çargâh Dörtlüsü Güçlüsü: Rast veya gerdaniye perdesidir. Donanımı: Çargâh dizisi tabi bir dizidir, sesler herhangi bir değiştirme işaretiyle değiştirilmemiştir. Donanımda hiçbir ses değiştirici işaret bulunmaz. Yedeni: Buselik veya kaba buselik perdesidir. Çargâh makamı bu dizi ve durumu ile Türk halk müziğimizde kullanıldığı hâlde, klasik müziğimizde pek kullanılmamıştır. Klasik Türk müziğinde, sabalı çargâh ve nikrizli çargâh makam dizileri yaygın olarak kullanılmıştır. Bu makam dizileri, 12. Sınıf Türk Müziği Çalgı Toplulukları ders kitabı Bileşik Makamlar konusunda incelenecektir. Etkinlik 11 Aşağıdaki eserin bonasını ve solfejini yapıp eseri çalgınızla çalınız. SİNSİN Yöresi: Bünyan Kimden alındığı: Adnan Türközü Derleyen: M. Sarısözen HİCAZ ŞARKI Derleyen:M.Sarisözen 59
Etkinlik 12 Aşağıda verilen uşşak makam dizisini inceleyip diziyi çalgınızla çalınız. Uşşak Makam Dizisi Etkinlik 12/a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. İSTANBUL TÜRKÜSÜ HİCAZ ŞARKI Makam:Uşşak Usulü: Sofyan Uşşak Türkü 60
Etkinlik 12/ b Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. HİCAZ ŞARKI 1/1 ALİŞ İMİN KAŞLARI KARE Makam: Uşşak Usulü:Nim Sofyan Rumeli Türküsü 61
1/2 Etkinlik 12 / c Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. VAY SÜRMELİ SÜRMELİ Makamı: Uşşak Usulü: Sofyan Uşşak Türkü 62
Etkinlik 12/ d Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. GÖNLÜME GİR DOĞ GÜNEŞİM Makamı: Uşşak Usulü: Semai Güfte: Ahmet Aymutlu Beste: Yılmaz Yüksel 63
Etkinlik 12/ e 12 a, b, c, d etkinliklerinde çalıştığınız eserleri toplu çalma kurallarına uyarak seslendiriniz. Dönüşümlü olarak arkadaşlarınızla sırayla yönetiniz. Öğretmen, çalgı grubunu yönetirken. Öğrenci, çalgı grubunu yönetirken. Etkinlik 13 Aşağıdaki buselik makam dizisini 12. etkinlikte verilen uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz. Dizinin hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız. Buselik Makam Dizisi 64
Etkinlik 13 / a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. RÜZGÂR KIRDI DALIMI Makam: Buselik Usulü: Sofyan Güfte: Selehattin Erköse Beste: Fuat Edip Baksı 65
Etkinlik 13 / b Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. DİL BESTENİM MEŞHURUNUM 1/1 Makamı: Buselik Usulü:Semai Güfte: Mahmut Ekrem Beste: Necmi Seyhun 66
1/2 Etkinlik 13 / c 13 a, b etkinlikte çalgınızla seslendirdiğiniz eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. 67
Etkinlik 14 Aşağıdaki kürdi makam dizisini 12. etkinlikte verilen uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz. Dizinin hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız. Kürdi Makam Dizisi Etkinlik 14 / a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. DUDAKLARIMDA ARZU Makam: Kürdi Usulü: Nim Sofyan Güfte: Sevim Yücealp Beste : Sadettin Öktenay 68
Etkinlik 14 / b Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. ŞU GARİP HALİMDEN BİLEN İŞVELİ NAZLIM Yöre: Kırşehir Kaynak Kişi: Neşet Ertaş Notya Alan: Altan Demirel Bilgi Notu Dizilerin Türk müziği kurallarına göre işlenmesiyle makam dediğimiz müzik rengi elde edilir. Seslerin belli kurallar içinde işlenmesiyle elde edilen bu renk klasik Türk müziği dediğimiz müzik türünü belirler. Türk halk müziğinde makamın karşılığına ayak denir. Klasik Türk müziğinde rast, hüseyni, nihavent, uşşak vb. makamlar vardır. Türk halk müziğinde ise kerem, garip, misket gibi ayaklar bulunur. 69
Etkinlik 14 / c Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. HASTANE ÖNÜNDE İNCİR AĞACI 1/1 HİCAZ ŞARKI Yöre: Yozgat Kaynak Kişi: Nida Tüfekçi Derleyen: Nida Tüfekçi 70
