ISSN: 2342-0251 DOI Number: http://dx.doi.org/10.18033/ijla.3464 Volume 4/4 Winter 2016 p. 340/354 SYNTAX OF ATATURK S ADDRESS TO THE TURKISH YOUTH AND ITS ANALYSIS IN TERMS OF PARTS OF SPEECH Article History: Received 15.10.2016 Received in revised form 22.10.2016 Accepted 29.10.2016 Available online 15.12.2016 Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili Eyup Sertaç AYAZ 1 Abstract Address to the Youth, explanation of duty of the youth and a trust of the duty to sustain and protect independence and republic obtained within the blood of the ones every corner of the beloved homeland, is a clear statement of faith and target to protect existence- presence. In the mentioned text, after the expression of negative condition in it, the duty of for the youth has been indicated as a source to brace up. The mentioned source is thought of nationalism that is shaped in the axis of homeland, language, culture, history, custom, religion and morality. Within the strength from this source, the obstacles before the liberation of the individual and nations amongst values of information age by not surrendering to this authority regardless of the threat will be eliminated. We see the first samples of the tradition to leave works that will make national awakening come true as one of the ways to yield national unity in Gokturk inscriptions. These texts are seen as the symbol of independence, unity, decisiveness, courage and similar noble feelings of the nations. We think that practice of grammar methods will be useful to make sense of the messages in this kind of texts including suggestions for the next generations in every period. In this study, the way to sustain and protect our national unity will be analyzed in terms of messages, syntax and parts of speech that dwell in Address to the Youth by Mustafa Kemal Ataturk. Key words: Ataturk, Address to the Youth, Syntax, Parts of Speech Özet Aziz vatanın, her köşesini sulayan kanlarla elde edilen istiklal ve cumhuriyeti koruma ve yaşatma görevinin emanet edildiği, gençliğin görevinin açıklandığı Gençliğe Hitabe; var olma-varlığını koruma inanç ve amacının açık ifadesidir. Söz konusu metinde içinde bulunulabilecek olumsuz şartlar sıralandıktan sonra, neticenin emanet edildiği gençliğe görev hatırlatılarak güç alınacak kaynak gösterilmiştir. İşaret edilen kaynak; vatan, dil, kültür, tarih, örf-âdet, din ve ahlak anlayışı birliği ekseninde şekillenmiş bir milliyetçilik düşüncesidir. Bu kaynaktan alınacak güçle karşılaşılacak tehdidin büyüklüğü ne olursa olsun, bu otoriteye teslim olmayarak bilgi çağının değerler dizisi içerisinde bireyin ve milletlerin özgürleşmesinin önündeki engeller kaldırılacaktır. Millî birliğin sağlanması için başvurulan yollardan biri olan millî uyanışın gerçekleşmesini sağlayacak eserler bırakma geleneğinin ilk örnekleri Köktürk Yazıtları nda görülmektedir. Bu metinler; milletlerin bağımsızlık, birliktelik, kararlılık, cesaret ve benzeri asil duygularının sembolü olarak görülür. Gelecek nesillere her dönemde ihtiyaç duyacağı tavsiyeleri içeren bu gibi metinlerdeki mesajların doğru anlamlandırılmasında dil bilgisi yöntemlerinin uygulanmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmada; millî birliğin korunması ve yaşatılması yolunun Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından özlü bir şekilde ifade edildiği Gençliğe Hitabe nin barındırdığı mesajlar, söz dizimi ve sözcük türlerinden hareketle tahlil edilecektir. Anahtar kelimeler: Atatürk, Gençliğe Hitabe, söz dizimi, sözcük türleri. 1 Yrd. Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, e-posta: ayazsertac@gmail.com
