Süleyman Demirel Üniversitesi Jeoloji Mühendisliði Bölümü www.geo.sdu.edu.tr OCAK-ÞUBAT-MART 2011 ISSN 1309-6656 YIL 2, SAYI 1
Baþ Editör Muhittin Görmüþ Editörler Kubilay Uysal Fatma Aksever Yayýn Kurulu Mustafa Kuþcu, Fuzuli Yaðmurlu, Muhittin Görmüþ, Nevzat Özgür, Hakan Çoban, Mahmut Mutlutürk Ayþen Davraz, Kamil Yýlmaz, Ali Yalçýn, Enis K. Sagular Oya Cengiz, Ümran Pekuz, Mehmet Özçelik, Ömer Elitok Þemsettin Caran, Murat Þentürk, Selma Demer Erhan Þener, Kubilay Uysal, Þehnaz Þener Fatma Aksever, Menekþe Zerener, Süveyla Kanbur, H.Rýfat Özsoy, Simge Varol Yayýn Türü Süreli-Siyasi Deðil Yayýn Þekli Üç Ayda Bir Ýmtiyaz Sahibi Süleyman Demirel Üniversitesi Jeoloji Mühendisliði Bölümü Sorumlu Müdür Muhittin Görmüþ Sorumlu Yazý iþleri Müdürleri Kubilay Uysal Fatma Aksever Grafik Tasarým Kubilay Uysal Adres Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Mimarlýk Fakültesi Jeoloji Mühendisliði Bölümü 32260, Isparta www.geo.sdu.edu.tr 0.246.211 1299 muhittingormus@sdu.edu.tr ISSN 1309-6656 Süreli Elektronik Yayýndýr, Tüm hakký SDÜ ne aittir. Kapak resmi: 3.bp.blogspot.com Dergideki Yazýlar Kaynak Gösterilerek Kullanýlabilir. Yazýlarýn Sorumluluðu Yazarlarýna Aittir.
OCAK- ÞUBAT-MART 2011 YIL 2, SAYI 1 ÝÇÝNDEKÝLER 3 Kurullar, Kurallar ve Ýþleyiþ Muhittin Görmüþ 4 GÜNCEL Tsunami Kubilay Uysal 9 SEMINER Süs Taþlarý Yeþim Temur 22 SENTEZ Bilimsel Yazý Yazmak Muhittin Görmüþ 28 GELECEGIN MÜHENDISLERI TUBITAK 2209 projeleri Fatma (Seyman) Aksever 32 ISPARTA VE JEOLOJI Gölcük Volkanizmasý (Isparta) ve Çevresel Sorunlar Ömer Elitok & Muhittin Görmüs 44 BÖLÜMDEN HABERLER Ocak Subat Mart 2011 SDÜ Jeoloji Mühendisliði Bölümü 51 AJANDA Uluslararasý & Ulusal Etkinlikler Fatma (Seyman) Aksever 59 DERGILERDEN Fýrat Ünv. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Dokuz Eylül Ünv. Mühendislik Fak. Mühendislik Bilimleri Dergisi Engineering Geology & Lithos Fatma (Seyman) Aksever
; Kurullar, Kurallar ve Ýþleyiþ Muhittin Görmüþ, SdÜ Jeoloji Mühendisliði Bölümü, Bölüm Baþkaný, muhittingormus@sdu.edu.tr Yeni bir yýlýn ilk sayýsý ile tekrar karþýnýzdayýz Zamanýn akýp gittiðini hepimiz biliyor ve bu zamaný iyi deðerlendirmeye çalýþýyoruz. Bu sayýmýzda Tsunami, süstaþlarý, Gölcük volkanizmasý, kaynak gösterimi gibi önemli konulara yer vermeye çalýþtýk. Öyle umuyoruz ki her bir konu okuyucu için farklý bir düþünce oluþturacak ve katký saðlayacaktýr bilgi daðarcýðýna. Üniversitelerimizin en önemli iþlevleri arasýnda; þehirde ya da bölgede yaþanan problemlere ýþýk tutmasý, ülkemize hizmet edecek gençlerimizin iyi bir eðitimden geçirilmesi ve araþtýrýcýlarýmýza uygun araþtýrma koþullarýnýn saðlanmasý yer almaktadýr. Her bölüm, her fakülte belirledikleri hedefleri doðrultusunda þüphesiz ki birçok çalýþmalar, araþtýrmalar yapýyor, faaliyetlerini devam ettiriyorlar. Üniversitemizin yaklaþýk 19. yýlý, bölümümüzün ise yaklaþýk 27 yýlý arkamýzda kalýrken, Jeoloji Mühendisliði Bölümü olarak faaliyetlerimizin ne kadarýný duyurabilmiþiz, þehir yönetimi ve halký ile ne kadar bütünleþebilmiþiz, mezun öðrencilerimizden ne kadar haberdar olabiliyor, ya da mezunlarýmýz bizi ne kadar takip edebiliyorlar? Eðitim ve araþtýrma faaliyetlerimiz yeterli mi? Ya da bunlarýn hepsi daha iyi nasýl olabilir? Tüm bu sorularýn cevaplarýný her birimiz farklý verecek, görüþler ve eleþtirecek belirtecektir. Geçmiþten dersler alarak, günümüzü deðerlendirerek eðer gelecekte bir yerlere ulaþmak istiyorsak; kurullar, kurallar ve iþleyiþi önemsenmeli ve birbirimize verdiðimiz deðer ölçüsünde deðerimiz olduðunu düþünmeliyiz. Eðer ayrýmcýlýktan uzak, yeteneklere deðer vererek bencillik ve kiþisel çýkarlarý düþünmeden bu ülkeye hizmet etmek, batý medeniyetinden daha iyi seviyelere gelmek istiyorsak en küçük kurullarýmýzdan en büyük kurullara kadar tüm kurullarýmýzý çalýþtýrmalý, kurullardan çýkacak kurallar (yönetmelikler, ilkeler vb.) ile hareket etmeliyiz. Kararlar alýnýrken objektiflik yakalanmalý en iyi nasýl olabilir düþüncesiyle hareket edilmelidir. Eksik ya da yanlýþ kararlar yine kurullar da görüþülerek karara baðlanmalýdýr. Kurullarýn iþletiliþinde ve kararlarýn alýnmasýndaki iþleyiþ prensibi, çoðu kesimin kabul edebileceði adalet ölçülerinde olmalýdýr. Bölüm olarak anabilim dalý kurularýmýz, bölüm kurullarýmýz iþletilmekte, önemli kararlar toplantýlar sonrasýnda alýnmaktadýr. Bunlarýn yazýlý hale gelmesi, herkese açýk olmasý bölümümüzün iþleyiþ prensibi olarak benimsenmiþtir. Eksiklik ve hatalarýmýzý en aza indirgemek, faaliyetlerimizi imkanlarýmýz ölçüsünde yapmak