1/2 Etkinlik 14 / d 14 a, b, c etkinliklerinde çalgınızla seslendirdiğiniz eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eserleri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. Etkinlik 15 Aşağıdaki neva makam dizisini uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz.hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız? Neva Makam Dizisi Etkinlik 15 / a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. N OLDU BU GÖNLÜM 1/1 Makamı: Neva Usulü: Sofyan Güfte: Hacı Bayram Veli Beste: Akın Özkan 71
1/2 Bilgi Notu Pes te tam dörtlünün, tiz tarafında tam beşli ile veya pes te tam beşlinin tiz tarafında tam dörtlü ile uzamasından, bir başka deyişle birbirine eklenmesinden bir takım sekizliler meydana getirebiliriz ki bu şekilde oluşan sekizlilere dizi denir. Altı adet tam dörtlü ile altı adet tam beşliyi birbirine ekleyerek 72 adet dizi meydana getirilir. Bunlardan ancak 13 ü basit makam (temel makam) adı ile kullanılmaktadır. ( Türk Musikisi Bilgileri, Erdinç Çelikkol, s. 105) 72
Etkinlik 15 / b Aşağıdaki ilahiyi inceleyip çalgınızla çalınız. İLAHİ A SULTANIM SEN VAR İKEN HİCAZ ŞARKI Makamı: Neva Usulü: Sofyan Yunus Emre 73
Etkinlik 15 / c 15 a, b etkinliklerinde çalgınızla seslendirdiğiniz neva eserleri, toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eserleri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. Etkinlik 16 Aşağıdaki hüseyni makam dizisini uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz. Hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız? Hüseyni Makam Dizisi Etkinlik 16 / a Aşağıdaki hüseyni eseri inceleyip çalgınızla çalınız. ARDINA DÜŞENLERDEN 1/1 HİCAZ ŞARKI Makamı: Hüseyni Usulü: Semai Güfte ve Beste: Fethi Karamahmutoğlu 74
1/2 75
Etkinlik 16 / b Aşağıdaki türküyü inceleyip çalgınızla çalınız. EL VURUP YAREMİ İNCİTME TABİP 1/1 1/1 HİCAZ ŞARKI Yöre:Tokat Kaynak Kişi: Sadık Doğanay Derleyen: Ali Ekber Çiçek 76
1/2 Etkinlik 16 / c Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. ÇEŞME BAŞINDA DURAN ŞU GÜZEL KÖYLÜ KIZI HİCAZ ŞARKI Makam: Hüseyni Usulü: Sofyan Beste ve Güfte: Rakım Elkutlu 77
Etkinlik 16 / d Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. GURBET HİCAZ ŞARKI Makamı: Hüseyni Usulü: Semai Güfte: Kemaleddin Kamu Beste: Kazım İnaltekin 78
Etkinlik 16 / e 16 a, b, c, d etkinliklerinde çalgınızla seslendirdiğiniz eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eserleri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. Etkinlik 17 Aşağıdaki rast makam dizisini uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz. Hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız? Rast Makam Dizisi Etkinlik 17 / a Aşağıdaki türküyü inceleyip çalgınızla çalınız. KALENİN DİBİNDE BİR TAŞ OLAYDIM Yöre: Kerkük Kaynak Kişi: A. Vahit Kuzecioğlu Derleyen: Nida Tüfekçi 79
Etkinlik 17 / b Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. AĞLAMA DEĞMEZ HAYAT BU GÖZ YAŞLARINA HİCAZ ŞARKI Makamı: Rast Usulü: Nim Sofyan Güfte ve Beste: Mehmet Ilgın 80
Etkinlik 17 / c Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. AÇILAN BİR GÜL GİBİ HİCAZ ŞARKI Makamı: Rast Usulü: Sofyan Güfte ve Beste: Dramalı Hasan Hasgüler 81
Etkinlik 17 / d Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. NE SEVİNCİN ÖMRÜ VARMIŞ HİCAZ ŞARKI Makamı: Rast Usulü: Semai Güfte: Kamil Bozdağ Beste: Mehmet Ilgın Etkinlik 17 / e 17 a, b, c, d etkinliklerinde çalgınızla seslendirdiğiniz rast eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eserleri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. 82
Etkinlik 18 Aşağıdaki karcığar makam dizisini uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz. Hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız? Karcığar Makam Dizisi Etkinlik 18 / a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. GELME NE OLUR 1/1 HİCAZ ŞARKI Makamı: Karcığar Usulü: Nim Sofyan Güfte: Necdet Tokatlıoğlu Beste: Mehmet Erbulan 83