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 341 1. Giriş Mustafa Kemal Atatürk ün 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun a çıkmasıyla başlayan ve 1927 yılına kadar yaşanan olayların anlatıldığı, yani Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluş öyküsünün Atatürk tarafından anlatıldığı, Cumhuriyet Halk Partisi nin 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında Ankara da toplanan İkinci Kurultayı nda 36.5 saat süren ve altı günde okunan, hitabet değeri son derece yüksek olan Nutuk, Türk Gençliğine Bıraktığım Emanet metni ile bitirilmiştir (Şehirli, 2000: 637). Nutuk ile Gençliğe Hitabe yi birbirinden ayrı düşünmemek gerekmektedir. Hitabet sanatında yankılama tekniği olarak adlandırılan bir önceki paragrafta geçen bir veya birkaç kelimenin tekrarlanması bağdaştırma yöntemlerinden biridir. Bu teknik, Nutuk un birinci bölümüyle, Gençliğe Hitabe bölümü arasındaki bağdaşıklığı sağlamak için ustaca kullanılmıştır (Börekçi, 2008: 372). Bugün vasıl olduğumuz netice asırlardan beri çekilen millî musibetlerin intihabı ve bu aziz vatanın, her köşesini sulayan kanların bedelidir. Bu neticeyi, Türk gençliğine emanet ediyorum. Ey Türk gençliği!... Bilginin bilince dönüşmesinin hikâyesi olan Gençliğe Hitabe, sözcük seçiminden cümlelerin yapısına kadar örnek gösterilebilecek başarılı bir hitabet örneğidir. İçinden geçtiğimiz süreçte ihtiyaç duyulan öğütleri içeren hitabenin dil ve anlatım unsurları bakımından yeniden incelenmesinin gençlik adına yararlı olacağı düşünülmektedir. 2. Gençliğe Hitabe nin Söz Dizimi Ey Türk Gençliği! /Birinci vazifen, / Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : İsim Anlamı : Olumlu Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir : yüklem birinci vazifen : özne ey Türk gençliği : cümle dışı öge Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, (bln) / ilelebet, (z) / muhafaza ve müdafaa etmek (y) : isim-fiil grubu muhafaza ve müdafaa (i) / et- (yf) : birleşik fiil muhafaza (i) / ve (be) / müdafaa (i) : bağlama grubu Türk (ty) / istiklâli (tn) : belirtisiz isim tamlaması Türk (ty) / cumhuriyeti (tn) : belirtisiz isim tamlaması (senin) (ty) / birinci vazifen (tn) : iyelik grubu (bk. Üstünova, 2005: 418-425, bk. Daşdemir, 2015: 107) birinci (s) / vazife (i) : sıfat tamlaması ey (ü) / Türk gençliği (i) : ünlem grubu
342 Eyup Sertaç AYAZ Türk (ty) / gençliği (tn) : belirtisiz isim tamlaması Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli / budur. Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : İsim Anlamı : Olumlu budur : yüklem mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli : özne mevcudiyetinin ve istikbalinin (ty) / yegâne temeli (tn) : belirtili isim tamlaması yegâne (s) / temel (i) : sıfat tamlaması mevcudiyet (i) / ve (be) / istikbal (i) : bağlama grubu (senin) (ty) / mevcudiyetin (tn) : iyelik grubu (senin) (ty) / istikbalin (tn) : iyelik grubu Bu temel, / senin en kıymetli hazinendir. Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi : Kurallı Yüklemin türü : İsim Anlamı : Olumlu senin en kıymetli hazinendir : yüklem bu temel : özne senin (ty) / en kıymetli hazinen (tn) : iyelik grubu en kıymetli (s) / hazine (i) : sıfat tamlaması en (s) / kıymetli (i) : sıfat tamlaması bu (s) / temel (i) : sıfat tamlaması İstikbalde dahi / seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve haricî bedhahların / olacaktır. Cümle yapısı : Girişik-birleşik Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu olacaktır : yüklem seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve haricî bedhahların : özne istikbalde dahi : zarf seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek (s) / (senin) dâhilî ve haricî bedhahların (i) : sıfat tamlaması
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 343 (senin)(ty) / dâhilî ve haricî bedhahların (tn) : iyelik grubu dâhilî ve haricî (s) / bedhah (i) : sıfat tamlaması dâhilî (i) ve (be) / haricî (i) : bağlama grubu seni bu hazineden mahrum etmek (bsn) / isteyecek (y) : sıfat-fiil grubu seni (bln) bu hazineden (yt) / mahrum etmek (y) : isim-fiil grubu mahrum (i) / et- (yf) : birleşik fiil bu (s) / hazine (i) : sıfat tamlaması Bir gün, istiklal ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, / vazifeye atılmak için / içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini / düşünmeyeceksin. Cümle yapısı : Şartlı birleşik Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumsuz düşünmeyeceksin : yüklem (sen) : özne içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini : belirtili nesne vazifeye atılmak için : zarf bir gün, istiklal ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen : zarf (senin) içinde bulunacağın vaziyetin (ty) / imkân ve şeraiti (tn) : belirtili isim tamlaması (senin) içinde bulunacağın (s) / vaziyetin (i) : sıfat tamlaması (senin) (ty) / içinde bulunacağın (tn) : iyelik grubu içinde (yt) / bulunacak (y) : sıfat fiil grubu imkân (i) / ve (be) / şerait (i) : bağlama grubu vazifeye atılmak için (çe) : edat grubu vazifeye (yt) / atılmak (y) : isim-fiil grubu bir gün (z), / istiklal ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine (yt) / düşersen (y) : zarf-fiil grubu istiklal ve cumhuriyeti müdafaa (ty) / mecburiyeti (tn) : belirtisiz isim tamlaması istiklal (i) / ve (be) / cumhuriyet (i) : bağlama grubu Bu imkân ve şerait, / çok namüsait bir mahiyette / tezahür edebilir. Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu tezahür edebilir : yüklem bu imkân ve şerait : özne çok namüsait bir mahiyette : zarf tezahür (i) / et- (yf) : birleşik fiil bu (s) / imkân ve şerait (i) : sıfat tamlaması imkân (i) / ve (be) / şerait (i) : bağlama grubu