için uðraþýyoruz. Þüphesiz ki mükemmel deðiliz Fiziki mekanlarý ile çaðdaþ görünümlü; modern sýnýflara ve teknik donanýmlý laboratuarlara sahip, teknik ve öðretim elemanlarý ile araþtýrma faaliyetleriyle bölgeye ve ülkemize ýþýk tutan bir bölüm hepimizin hedefi. Þehir yönetimi ile þehrin yerbilimleri sorunlarý için çalýþan bölümce seçilen temsilcilerimizin olmasýný; bölgemizde yerbilimleri ile uðraþanlara, yerbilimlerini sevenlere, ilgi duyanlara kurslarýn düzenlenmesi planlarýmýz arasýnda. Benimde bir katkým olsun diyen mezunlarýmýza her zaman kapýmýzýn açýk olduðunu ve deneyimlerini bölümümüzde aktarmalarý için her türlü desteði vereceðimizi de belirtmek istiyoruz. Eðer sesimizi duyarsanýz, yaptýklarýmýzý görürseniz, bizlerin de sizleri duyma ve görme fýrsatýmýz olur. Duymazsanýz, görmezseniz, sesimiz ve görüntümüz sadece satýrlarda kalýr Duyulmak ve yeni sayýlarýmýzda katkýlarýnýzý görmek dileðiyle 3 SDÜ Jeoloji Mühendisliði Akademik Kurulu
GÜNCEL Güncel: Tsunami Kubilay Uysal SDÜ Jeoloji Mühendisliði Bölümü kubish@gmail.com Japonyada 11 Mart 2011'de meydana gelen tsunami felaketi bu doða olayýnýn bizleri ne kadar çaresiz býraktýðýný bir kez daha gözler önüne sermiþtir. 8.9 büyüklüðündeki depremin neden olduðu öne sürülen tsunami sonrasýnda onbinlerce insan yaþamýný kaybetmiþ, onarýmý uzun sürecek bir yenileme dönemine girilmiþtir. Bu yazýda jeoloji bilimini yakýndan ilgilendiren bu doða olayýnýn oluþum nedenleri, alýnabilecek önlemler ve tsunamilerin bazý sedimantolojik etkilerine deðinilmiþtir. Giriþ Tsunami okyanus ve deniz altýndaki büyük ölçekli deðiþimlerin neden olduðu deniz yüzeyinde oluþan dev çekim dalgalarýdýr. Tipik tetikleme mekanizmalarý; deprem kaynaklý deniz yataðý deðiþimleri, volkanik patlamalar, su altý ve su kenarý kütle haraketleri, meteor gibi büyük objelerin denize çarpmasý ve su altý patlamalarýdýr (Gedik vd. 2005) Tsunami kelimesi Japonca tsu-nami harbor waves yani liman dalgalarý anlamýna gelen kelimelerden türemiþtir. Dünya literatürüne 19. yy. da Japonya da meydana gelen Meiji tsunamisi ile girmiþtir. Pek çok yerde sýklýkla gel-git dalgalarý tsunami ile karýþtýrýlmaktadýr. Gel-git dalgalarý basitçe güneþ ve ayýn çekim kuvveti etkisi ile meydana gelen periyodik dalgalarýn yükselmesi ve alçalmasý olayýdýr. Tsunamilerin gel-git dalgalarý ile hiç bir ilgisi yoktur. Tsunami ilk oluþtuðunda genelde tek bir dalgadýr ancak kýsa bir süre içerisinde üç ya da beþ dalgaya dönüþerek çevreye yayýlmaya baþlar. Bu dalgalarýn birincisi ve sonuncusu çok zayýftýr ancak diðer dalgalar etkilerini kýyýlarda þiddetli biçimde hissettirebilecek bir enerjiyle ilerlerler. Bu nedenle depremlerden kýsa bir süre sonra kýyýlarda görülen yavaþ ama anormal su düzeyi deðiþimi ilk dalganýn geldiðini gösterir. Bu deðiþim, arkadan gelecek olan çok kuvvetli dalgalarýn ilk habercisi de olabilir. Tsunami dalgalarý kýyýya yaklaþtýklarýnda dalganýn hýzý düþmektedir. Ancak dalga boylarý oldukça yükselir. Dalgalar kýyýya vurduðunda büyük hasara ve can kaybýna yol açmaktadýrlar. Nitekim son on yýlda yüz binlerce insanýn hayatýný kaybetmesine ve büyük maddi hasara yol açan deprem kaynaklý tsunamiler Maldiv adalarý, Sumatra, Japonya ve Tayland'da etkili olmuþtur. Japonya da meydana gelen tsunami öncesi ve sonrasý (Sendai bölgesi, geoeye) 4
GÜNCEL Tsunamiler Nasýl Oluþur? Okyanus bilimciler tsunamilerin genellikle deniz ya da okyanus tabanýnda meydana gelen düþme veya yükselmelerin neden olduðu sismik hareketler sonucunda oluþtuklarýný belirtirler. Sismik deðiþim bir miktar su kütlesinin yer deðiþtirmesine ve su seviyesinin yükselme veya düþüþüne neden olmaktadýr. Su seviyesindeki bu yükselme ya da düþüþ tsunami dalgalarýnýn ilk oluþumuna neden olur (Þekil 1). Tsunamiler büyük ölçekli ve kýsa zamanda okyanus ya da denizlerde meydana gelen deðiþimlerin sonucu oluþurlar. Genellikle okyanus derinliðinden daha uzun bir su yüzeyinde deðiþime neden olan deniz altý depremlerinin sonucunda meydana gelirler. Tsunamiler dev ve uzun dalgalar, dalga kýrýlmalarý, girdaplar, yakýn kýyý istiflenmeleri ya da belirgin sürüklenmeler, gibi iþaretler ile belirlenebilir (Michel et al., 1979). Bazý depremler volkanik kaynaklý olabilirler. Maðma basýncýnýn etkilediði sualtý yarýklarýndaki dayklar, kýrýlma noktasýný geçtiðinde eski deniz tabaný üzerine itilirler ve bu düþük açýlý bindirme tsunamiye yol açabilir. Tsunamiler ayný zamanda volkanilk aktiviteler ve kütle hareketleri ile meydana gelebilirler. Bu tür aktiviteler sonucu oluþan tsunamiler depremle oluþanlara kýyasla daha az enerjilidir. O nedenle daha az hasara neden olurlar. Þekil 1. Depreme baðlý tsunami oluþum mekanizmasý (kanald.com.tr) 5