84 1/2
Etkinlik 18 / b 18-a etkinliğinde çalgınızla seslendirdiğiniz karciğar eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eseri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. Eserlere, toplu çalmaya başlamadan önce bireysel olarak çalışmalıyız. Etkinlik 19 Aşağıdaki suzinak makam dizisini uşşak makam dizisinin örneğindeki gibi işleyiniz. Dizinin hangi dörtlü ve beşliden oluştuğunu, aralık rumuzlarını, karar, güçlü ve yeden seslerini yazınız? Suzinak Makam Dizisi 85
Etkinlik 19 / a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. BİR GÜZELE KUL OLDUM HİCAZ ŞARKI Makamı: Suzinak Usulü: Sofyan Suzinak Türkü 86
Etkinlik 19 / b 19-a etkinliğinde çalgınızla seslendirdiğiniz suzinak eseri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eseri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. Bilgi notu Hicaz Ailesi: Hicaz, uzzal, hümayun ve zirgüleli hicaz olarak dört bölüme ayrılan hicaz ailesi makamları yeni anlayışta- zirgüleli hicaz makamı ayrı tutulmak suretiyle- hicaz adı altında toplanır. Yani uzzal ve hümayun hicaz olarak adlandırılılabilir. Zirgüleli hicaz makamı ise hicaz dan ayrı tutularak makam olarak değerlendirilir. TRT repertuvarında da uzzal ya da hümayun olan parçalar hicaz adı altında toplanmıştır. Hicaz Makam Dizisi Durak Güçlü Yeden Tiz Durak Hicaz 4 lü Rast 5 li Hicaz Hümayun Makam Dizisi Yeden Tiz Durak Güçlü Durak Hicaz 4 lü Buseli 5 li (Neva da) Hicaz Uzzal Makam Dizisi Durak Güçlü Yeden Tiz Durak Yerinde Hicaz 5 li Uşşak 4 lü (Hüseynide) Zirgüleli Makam Dizisi Yeden Tiz Durak Güçlü Durak Hicaz 5 lü Hicaz 4 lü (Hüseynide) Etkinlik 20 Hicaz ailesi makam dizilerini inceleyip tartışınız. Makam dizilerini çalgınızla çalınız. 87
Etkinlik 20 / a Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. NEYLEYİM KÖŞKÜ NEYLEYİM SARAYI HİCAZ ŞARKI Makamı: Hicaz Usulü: Nim Sofyan Güfte: Celal Erten Beste: Kadri Şençalar 88
Etkinlik 20 / b Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. NASIL GEÇTİ HABERSİZ 1/2 Makamı: Hicaz Usulü: Semai Güfte: Teoman Alpay Beste: Nihat Acar 89
1/2 Türk müziği çalgı topluluklarında yaygın olarak sol klarnet kullanılmaktadır. 90
Etkinlik 20 / c Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. KIRMIZI GÜLÜN ALI VAR Makamı: Hicaz Usulü: Sofyan Güfte: Anonim Beste: Kadri Şençalar Etkinlik 20 / d Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. 1/1 AKŞAM OLUR SABAH OLUR YAR GELMEZ Makamı: Hicaz Usulü: Nim Sofyan Güfte ve Beste: Dramalı Hasan Hasgüler 91
1/2 Etkinlik 20 / e Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. ADALARDAN BİR YÂR GELİR BİZLERE Makamı: Hicaz Usulü: Sofyan Güfte ve Beste: Yesâri Âsım Arsoy 92
Etkinlik 20 / f Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. HİCAZ ŞARKI DANE DANE BENLERİ VAR YÜZÜNDE Yöresi: Kırşehir Kimden Alındığı: Muharrem ve Neşet Ertaş Derleyen: Nida Tüfekçi 93
Etkinlik 20 / g Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. SAHİL GÜZELLERİ 1/1 HİCAZ ŞARKI Makamı: Hicaz (Hümayun) Usulü: Sofyan Güfte: Nahit Hilmi Özeren Beste: Yesâri Âsım Arsoy 94
1/2 Etkinlik 20 / h Aşağıdaki türküyü inceleyip çalgınızla çalınız. YOL ÜSTÜNDE DİKİLİ TAŞ Yöre: Eskişehir Kaynak Kişi: Necip Önalp Derleyen: Mustafa Hoşsu 95
Etkinlik 20 / ı Aşağıdaki eseri inceleyip çalgınızla çalınız. 1/1 SİTEMLİ SEVGİLİM Makamı: Zirgüleli Hicaz Usulü: Sofyan Güfte: Sıdkı Argınbaş Beste: Yesâri Âsım Arsoy 96
1/2 Etkinlik 20 / J Aşağıdaki hicaz türküyü makamın seyir özelliklerini dikkate alarak inceleyiniz. Parçanın bonasını ve solfejini yapınız. Güçlü, yeden ve durak seslerini eser üzerinde gösteriniz. GÖLGESİNDE MEVSİMLER BOYU OTURDUĞUMUZ 1/1 Makam: Hicaz Usulü: Semai Güfte ve Beste: Yusuf Nalkesen Derleyen: Mustafa Hoşsu 97