344 Eyup Sertaç AYAZ çok namüsait (s) / bir mahiyet (i) : sıfat tamlaması bir (s) / mahiyet (i) : sıfat tamlaması çok (s) / namüsait (i) : sıfat tamlaması İstiklal ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, / bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cümle yapısı : Girişik-birleşik Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler : yüklem istiklal ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar: özne bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili (i) / ol- (yf) : birleşik fiil bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin (ty) / mümessili (tn) : belirtili isim tamlaması bütün dünyada emsali görülmemiş (s) / bir galibiyetin (i) : sıfat tamlaması bir (s) / galibiyet (i) : sıfat tamlaması bütün dünyada (yt) / emsali (ö) / görülmemiş (y) :sıfat-fiil grubu bütün (s) / dünya (i) : sıfat tamlaması istiklal ve cumhuriyetine kastedecek (s) / düşmanlar (i) : sıfat tamlaması istiklal ve cumhuriyetine (yt) / kastedecek (y) : sıfat-fiil grubu kast (i) / et- (yf) : birleşik fiil (senin) (ty) / istiklal ve cumhuriyetin (tn) :iyelik grubu istiklal (i) ve (be) / cumhuriyet (i) : bağlama grubu Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Cümle yapısı : Sıralı bağlı Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu Cebren ve hile ile / aziz vatanın bütün kaleleri / zapt edilmiş olabilir. zapt edilmiş olabilir : yüklem aziz vatanın bütün kaleleri : özne cebren ve hile ile : zarf zapt edilmiş (i) / ol- (yf) : birleşik fiil zapt (i) / et- (yf) : birleşik fiil aziz vatanın (ty) / bütün kaleleri (tn) : belirtili isim tamlaması bütün (s) / kaleler (i) : sıfat tamlaması aziz (s) / vatan (i) : sıfat tamlaması cebren ve hile (i) / ile (çe) : edat grubu
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 345 cebren (i) / ve (be) / hile (i) : bağlama grubu Cebren ve hile ile / aziz vatanın bütün tersanelerine / girilmiş olabilir. girilmiş olabilir : yüklem cebren ve hile ile : zarf aziz vatanın bütün tersanelerine : yer tamlayıcısı girilmiş (i) / ol- (yf) : birleşik fiil aziz vatanın (ty) / bütün tersaneleri (tn) : belirtili isim tamlaması bütün (s) / tersaneler (i) : sıfat tamlaması aziz (s) / vatan (i) : sıfat tamlaması cebren ve hile (i) / ile (çe) : edat grubu cebren (i) / ve (be) / hile (i) : bağlama grubu Cebren ve hile ile / aziz vatanın bütün orduları / dağıtılmış olabilir. dağıtılmış olabilir : yüklem aziz vatanın bütün orduları : özne cebren ve hile ile : zarf dağıtılmış (i) / ol- : birleşik fiil aziz vatanın (ty) / bütün orduları (tn) : belirtili isim tamlaması bütün (s) / ordular (i) : sıfat tamlaması aziz (s) / vatan (i) : sıfat tamlaması cebren ve hile (i) / ile (çe) : edat grubu cebren (i) / ve (be) / hile (i) : bağlama grubu Cebren ve hile ile / memleketin her köşesi / bilfiil / işgal edilmiş olabilir. işgal edilmiş olabilir : yüklem memleketin her köşesi : özne cebren ve hile ile : zarf bilfiil : zarf işgal edilmiş (i) / ol- (yf) : birleşik fiil işgal (i) / edil- (yf) : birleşik fiil memleketin (ty) / her köşesi (i) : belirtili isim tamlaması her (s) / köşe (i) : sıfat tamlaması cebren ve hile (i) / ile (çe) : edat grubu cebren (i) / ve (be) / hile (i) : bağlama grubu