GÜNCEL Olay sonrasý sediman kayýtlarý ve mekanizmalarý Olay terimi yerbilimlerinde pekçok farklý fenomenler için kullanýlýr. Tsunami yataklanmalarý bu olaylardan bir tanesidir. Olay yataklanmalarý sýklýkla doku, yapý ve fosil içeriði bakýmýndan ana sedimanlardan farklý sediman katmanlarý içerir (Einsele vd., 1991). Tsunami çökelleri sýklýkla altta yeralan denizel katmanlarýn (türbiditler vb.) erozyona uðramalarýndan oluþurlar. Olay tabakalarý biyoturbasyona uðramýþ mevcut yüzey katmanlarýnýn altýnda gömülü ya da geçiþlidir ve bu yataklarýn üst kýsýmlarý sýklýkla dip-oyucu organizmalar tarafýndan tekrar istila edilmiþtir. Tsunami katmanlarý gittikçe kalýnlaþan karýþýk bileþimdedir. Özel fauna türleri içeren katmanlar, çeþitli yýðýlma çökelleri (transgresyonal ve regresyonal yýðýlmalar dahil) ve birleþik kesitler gibi diðer tür katmanlanmalar tsunami çökelleri olarak tanýmlanmazlar. Tüm bu katmanlanmalar zamanýn tanýmlanabilen bir kýsmýný temsil eder. Tsunami çökelleri havza içi iþlemleri (döngüler, yerel mekanizmalar) veya havza dýþý iþlemleri (daha bölgeselden küresel tam döngülü mekanizmalara kadar) yansýtýr. Tsunami çökelleri yüksek enerjili kýyýlarda tsunami dalgalarýnýn geri dönüþü sýrasýndaki akýntýlar ve taþkýnlar ile meydana gelir. Tsunami çökelleri içerisinde gözlenen deprem yapýlarý Sismitler olarak bilinir. Kum dayklarý, kum oluklarý ve çamur volkanlarý güncel çökeller (ova, göl, kýyý ve denizel) içerisinde gözlenebilen sismitlerdir. ( Sims, 1979; Obermeier et al., 1990; Kanaori et al., 1993). Tsunami çökellerinin oluþum aþamalarý Tsunami çökellerinin çoðu havza sýnýrlarý boyunca önceden birikmiþ malzemenin tekrar çökelmesiyle oluþur. Bu, tsunami yataklarýnýn oluþumunda birçok aþamanýn olduðunu gösterir (Þekil 2) (1) Sediman birikiminin tsunami öncesi aþamasý (çökelme olayýnýn sediman kaynaðý) (2) yeniden çökelmenin tetiklenmesi (yamaç kaymasý, fýrtýnalar, depremler, volkanik patlamalar, doðal barajlarýn çökmesi, meteor çarpmalarý); (3) taþýnma mekanizmalarý (kaymalar, kütle çekim hareketleri, suspansiyon akmalarý, çeþitli akýntýlar); (4) tsunami tabakasýnýn son çökelimi. Sedimanter olaylarý tetikleyen mekanizmalar Kasýrga sonucu oluþan fýrtýna dalgalarý ve deprem sonucu oluþan tsunami dalgalarý uzun dalga boylarýna sahiptir ve deniz seviyesini arttýrrarak tsunami öncesinde biriken sedimanlarý taþýrlar. Fýrtýna dalgalarý taþýdýklarý malzemeyi kýyý önüne, gelgit düzlüðü üstüne, ya da taþkýn sularýnýn geri dönüþü ile daha derinlerde yamaçlara taþýr (Þekil 2b). Dalga yüksekliðinin ve taþýnan su kütlesinin tsunami dalgalarýnda daha fazla olmasýndan dolayý geniþ tsunami dalgalarý fýrtýna dalgalarýndan daha etkili olur ( Þekil 2c). Tsunami dalgalarý kopardýðý malzemeyi kýyýdan daha uzaklara taþýyabilir ve karasal çökeller içerisine býrakabilir. Tsunami dalgalarýnýn dönüþünde meydana gelen akýntýlar boþalým çýkýþlarýnda yoðunlaþabilir ve sýð sularda arkalarýnda belirgin, bazen yüzlerce metre kalýnlýðýnda, katmanlar býrakabilir. Ýçerdiði karýþýk çökeller ve faunalar karasal ve denizel kaynaklýdýr (Einsele vd., 1996). Derin deniz tabanýnda tsunami dalgalarýnýn direk etkisi mümkün deðidir. Çünkü bu dalgalarýn yörüngesel hýzlarý bu derinliklerde sedimanlarý aþýndýrýp taþýyacak kadar yüksek deðildir. Pek çok fýrtýna dalgasý tsunamilerden daha uzun sürmektedir. Bu nedenle fýrtýnalarýn etkisi kýyý kesiminde tsunamiler kadar etkili olabilir. Bu iki oluþum mekanizmasýnýn etkilerinin birbirleri ile geçiþli olmasý beklenebilir. Her iki dalga türüde ancak özellikle tsunami dalgalarý sahanlýklardaki yarýduraylý yamaçlarda çekimsel kütle hareketlerini tetikleyebilimektedir (Þekil 3 a). Bunlar su basýncýnda periyodik deðiþikliklere neden olur ve yanal makaslama kuvvetleri ile sediman tabakalarýný zorlar. Yamaç kaymasýnda dalgalarýn etkisi yeteri kadar bilinmemektedir. Depremler sonucu oluþan yanal dairesel kuvvetler, duraylý ya da yarýduraylý yamaçlarýn kaymasýndaki en önemli etkendir. Deprem nedenli kuvvetler makaslama kuvvetlerine eklenince sediman yükü ile birlikte oluþan sedimanýn toplam makaslama kuvvetini aþar (Þekil 3a). Kumlu ve siltli biojenik sedimanlar deprem dalgalarý ile sývýlaþabilir. Deprem bölgesindeki yapýlarýn sediman taþýnmasý ile belirgin bir iliþkisi yoktur (Einsele vd., 1996). 6