1/2 Etkinlik 20 / k 20 a, b, c, d, e, f, g, h, ı, j etkinliklerinde çalgınızla seslendirdiğiniz eserleri toplu çalma kurallarına uyarak çalınız. Eserleri arkadaşlarınızla dönüşümlü olarak yönetiniz. Etkinlik 21 Öğretmenin sınıfta çaldığı makamsal ezgilerin hangi makama ait olduğunu- müziksel işitme okuma ve yazma dersi bilgilerinden yararlanarak- bulmaya çalışınız. Etkinlik 22 Türk müziğinde basit makamlar ile ilgili sınıf ortamına getirdiğiniz CD veya DVD leri dinleyip seyrediniz. Etkinlik 23 Önceki etkinliklerde çaldığınız ve dinlediğiniz farklı makamlardaki eserlerin size düşündürdüklerini ve hissettirdiklerini arkadaşlarınızla paylaşınız. 98
OKUMA METNİ NEŞET ERTAŞ Neşet Ertaş, 1938 yılında, Kırtıllar Köyü nde doğmuştur. Döne ve Muharrem Ertaş ın oğludur. Çocukluk ve ilk gençlik yılları Kırşehir, Yozgat ve Keskin in çeşitli köylerinde geçmiştir. 15 yaşında çıktığı gurbet hayatına hâlâ devam etmektedir. Neşat Ertaş ı tanımak, asıl onun ruh ve gönül macerasını bilmeyi gerektirir ki burada hemen karşınıza, Neşat Ertaş la en rafine üslubuna kavuşan Orta Anadolu Abdal Müziği Geleneği nin gelmiş geçmiş en büyük ustalarından olan babası Muharrem Ertaş çıkar. İşte Neşat Ertaş, babası Muharrem Ertaş ile adeta Anadolu daki en olgun seviyesine erişen bu Türkmen/Abdal müzik birikiminin yeni bir yorumcusudur. Yoğun yöresel özellikleri ve baskın mahallilik unsurları ile donanmış bu müziği onu yöresinin dışına çıkarmış hatta yurt dışında bilinmesi ve tanınmasını sağlamıştır.... O, aslında bir anlamda tam bir yöre sanatçısı olmasına rağmen, yaygın şöhreti ve söylediği türkülerin popülaritesi ile ülke genelinde tanınan biri olarak hem babası Muharrem Ertaş tan hem de bu geleneğin usta isimleri olan Hacı Taşan ve Çekiç Ali den de ayrılır. Onun sanatı için; Muharrem Ertaş, Hacı Taşan, Çekiç Ali ve Abdal Türkmen müziği geleneği nin üst seviyede bir sentezi ve esrarlı bir bileşkesi denilebilir.... Ayaklarının altındaki toprağın renginden, kokusundan haberdar olan, bastıkları yeri az çok tanıyan, yürekleri hep türkülerle birlikte atanlar için Neşet Ertaş, belki de tam bir yaşayan efsane ; meçhul uzak ve sırlarla doludur. Neşet Ertaş ın sanat hayatı ile o kadar iç içe ki çalıp çığırdığı türkü ve bozlaklarında bütün bir hayat hikâyesini bulmak mümkün olduğu gibi hayatına yakından baktığımızda da o içli türkülerin, acılı bozlakların nereden nasıl doğduğunun ipuçlarını elde ederiz hemen. Onun yokluk, yoksulluk ve acılarla dolu hayatını, garip mahlasıyla yazdığı koşma tarzında usta işi şiirlerle anlattığı ozan yönünü yıllarca kimse fark etmedi bile. Babasından miras kalan geleneksel ve anonim türkülerin, bozlakların dışında, sözleri kendisine ait türküler, bozlaklar söylediğini de fark eden olmadı yıllarca. Sözü ve müziği ile anonim türkülerdeki erişilmez sadeliği ve estetik seviyeyi yakalayan türkünün, bozlağın altına attığı mütevazı imzasını kimselere söylemedi bile. Neşet Ertaş, o büyük yaratıcı yeteneği ile okuduğu her eseri yeni baştan öyle bir yorumlar, ona öyle bir ruh ve hava verir ki adeta yeni bir beste ile karşı karşıya olduğunuzu sanabilirsiniz. Bu durumu; yeteneği, kültürü ve birikimi oldukça sınırlı sığ sıradan sanatçıların yorum adına yaptıkları dejenerasyon ile karıştırmamak gerekir. Çünkü Neşet Ertaş kendisine ait olmayan bir türküyü bile öyle bir okur ve yorumlar ki o türkü, o şekliyle yıllar öncesine ait bir Neşet Ertaş türküsüdür artık.... Türküyü bağlamaya, bağlamayı türküye bu kadar yakınlaştıran ve yaklaştıran, adeta birbirlerinin içinde kendisi ile birlikte eritip yok eden ikinci bir sanatçı bulmak öyle sanıldığı kadar kolay değildir. Zeynel Sönmez Bağlama Düzeni Metodu 1 Kısaltılmıştır. 99