346 Eyup Sertaç AYAZ Bütün bu şeraitten daha elim ve daha vahim olmak üzere, / memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar, / gaflet ve dalalet ve hatta hıyanet içinde bulunabilirler. Cümle yapısı : Girişik-birleşik Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu gaflet ve dalalet ve hatta hıyanet içinde bulunabilirler : yüklem memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar : özne bütün bu şeraitten daha elim ve daha vahim olmak üzere : zarf gaflet ve dalalet ve hatta hıyanet içinde (i) / bulun- (yf) : birleşik fiil gaflet ve dalalet ve hatta hıyanet (ty) / içi (tn) : belirtisiz isim tamlaması gaflet i(i) / ve (be) / dalalet (i) / ve (be) / hatta (p) hıyanet (i) : bağlama grubu memleketin dâhilinde (yt) iktidara (yt) sahip olanlar (y) : sıfat fiil grubu sahip (i) / ol- (yf) : birleşik fiil memleketin (ty) / dâhili (tn) : belirtili isim tamlaması bütün bu şeraitten daha elim ve daha vahim olmak (i) / üzere (çe) : edat grubu bütün bu şeraitten daha elim ve daha vahim (z) / olmak (y) : isim fiil grubu vahim (i) / ol- (yf) : birleşik fiil daha elim (i) / ve (be) / daha vahim (i) : bağlama grubu daha (s) / elim (i) : sıfat tamlaması daha (s) / vahim (i) : sıfat tamlaması bütün (s) / bu şerait (i) : sıfat tamlaması bu (s) / şerait (i) : sıfat tamlaması Hatta bu iktidar sahipleri, / şahsi menfaatlerini / müstevlilerin siyasi emelleriyle / tevhit edebilirler. Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu tevhit edebilirler : yüklem bu iktidar sahipleri : özne şahsi menfaatlerini : belirtili nesne müstevlilerin siyasi emelleriyle : zarf hatta : cümle dışı öge tevhit (i) / et- (yf) : birleşik fiil bu iktidar (ty) / sahipleri (tn) : belirtisiz isim tamlaması bu (s) / iktidar sahipleri (i) : sıfat tamlaması (kendilerinin) (ty) / şahsi menfaatleri (tn) : iyelik grubu şahsi (s) / menfaat (i) : sıfat tamlaması müstevlilerin siyasi emelleri (i) / (yle) (çe) : edat grubu
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 347 müstevlilerin (ty) / siyasi emelleri (tn) : belirtili isim tamlaması siyasi (s) / emel (i) : sıfat tamlaması Millet, / fakr u zaruret içinde / harap ve bitap düşmüş olabilir. Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : Fiil Anlamı : Olumlu harap ve bitap düşmüş olabilir : yüklem millet : özne fakr u zaruret içinde : zarf harap ve bitap düşmüş (i) / ol- (yf) : birleşik fiil harap ve bitap (i) / düş- (af) : birleşik fiil harap (i) / ve / bitap (i) : bağlama grubu fakr u zaruret (ty) / içi (tn) : belirtisiz isim tamlaması fakr (i) / u (bef) / zaruret (i) : bağlama grubu Ey Türk istikbalinin evlâdı! / İşte, / bu ahval ve şerâit içinde dahi, / vazifen; / Türk İstiklâl ve Cumhuriyetini kurtarmaktır! Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : İsim Anlamı : Ünlem cümlesi Türk İstiklâl ve Cumhuriyetini kurtarmaktır : yüklem vazifen : özne bu ahval ve şerâit içinde dahi : zarf işte : cümle dışı öge ey Türk istikbalinin evlâdı : cümle dışı öge Türk istiklâl ve cumhuriyetini (bln) / kurtarmak (y) : isim-fiil grubu Türk / istiklâl (i) / ve (be) / (Türk) cumhuriyeti (i) : bağlama grubu Türk (ty) / istiklâli (tn) : belirtisiz isim tamlaması (Türk) (ty) / cumhuriyeti (tn) : belirtisiz isim tamlaması (senin) (ty) / vazifen (tn) : iyelik grubu bu ahval ve şerâit (i) / içinde (çe) : edat grubu bu (s) / ahval ve şerâit (i) : sıfat tamlaması ahval (i) ve (be) şerâit (i) : bağlama grubu ey (ü) / Türk istikbalinin evlâdı (i) : ünlem grubu Türk istikbalinin (ty) / evlâdı (tn) : belirtili isim tamlaması Türk (ty) / istikbali (tn) : belirtili isim tamlaması Muhtaç olduğun kudret, / damarlarındaki asil kanda / mevcuttur!