GÜNCEL a Taþýnma mekanizmasý (Kaynaktan depolanma yerine göre deðiþebilir) Olay öncesi sediman birikimi Depolanma þekli Olay katmaný (tsunami, fýrtýna vb.) Tetiklenme Çoðunlukla döngüsüz, bölümlü düzensiz ya da yarý düzenli b Fýrtýna Dalgasý sahanlýk önü fýrtýna katmaný Olay öncesi sediman birikimi Yamaç önü birikim yeri c Tsunami dalgalarý (sismik kýrýlma kaynaðýndan gelen) Körfez, lagun Kara yüzeyi Tsunami çökelleri Çekim Kütle akmasý Tsunami çökelleri Olay öncesi sediman birikimi (kýyý önü kumullarý, kýrýþýklar, kumullar vb.) d Yanal akma Kanal Yer sarsýntýsý Kum tepeleri dayklar ve siller Sývýlaþma Þekil 2. Olay çökellerinini oluþum aþamalarý. (a) tsunami ile sedimanlarýn yeniden çökelmesi sonucu oluþan katmanlarýn genel görünümü. Bu model kütle hareketlerinede uygulanabilmektedir. (b) Kýyýda tsunami öncesinde gelgit ve fýrtýna dalgalarý ile sediman biriken bölgeler. (c).deprem kaynaklý tsunami dalgalarýnýn kýyýya ulaþmasý ve kýyý bölgesinde meydana getirdiði taþkýnlar. Tsunami çökelleri yamaçlarýn dalga etkisiyle kaymasý sonucu ortaya çýkan malzemeden (çamur akmalarý ve türbiditler) oluþabileceði gibi, çoklukla hem karadan gelen hemde denizden gelen malzemelerden oluþabilmektedir.. d) Yatay tabakalý tsunami öncesi çökellerde deprem etkisi ile meydana gelen deðiþiklikler (Einsele vd., 1996'dan deðiþtirilerek) 7
GÜNCEL a Fýrtýna dalgalarý b deniz seviyesi düþüþü Tsunami dalgasý Makaslama gerilimi Makaslama kuvveti Taþýnma mekanizmalarý Kütle akmalarý ve akýntý ile taþýnma yeniden çökelmenin temel mekanizmalarýndandýr. Sýð sularda, fýrtýna ve tsunami dalgalarý kara ve deniz tarafýnda kýyý boyu taþkýn akýntýlarýna dönüþürler. Bu türbülans taþkýnlarý yüksek hýzlara ulaþabilir ve köþeli çakýllardan bloklara varan kötü boylanmalý sedimanlarý aþýndýrmada ve taþýmada çok etkili olurlar. Tane boyu geniþ aralýkta olursa en büyük tane boylu parçalarýn akýntýlarda taþýnabileceði en uç noktaya olan yakýnlýðý azalýr (Einsele vd., 1996). Jeomorfolojik etkiler ve paleo tsunami kanýtlarý Tsunaminin ilerlemesi ve gerilemesi sonucu oluþan jeomorfolojik süreçler oldukça karmaþýktýr. Tsunamiler ile ilgili yapýlan araþtýrmalar kýyý bölgelerinin sadece tsunamilerin kýyý þeridine vurmasýndan deðil dalgalarýn dönüþü ve taþkýnlar ile deðiþikliðe uðradýðýný göstermektedir. Bu iþlemlerin tamamý yüksek oranda aþýnma ve depolanmanýn etkisi altýnda oluþmuþ tanýmlanmamýþ kýyýlarýn oluþumunu saðlamýþtýr. Ýri bloklarýn depolanmasý bununla beraber ile sýksýk devamlý ve devamsýz sediman katmanlarýnýn oluþmasý birden fazla tsunaminin birbirine yakýn alanlarda etkili olmasý ile ilgilidir. Pekçok örnekte tsunami ile çarpan dalgalarýn oluþturduðu kanallarda meydana gelen sediman birikiminin üst sýnýrý sýklýkla çizgisel bitkiler ve zeminler ile belirlenebilir (Dawson, 1994). Sonuç Tsunamiler hakkýnda uzun yýllardýr erken uyarý sistemleri kurulmuþ olsada bazen merak bazen de tsunamilerin etkisinin büyüklüðünden ötürü can kaybý kaçýnýlmaz olmaktadýr. Deniz kýyýlarýnda yaþayanlar için, özellikle deprem sonrasýnda, denizdeki normal ötesi çekilmeler tsunami habercisi olabilir. Bu tür durumlarda deniz kýyýsýndan mümkün olduðu kadar çabuk uzaklaþýlmalý ve yüksek yerlere çýkýlmalýdýr. Jeolojik anlamda paleo-tsunami kayýtlarýnýn belirlenebilmesi, özellikle deniz kýyýlarýndaki yerleþim yerlerinin tsunami ile karþýlaþtýðýnda hangi bölgelerin ne kadar etki altýnda kalabileceðini belirlemek açýsýndan faydalý olabilir. Kaynaklar Duraylý Kritik Duraysýz deprem kaynaklý makaslama gerilimi } statik durumlar altýndaki yamaç Çok düþük permeabilite gözenek basýncý aþýmý duraylýlýðýn yitiþi (fazla yükleme) Þekil 3. Denizde yamaç kaymalarýndaki yaygýn mekanizmalar (Einsele vd., 1996'dan deðiþtirilerek) Dawson, A.G., (1994). Geomorphological effects of tsunami run-up and backwash. Geomorphology 10 (1994) 83-94 Einsele G., SK. Chough b, T. Shiki, (1996), Depositional events and their records-an introduction, Sedimentary Geology 104,p. 1-9 Gedik N., Irtem E., Kabdasli S., (2005), Laboratory investigation on tsunami run-up, Ocean Engineering, 32 (2005) 513 528 Michel A., Sklarz and Lester Q. Spilvogel, (1979), Delaying Open Boundary Reflection Interference By Averaging Solutions For The 1975 Hawaii Tsunami Simulation?, Computers And Fluids, Vol. 7. Pp. 305-313, Pargamon Press Ltd., Printed In Great Britain. Sims, J.D., (1979). Records of prehistoric earthquakes in sedimentary deposits in lakes. Earthquake Inform. Bull., 1 l(6): 229-233. Obermeier, S.F., Jacobson, R.B., Smoot, J.P., Weems, R.E., Gohn, G.S., Monoe, J.E. and Powars, D.S., (1990). Earthquake-in- duced liquefaction features in coastal setting of South Carolina and in the fluvial setting of the New Madrid seismic zone. U.S. Geol. Surv. Prof. Pap., 1504, 44 pp., 1 Plate. Kanaori, Y., Kawakami, S., Jairi, K. and Hattori, T., (1993). Liquefaction and flowage at archeological sites in the inner belt of central Japan: tectonic and hazard implications. Eng. Geol., 35: 65-80. Yamazaki, T., Yamaoka, M. and Shiki, T., (1989). Miocene off- shore tractive current-worked conglomerates-tsubetugaura, Chita peninsula, Japan. In: A. Taira and F. Masuda (Editors), Sedimentary Facies in the Active Plate Margin. Term Scientific Publ. Co., Tokyo, pp. 483-494. www.kanald.com.tr 8
SEMINER Seminer; Süs Taþlarý Yeþim Temur MTA Orta anadolu II. Bölge Müdürlüðü, Konya ytemur42@gmail.com Kýymetli ve yarýkýymetli taþlar (süstaþlarý) tarih öncesi çaðlardan beri güzellik, zenginlik ve statü simgeleri olarak kullanýlmýþlardýr. Süstaþý ender bulunuþu ve belirli fiziksel ve kimyasal ayrýcalýklarý nedeniyle, özel deðerdeki malzemelerdir. Bir malzemenin süstaþý sayýlabilmesi için iki temel kriter vardýr. Bunlar: (1) Güzellik ve estetik görünüm: Her ne kadar göreceli bir kavramsa da taþýn temiz, þeffaf, çekici renkli olmasýdýr, (2) Dayanýklýlýk ve ender bulunma: Bu kavram sertlik, kýrýlganlýk, darbelere ve dýþ etkenlere dayaným gibi özelliklerle açýklanýr. Bir objeyi deðerli kýlan onun az rastlanýr olmasýdýr. Örneðin binlerce karatlýk elmas üretimi içersinde sadece bir kaç yüz karatý pembe elmasdýr. Dolayýsýyla bir pembe elmasýn deðeri sýradan bir elmasýn binlerce katýdýr. Bu temel kriterlerin dýþýnda taþýnabilirlik, kesilebilme, parlatýlabilme, ýþýk yansýtma, ýþýk kýrma, þekillendirmeye uygunluk, bünyesinde safsýzlýklar içerme gibi bazý özelliklerde taþlarýn deðerlerini belirleyen ve artýran diðer unsurlardýr. Kýymetli ve yarýkýymetli taþlarýn hepsi kendilerine iliþkin bazý özelliklere ve güzelliklere sahiptirler. Hatta fosiller bile süsleme malzemesi olarak kullanýlmaktadýr. Kýymetli ve yarýkýymetli taþlar, süstaþý olarak (mücevher malzemesi), koleksiyon yapmak, sergilemek ve dekoratif amaçlarda kullanmak için satýn alýnmaktadýr. Ayrýca endüstriyel kullanýmý olan süs taþlarýna da sürekli bir talep artýþý söz konusudur. Bu yazýda süstaþlarýnýn sýnýflamasý, bazý özellikleri ve Türkiye de bulunan süstaþlarý üzerinde durulmuþtur. Süstaþlarý ile ilgili özgün kavramlar Hatipoðlu ve Kýrýkoðlu (2005) tarafýndan aþaðýdaki gibi özetlenmiþtir: Ø Süstaþý (Gemstone, Gem, Gems, Ornamental Stone, Adornment Stone) Ø Kýymetli Taþ (Precious Stone) Ø Yarýkýymetli Taþ (Semi-Precious Stone) Ø Mücevher Taþý (Jewellery Stone) Ø Süstaþý Bilimi (Gemoloji, Gemology) Ø Süstaþý Ýnceleme Uzmaný (Gemolog, Gemologist) Ø Süstaþý Ýþleme (Lapidary) Ø Süstaþý Ýþleyicisi (Lapidarist, Lapidarer, Lapidary Worker) Ø Süstaþý Ýþleme Atölyesi (Lapidary Workshop) Süs taþlarý bilimi olarak basitçe tanýmlanabilen gemoloji; Süs taþý özelliði taþýyan her türlü malzemenin, yeryuvarýnda oluþumundan, tüketicinin beðeni ve kullanýmýna kadar geçen süreçteki her yöntemi ve iþlemi konu alan bir bilimsel ve ticari uðraþýdýr. Gemolog, süs taþlarý üzerinde uzmanlaþmýþ kiþidir. Temel görevi süs taþlarýný tanýmlamak, sentetik ve taklitlerini gerçeðinden ayýrmak ve gerekirse taþýn temel özelliklerine göre iþlenmesini yönlendirmektir. Gemoloji çalýþmak iyi bir mineraloji ve kristalografi temeli gerektirse de herkesin belli bir disiplinli 9 çalýþma ve tecrübe ile yapabileceði bir iþtir. Gemolojinin ilgi alanlarý þöyledir: 1. Süstaþlarýnýn yer kabuðunda oluþumu, bulunuþu, aranmasý ve eldesi-madenciliði 2. Süstaþlarýnýn bilimsel inceleme yöntemleriyle tanýmlanmasý, sýnýflandýrýlmasý 3. Ýþlenmiþ süstaþlarýnýn deðersel ve bilimsel sertifikalanmasý 4. Süstaþlarýnýn deðerini artýrma teknikleri ve bunlarý iyileþtirme yöntemleri 5. Süstaþlarýný her türlü iþleme teknikleri (lapidary) ile þekillendirilmesi 6. Süstaþlarýnýn soy metallerle montürlenmesi 7. Süstaþlarýnýn pazarlanmasý Süstaþý incelemesi, süstaþlarýnýn kendilerine özgü fiziko-kimyasal özelliklerini deðiþik yöntemler kullanarak tespit etmek ve bu özelliklerinden yararlanarak olarý adlandýrmak, sentetiklerinden ve taklitlerinden ayýrt etmek için yapýlýr. Süstaþý incelemesi, izafi bir ayýrýmla iki þekilde yapýlabilir. 1. Minerolojik Ýnceleme: Süstaþýnýn tahribine dayanýr. Özellikle kimyasal analiz ve kýsmen optik-genel fiziksel özellikleri ortaya çýkartan yöntemler uygulanýr. Sadece ham veya çok örnekli iþlenmiþ (faset ve/veya kabaþon) süstaþlarý için uygulanýr.