348 Eyup Sertaç AYAZ Cümle yapısı : Basit Ögelerin dizilişi: Kurallı Yüklemin türü : İsim Anlamı : Olumlu mevcuttur : yüklem muhtaç olduğun kudret : özne damarlarındaki asil kanda : yer tamlayıcısı (senin) muhtaç olduğun (s) / kudret (i) : sıfat tamlaması (senin) (ty) / muhtaç olduğun (tn) : iyelik grubu muhtaç (i) / ol- (yf) : birleşik fiil damarlarındaki (s) / asil kan (i) : sıfat tamlaması (senin) (ty) / damarların (ty) : belirtili isim tamlaması asil (s) / kan (i) : sıfat tamlaması 3. Gençliğe Hitabe de Kullanılan Sözcüklerin Genel Değerlendirilmesi İsimler Türk, gençliği, vazifen, Türk, istiklalini, Türk, cumhuriyetini, muhafaza, müdafaa, mevcudiyetinin, istikbalinin, temeli, temel, hazinendir, İstikbalde, hazineden mahrum, bedhahların, gün, istiklal, cumhuriyeti, müdafaa, mecburiyetine, vazifeye, içinde, vaziyetin, imkân, şeraitini, imkân, şerait, mahiyette, tezahür, istiklal, cumhuriyetine, düşmanlar, dünyada, galibiyetin, mümessili, vatanın, kaleleri, zapt, tersanelerine, orduları, memleketin, köşesi, işgal, emsali, şeraitten, elim, vahim, memleketin, dâhilinde, iktidara, sahip, gaflet, dalalet, hıyanet, içinde, iktidar, sahipleri, menfaatlerini, müstevlilerin, emelleriyle, tevhit, millet, fakr, zaruret, içinde, harap, bitap, Türk, istikbalinin, evladı, ahval, şerait, içinde, vazifen, Türk, istiklal, cumhuriyetini, muhtaç, kudret, kanda, mevcuttur Sıfatlar Niteleme Sıfatları yegâne temeli, kıymetli hazinendir, dâhilî ve haricî bedhahların, namüsait mahiyette, aziz vatanın, şahsi menfaatlerini, siyasi emelleriyle, asil kanda İşaret Sıfatları bu temel, bu hazineden, bu imkân ve şerait, bu şeraitten, bu iktidar sahipleri, bu ahval ve şerait içinde, damarlarındaki asil kanda Sıra Sayı Sıfatları birinci vazifen Belgisiz Sıfat bir mahiyette, bir gün, bir galibiyetin, bütün bu şeraitten, bütün kaleleri, bütün tersanelerine, bütün orduları, bütün dünyada, her köşesi
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 349 Ünlem ey Türk istikbalinin evladı, ey Türk gençliği Şahıs Zamiri senin, seni İşaret Zamiri Budur Bağlama Edatı ve, dahi, hatta Çekim Edatı için, ile, üzere Durum Zarfı bilfiil işgal edil-, cebren hile zapt edil- Zaman Zarfı İlelebet Miktar Zarfı en kıymetli hazinendir, çok namüsait mahiyette, daha elim ve daha vahim olmak İşaret Zarfı İşte İsim-fiil müdafaa etmektir, mahrum etmek, atılmak, vahim olmak, kurtarmaktır Sıfat-fiil isteyecek dâhilî ve haricî bedhahların, içinde bulunacağın vaziyetin, cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, emsali görülmemiş bir galibiyetin, zapt edilmiş (ol-), girilmiş (ol-), dağıtılmış (ol-), işgal edilmiş ol-, düşmüş ol-, iktidara sahip olanlar, muhtaç olduğun kudret Gençliğe Hitabe deki sözcüklerin sayısı (173) ve yüzdelik olarak dağılımı şu şekildedir: İsimler (84) %49, Sıfatlar (26) %15, Niteleme Sıfatları (9), İşaret Sıfatları (7), Sıra Sayı Sıfatları (1), Belgisiz Sıfatlar (9), Zarflar (9) %5, Durum Zarfları (3), Miktar Zarfları (4), İşaret Zarfı (1), Zaman Zarfı (1), Zamirler (3) %2, Şahıs Zamirleri (2), İşaret Zamirleri (1),