SEMINER 2. Gemolojik Ýnceleme: süstaþýna zarar vermeme esasýna dayanýr. Özellikle optik fiziksel, kýsmen genel fiziksel özellikleri ortaya çýkartan yöntemler uygulanýr. Ham ve/veya iþlenmiþ (faset ve/veya kabaþon) süstaþlarý için uygulanýr. Süstaþlarý oluþum yapýsý bakýmýndan ; Doðal, Sentetik ve Taklit olarak sýnýflandýrýlýrlar (Hatipoðlu ve Kýrýkoðlu., 2005). Doðal Süstaþlarý Oluþumunda insan eli deðmemiþ, yer kabuðunun doðal geliþimi sürecinde oluþmuþ malzemelerdir. Doðal süstaþlarý, gerçekte yer kabuðunu oluþturan katý malzemelerin belirli özelliklere sahip seçkin örnekleridir. Yer kabuðunu oluþturan katý malzemeler baþlýca 4 grupta toplanýr. 1. Elementler 2. Mineraller 3. Kayalar 4. Organik kökenli malzemeler Yapay (Sentetik) Süstaþlarý Doðal mineral kökenli süstaþlarýnýn birebir benzerlerinin laboratuar ortamýnda imal edilmiþ türlerine verilen isimdir. Bunlarýn doðal eþdeðerlerinden tek farký zaman ve mekandýr. 19. yy'ýn baþlamasýyla, madensel taþlarýn süs eþyasý olarak kullanýlmasý ve bunlara sahip olma arzusu, doðada bulunan kristal ve madensel taþlarýn gerçek benzerlerini üretme gayretleri daha titizlikle sürdürülmektedir. Çoðunlukla kýymetli taþlar sentetik olarak üretilmekte ve bu taþlarýn bazýlarýnýn doðal nitelikleri bile bilinmemektedir. Sentetik taþlarýn ticari önemi bu taþlarýn kesilebilecek oranda büyük olmalarý ve dahasý da madenlerden elde edilemeyenlerden daha ucuz olmasýndandýr. Taklit Süstaþlarý Kýymetli taþlarý taklit etme gayreti uzun zamandan beri mevcuttur. Taklit süstaþlarý için yüksek kýrýlma indisine sahip kurþun yada silis camýndan yararlanýlmýþtýr. Bütün bu taklitlerin renkleri süstaþlarýnýnkine benzemesine karþýn, diðer fiziksel özellikleri özellikle sertlik ve parlaklýðý yeterli derecede taklit edilememiþtir. Dünya süstaþlarý piyasasýnda elmas, zümrüt, yakut ve safir türü taþlar kýymetli, bunlarýn dýþýnda kalanlar ise yarý kýymetli olarak kabul edilmektedir. Ayrýca kýymetli ve yarýkýymetli taþlar bilimsel anlamda; Ø Mineral türü süstaþlarý Ø Taþ türü süstaþlarý Ø Taþ ve mineral dýþý süstaþlarý olmak üzere üç sýnýfta incelenirler. Mineral türü süstaþlarý, kýymetli ve yarýkýymetli taþlarýn büyük çoðunluðunu oluþturur ve deðer açýsýndan en önemlilerini içerir. Bunlar baðlý bulunduklarý minerolojik-kimyasal gruplara dayandýrýlarak kendi aralarýnda sýnýflandýrýlýrlar. Mineral türü süstaþlarý; elmas,zümrüt,yakut, safir gibi kýymetli taþlarýn yaný sýra granat, spodümen, feldispat, silika, beril, krizoberil, turmalin, spinel, piroksen-amfibol gruplarýna dahil olan tüm mineral esaslý taþlarý da kapsamaktadýr. Ayrýca herhangi bir gruba dahil olmayan peridot, tanzanit, topaz ve zirkon gibi kristallerde mineral türü süstaþý sayýlmaktadýr. Taþ türü süstaþlarý ise kayaç tanýmýna giren veya birden fazla mineral içerenlerin grubudur. Lapis lazuli, sodalit ve aventürin bu grubun en önemli örnekleridir. Taþ ve mineral dýþý süstaþlarý ise organik kökenli olup inci, kehribar, ve mercan çeþitlerini içerir. Kýymetli ve yarýkýymetli taþlarýn yukarýda belirttiðimiz esaslara dayalý detaylý bir sýnýflandýrýlmasý, Türk Standartlarý Enstitüsünce 1988 yýlý Aralýk ayýnda TS 6173 olarak yayýnlanmýþtýr. Ancak burada bu sýnýflama yerine, kýymetli ve yarýkýymetli taþlarýn ad/grup, bileþim, renk, doðada bulunuþ boyutu, dünya piyasalarýndaki yaklaþýk deðeri (maliyeti), sertliði ve özgül aðýrlýðý gibi önemli özelliklerini de içeren kolay anlaþýlýr ve uluslar arasý kabul görmüþ bir sýnýflama tablo halinde verilmiþtir (Çizelge 1) (Türeli ve dið.,2000). Sentetik süstaþlarý (djgems.net) 10
SEMINER Çizelge 1. Kýymetli-yarýkýymetli taþlar ve bazý önemli özellikleri (Minerals Year Book Gemstones-1998) BERÝL GRUBU KORUND GRUBU KRÝZOBERÝL GRUBU 11
SEMINER SPODUMEN GRUBU KUVARS GRUBU kuvars kristalleri (pixazza.com) 12
SEMINER JADE GRUBU FELDÝSPAT GRUBU TURMALÝN GRUBU turmalin kristalleri (flickr.com) 13
SEMINER GRANAT GRUBU inci 14 mercan gemsoul.com
SEMINER Tabloya ait açýklamalar 1-Mineralojik olarak grup oluþturan süstaþlarýnda önce genel grup adý belirtilmiþ daha sonra da bu gruba ait olan taþlar özellikleri ile sýralanmýþtýr. Grup oluþturmayanlarýn ise sadece adlarý belirtilerek özellikleri sýralanmýþtýr. 2-Boyutlarý 5 karata (1 karat=0.2 gram) kadar olan taþlar küçük, 50 karata kadar olan taþlar orta, 50 karattan fazla olan taþlar büyük olarak sýnýflandýrýlmýþtýr. 3-Maliyetleri karat baþýna 25 dolara kadar olan taþlar düþük maliyetli, karat baþýna 200 dolara kadar olan taþlar orta maliyetli ve karat baþýna 200 dolardan daha fazla olan taþlar yüksek maliyetli olarak sýnýflandýrýlmýþlardýr. 4-Sertlik Mohs ölçeðine göre verilmiþtir. 5-Özgül aðýrlýk gram/cm3 olarak verilmiþtir. 6-Tabloda sergilenen mineraller dünya pazarlarýnda alýmý-satýmý yani belli bir piyasasý olan taþlarý kapsamaktadýr. Sadece çeþitli ülkelere özgü olan ve genellikle yarýkýymetli taþ sýnýfýna giren bir çok taþ daha vardýr. Ancak bunlar gerek üretim miktarlarý gerekse piyasadaki alýmý, satýmý ve dolaþýmý itibariyle fazla önemli olmadýklarýndan Minerals Years Book gibi uluslar arasý bir yayýnda yer alamamaktadýr. Türkiye'ye özgü önemli taþlardan olan Kristal Diaspor, Lületaþý, Oltutaþý, Kemererit de bu konumda olduðundan listede bulunmamaktadýr. Türkiye de Kýymetli ve Yarýkýymetli Taþlara Örnekler Zümrüt Ýstanbul Topkapý Müzesi Hazine Dairesinde sergilenen olaðanüstü güzellikteki zümrüt kristallerinin çekiciliðinin yaný sýra, Anadolu'da zümrüt bulunduðu ve hatta Topkapý müzesindeki zümrütlerin Eskiþehir Sivrihisar yöresinden geldiði söylentileri kaynaklarda belirtilmektedir (Türeli ve dið.,2000). Diaspor Türkiye'den baþka dünyanýn hiçbir yerinde bulunmayan iri þeffaf kristal diasporlarýn AlO(OH) ülkemiz süstaþlarý arasýnda önemli bir yeri vardýr. Menderes masifinin örtü birimlerini oluþturan Menteþe formasyonu içinde yer alan ve Bafa Gölü'nün güneyinde bulunan Küçükçamlýktepe ocaðý metaboksit yataklarý süstaþý kalitesinde diaspor kristalleri içermektedir (Türeli ve dið.,2000). Doðal Diaspor kristalleri (mta.gov.tr) Pembe Turmalin Turmalin, karmaþýk kimyasal formüllü, bor içeren aluminyumlu bir silikat mineral grubunun adýdýr. Yozgat ilinin 35 km doðusunda, Orta Anadolu Kristalin Kompleksinin doðusundaki eþleniði olan Akdað masifinin batý kenarýnda, pegmatitik birimler içinde pembe turmalin mineralleri bulunmaktadýr. Yozgat Sarýkaya ilçesi Kargalýk köyü GD'sunda, 30 m. boyu ve 15 m. eni olan KD-GB yönlü bir yarmada, pegmatit damarlarýnýn lökogranitler içerisinde yer aldýðý ve bu kayaçlarýnda mermerler içine sokulum yaptýðý izlenmektedir (Türeli ve dið.,2000). Doðal zümrüt kristalleri (mta.gov.tr) 15 Turmalin kristalleri (mta.gov.tr)
SEMINER Akuvamarin Mavimsi yeþil renkli bir beril türü olan akuvamarin kristalleri Manisa ili Gördes ilçesi civarýnda bulunmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). Mor/Leylak Jadeit Mor/leylak renkli jadeitli (jadeit bir piroksen türüdür) kayaçlar Bursa ilinin 60 km güneyinde Harmancýk ilçesine baðlý Bektaþlar köyü civarýnda gözlenmiþtir (Türeli ve dið.,2000). Ýþlenmiþ Akuvamarin (melegim.net) Lületaþý Lületaþý (sepiolit) beyaz renkli, masif ve kimyasal formülü Mg4Si6O15(OH)26H2O olan bir kil mineralidir. Lületaþý Eskiþehir yöresine özgü bir taþtýr ayrýca Konya ili Yunak ilçesi civarýnda da bazý yataklanmalar bilinmektedir (Türeli ve dið.,2000). Doðal ve iþlenmiþ lületaþý (mta.gov.tr) Oltutaþý Kara Kehribar ismi de verilen oltutaþý, siyah renkli, parlak, yoðun ve homojen bir linyit çeþididir. Oltutaþý Erzurum ili Oltu ilçesinin yaklaþýk 12 km KD'sunda Akdað'ýn KD'ya doðru uzantýsýný oluþturan Dutludað çevresinde bulunur (Türeli ve dið.,2000). Doðal Jadeit (tunagem.com) Opal Silika grubu minerallerden olan opal (SiO2.nH2O) kristobalitin kriptokristalin bir formu olup diðer silika minerallerinden farklý olarak %4-20 oranýnda su içerir. Türkiye'de birçok yerde opal mostralarý gözlenmiþtir. Eskiþehir-Sivrihisar, Çankýrý-Þabanözü, Kütahya-Dereyalak ve Turgutlu, Kütahya Merkez Yoncalý kaplýcalarý civarý, Balýkesir ve Çanakkale illerine baðlý Bayramiç-Yeniköyde, Ayvalýk-Mezarlýkaltý mevkiinde, Dikili-Yenikansýz köyünde, Ývrindi- Habibler ve Küçükþapçý köylerinde, Malatya- Arguvan ilçesi gibi Türkiye'nin birçok yerinde opal mineralleþmesi vardýr. Ancak süstaþý özelliðine sahip deðillerdir. Sadece dünya literatürüne geçmiþ Kütahya ateþ opali süstaþý kalitesindedir (Türeli ve dið.,2000). Doðal ve iþlenmiþ oltutaþý (mta.gov.tr) 16 Opal (dogaltaki.com)