350 Eyup Sertaç AYAZ Çekim Edatları (4) %2, Bağlama Edatları (20) %12, Ünlemler (2) %1, Fiilimsiler (16) %9, Sıfat Fiiller (11), İsim Fiiller (5), Çekimli Fiiller (9) %5. Bir yargıyı dinleyende soruya yer bırakmayacak şekilde oluş veya kılış bildiren çekimli bir fiille sonuna cevher fiili getirilen ve durum bildiren bir isimle kullanılan kelimeler dizisine cümle denir (Delice, 2007: 150). Söz ve söz öbeklerinde kavramlar söz konusu iken cümlede yargı esastır. İnsan bilgilerinin tamamı kavramlar ve yargılardan ibarettir (Karaağaç, 2009: 183). İnsanlığın tarih boyunca edindiği bilgi ve birikimleri gelecek kuşaklara aktarmasının en etkili yolu yazıdır. Ancak bu iletişimin sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesi için belirli kurallara dayalı bir dizilişin gerçekleşmesi gerekir (Karahan, 2008: 9). Gençliğe Hitabe Nutuk un bir parçası olmakla beraber, Gençliğe Hitabe de muhatapla beraber içerik, dolayısıyla biçim de değişir; Gençliğe Hitabe ana gövdeden kopar; tarihi bir yana bırakır; sanatı öne çıkaran ayrı bir söyleme dönüşür. Gençliğe Hitabe de, ileriye yönelik oluşuyla düşsel bir metindir. Düşsel olanın doğası ise sürekli değişimdir; rasyonel olandan bu yanıyla ayrılır. Gerçekliğe dayanmayan bu tür değişken söylemin (langage) tek koruyucusu, ona, evrensel bir değer, zamana karşı dayanıklılık kazandıran, kazandıracak olan, biçimdir (Arslan, 2011: 131). Anlatımın etkili olması için öncelikle hedef kitlenin açık bir şekilde belirlenmesi gerekir. Gençliğe Hitabe de hedef kitle açık bir şekilde belirtildikten sonra gençlikten beklenen istiklal ve cumhuriyeti koruma ve yaşatma görevi metnin hemen girişinde hatırlatılmış aynı zamanda birinci sıfatıyla da belirtilerek amaç açık bir şekilde vurgulanmıştır. Mustafa Kemal fikirlerini somutlaştırarak vermek için amacına uygun sözcükleri seçmiş, dilin bütün imkânlarından yararlanmıştır. Somutlaştırma yollarından biri olan benzetmeyle istiklal ve cumhuriyetin önemi, hazineyle mukayese edilmiş hatta daha üstün tutulmuştur. Karşılaşılabilecek olumsuz durumlar yine somut örnekler ve sıralı bağlı, girişik birleşik, şartlı birleşik gibi cümle yapılarıyla ayrıntıya inilerek ve cümleler arası göndermelerde bulunularak anlam bağlantısı kuvvetlendirilmiştir. Amasya da, Erzurum da, Sivas ta, Türkiye Büyük Millet Meclisinde birçok muhalife rağmen hep Atatürk ün istediği kararlar alınmış, bunların hayata geçirilmesi için çalışılmıştır. Uzun tartışmalardan sonra bütün üyeleri, Atatürk ün istediği noktaya getiren şey, O nun hitabet ustalığından başka bir şey değildir. (Börekçi, 2008: 372) Sanatçının oluşturacağı eserle ulaşmak istediği nokta, okura vermek istediği mesaj, kahramanların seçimi, zaman, mekân seçimi ve uygunluğu, olay örgüsü veya zinciri, metinde kullanacağı anlatım biçimi, metnin türü gibi metni oluşturan her bir unsur üzerinde üslubun tesiri vardır. Soyutu somutlaştırmaktır, hayali gerçek kılmaktır, zihinde canlandırabilmektir. Üslup, eserdeki ana mesajın iletilmesinde kanalların kullanılma şeklidir (Demirci, 2013: 576). Mustafa Kemal Atatürk açıklayıcı bir anlatım yolu tutarak anlatımın kahramanını hemen başta belirlemiş ve onu; kelime tekrarı, yakın anlamlı sözcüklerin kullanımı, soyutu somutlaştırma ve dönemin şartlarıyla mesajın muhataplarının hazır bulunuşluk durumlarını dikkate alan bir dil kullanarak (% 38 Türkçe kelime) kendi etkin üslubuyla harekete geçmeye davet etmiştir. Atatürk