SEMINER Ateþ opali Ateþ opali Uþak-Kütahya karayolundan ayrýlarak gidilen Simav ilçesinin Karamancý köyü yakýnlarýnda bulunmaktadýr. Ayrýca Gediz ve Simav ilçeleri arasýnda Þaphane beldesinde rastlanýlmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). Ateþ Opali (gittigidiyor.com) Kuvars Aydýn-Çine ilçesi, Aydýn-Denizli karayolu üzerindeki Karacasu ilçesi, Aydýn-Koçarlý, Aðrý-Taþlýçay, Yozgat-Yerköy, Trabzon-Çaykara-Ögene, Trabzon- Maçka-Kuþdil, Gümüþhane-Karadað, Kýrklareli- Demirköy, Hakkari-Uludere, Çanakkale-Yenice, Konya-Tepeköy yörelerinde kristal kuvarslara rastlanmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). Doðal dumanlý kuvars kristalleri (tr.wikipedia.org) Ametist Eflatun rengi ile karekteristik olan ametist açýk eflatun tonlarýndan koyu mor renge kadar deðiþen renklerde bulunabilir ve rengin koyuluðuna baðlý olarak deðeri artar. Balýkesir- Dursunbey-Güðü köyü civarýnda, Çanakkale- Lapseki, Yozgat-Divanlý, Ordu-Gülköy, Giresun- Þebinkarahisar'da ametist kristalleri bulunmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). Doðal kuvars (tr.wikipedia.org) Dumanlý Kuvars Dumanlý kuvars isminden de anlaþýlacaðý gibi açýk kahverengiden siyaha kadar deðiþebilen tonlarda dumanlý renk içeren bir kuvars çeþididir. Aydýn- Çine-Koçarlý yöresinde gözlenmektedir (Türeli ve dið.,2000). 17 Doðal Ametist kristalleri (tr.wikipedia.org)
SEMINER Kalsedon Kalsedon, düþük sýcaklýklarda kayaçlarýn boþluk ve çatlaklarýnda, silisli çözeltilerin çökelmesi ile oluþur. Eskiþehir-Sarýcakaya ve Seyitgazi, Ankara- Beypazarý ve Çubuk, Çankýrý-Orta, Bolu-Kýbrýscýk, Balýkesir-Dursunbey, Bandýrma ve Gönen, Çanakkale-Biga, Tokat-Zile, Sivas-Kangal, Konya- Çayýrbað ve Altýnekin, Ordu-Fatsa ve Ünye, Giresun-Bulancak, Rize-Ýkizdere, Bursa-Orhaneli gibi birçok yöremizde deðiþik renklerde kalsedonlar bulunmaktadýr. Ancak bunlar arasýnda mavi kalsedonun özel bir deðeri vardýr (Türeli ve dið.,2000). Rize-Ýkizdere, Giresun-Görele, Trabzon-Afþin Yanbolu yörelerinde agat bulunmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). Agat (mta.gov.tr) Kalsedon (tr.wikipedia.org) Mavi Kalsedon Mavi kalsedonlar kahverengi-kirli sarý renkli bir dýþ kabuklu çevrelenmiþ, çaplarý 5-20 cm. arasýnda deðiþebilen yumrular halindedir. Eskiþehir- Sarýcakaya bölgesinde görülmektedir (Türeli ve dið.,2000). Jasper Jasper içerdiði hematit nedeniyle kýrmýzý renklidir. Fakat diðer demir oksit mineralleri nedeniyle sarý veya kahverengi de olabilir. Ankara-Beypazarý Kösköy, Ýstanbul-Çatalca ve Silivri, Balýkesir- Gönen Þaroluk yörelerinde örnekler bulunmuþtur (Türeli ve dið.,2000). Mavi Kalsedon (kristalleringucu.blogcu.com) Agat Agat bantlarýnýn renkleri beyazdan gri ve siyaha kadar deðiþebilir. Ayrýca kýrmýzý gölgelenmeler kahverengi ve daha ender olarakda mavi yeþil veya lavanta renkleri gösterebilir. Ankara-Çubuk Susuz, Ankara-Çamlýdere Burçalar, Ankara- Kýzýlcahamam Alpagut, Afyon-Karakaya, Bilecik- Bozuyük Karaçayýr, Bilecik-Merkez Abbascý ve Aþaðýköy, Bursa-Orhaneli Büyükorhan, Çanakkale- Bayramiç, Eskiþehir-Ýnönü Dereyalak, Ordu-Fatsa, Ýstanbul-Þile, Gümüþhane-Þiran Norþun, 18 Jasper (en.wikipedia.org)
SEMINER Krizopras Ýnce taneli kuvarsýn yeþil renkteki çeþidine verilen isimdir. Rengi parlak elma yeþilinden soluk yeþilimsi sarýya kadar deðiþebilir. Çanakkale-Biga Dikmen köyü civarýnda, Tokat-Artova Doðanca ve Ulusu ile Tokat-Zile Çekerek yörelerinde gözlenmiþtir (Türeli ve dið.,2000). Krizopras (kenzay.com) Kemererit Mor menekþe renkli bir krom mikasý olan kemererit kristalleri Erzincan-Erzurum-Bayburt üçgeni arasýndaki Kop daðýnýn, Büyük Ezan krom ocaðýna baðlý Doðu Ezan ve Pembe Gül ocaklarýnda bulunmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). Granat kristali (en.wikipedia.org) Nefrit Demir içeren bir kalsiyum magnezyum silikat olan nefrit aktinolit-tremolit serisine baðlý bir amfibol cinsidir. Nefritler genelde yeþil rengin tonlarýnda çatlaklý bir yapý sunarlar. Nefrit mineraline Manisa'ya baðlý Gördes-Borlu ilçeleri arasýnda rastlanýr (Türeli ve dið.,2000). Kemererit kristalleri (mta.gov.tr) Granat Kübik sistemde kristalleþen oldukça sert, benzer kimyasal bileþimlere sahip aluminyum silikatlara verilen genel bir grup adýdýr. Þeffaf, güzel renklere sahip, iþlenebilecek irilikteki granat kristalleri süstaþý olarak deðerlendirilir. Muðla-Yataðan Kaplancýk, Aydýn-Menderes Görece, Sivas-Divriði Dumluca, Ankara-Bala Kesikköprü, Malatya- Pötürge Ersele, Malatya-Sürgü, Bitlis-Mutki, Bursa- Uludað, Çanakklae-Kazdaðý, Eskiþehir-Mihallýççýk Kavak, Elazýð-Guleman Heberte, Muðla-Fethiye Kuskavak yörelerinde granat çeþitlerine rastlanmaktadýr (Türeli ve dið.,2000). 19 Nefrit (tuanagem.com) Rodonit ve Rodokrozit Pembe renkli bir mangan silikat olan rodonit ile pembe renkli bir mangan karbonat olan rodokrozit Ýzmir'de gözlenmiþtir (Türeli ve dið.,2000). Ýþlenmiþ Rodonit (kenzay.com)