Gençliğe Hitabe sine Türk kelimesiyle başlamaktadır. Bu bilinçli bir seçimdir. Çünkü varlığı koruma ve sürdürme ortak ülküler etrafında toplanmış millet bilincini taşıyan fertlerle gerçekleştirilebilecek bir idealdir (Türkeş, 1995: 18). Atatürk ün milliyetçilik anlayışı; ırkçılık temeline dayanmayan vatan, dil, kültür, tarih, örf-âdet, din ve ahlak anlayışı birliği ekseninde şekillenmiş bir milliyetçilik düşüncesidir. Bağımsızlığın böyle bir milliyetçilik ruhu etrafında kenetlenerek korunacağı ve sonraki nesillere ulaştırılacağı muhakkaktır. Dikkat çekilen diğer önemli kavramlar ise istiklal ve cumhuriyettir. Atatürk: Özgürlük ve bağımsızlık benim karakterimdir. Ben milletimin en
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 351 büyük ve ecdadımın en değerli mirası olan bağımsızlık aşkı ile dolu bir adamım. Çocukluğumdan bugüne kadar ailevî, hususî ve resmî hayatımın her safhasını yakından bilenler bu aşkım malumdur. Bence bir millete şerefin, haysiyetin, namusun ve insanlığın vücut ve beka bulabilmesi mutlaka o milletin özgürlük ve bağımsızlığına sahip olmasıyla kaimdir. Ben şahsen bu saydığım vasıflara, çok ehemmiyet veririm. Ve bu vasıfların kendimde mevcut olduğunu iddia edebilmek için milletimin de aynı vasıfları taşımasını esas şart bilirim. Ben yaşabilmek için mutlaka bağımsız bir milletin evladı kalmalıyım. Bu sebeple millî bağımsızlık bence bir hayat meselesidir. Millet ve memleketin menfaatleri icap ettirirse, insanlığı teşkil eden milletlerden her biriyle medeniyet icabı olan dostluk ve siyaset münasebetlerini büyük bir hassasiyetle takdir ederim. Ancak, benim milletimi esir etmek isteyen herhangi bir milletin, bu arzusundan vazgeçinceye kadar, amansız düşmanıyım. (Atatürk, 1997: 31) sözleriyle de varlığını korumanın, özgürlüğüne düşkün ve iradesini kendi elinde tutan bireylerle sağlanabileceğini ifade etmektedir. Geçmişini bilmeyen geleceğine yön veremez, düşüncesine sahip Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün tarih bilinci konusundaki hassasiyeti neticesinde direktifleri sonucu Türk Tarih Kurumu, (http://www.ttk.gov.tr/) Türk tarihinin birincil kaynaklardan araştırılması ve toplumdaki tarih bilincinin geliştirilmesi amacı ile 12 Nisan 1931 de kurulmuştur. Gençliğe Hitabe nin sonunda kullanılan kan kelimesi de Atatürk ün tarih hassasiyetinin neticesindeki bilinçli bir seçimin eseridir. Zira en umutsuz durumlarda, çok sınırlı bir güç ve kısıtlı imkânlarla çok büyük işleri gerçekleştiren atalarının tarihi Türk gençliğine hatırlatılmak istenmektedir. Türkiye halkı asırlardan beri hür ve müstakil yaşamış ve istiklali bir lazıme-i hayatiye etmiş bir kavmin kahraman evlatlarıdır. Bu millet istiklalsiz yaşamamıştır. Yaşayamaz ve yaşamayacaktır (Atatürk, 1959: 35). Hitabe boyunca tarihe göndermeler yapan Atatürk, bize içinde bulunabileceğimiz şartların olumsuzluğundan ümitsizliğe kapılmamamız için adeta Kürşad ı, İlteriş Kağan ı hatırlatmaktadır. Şu tarihi gerçeklerin hatırlanması gençlerimize örnek teşkil etmesi anlamında yararlı olacaktır; Doğu Köktürklerinin gittikçe zayıflayarak Çin'e tutsak olması ve Çi şi- şuay'ın (Kürşad) 39 arkadaşıyla 639'da Çin sarayını basması, Türk yazarı Nihal Atsız tarafından 1300 yıl sonra Bozkurtların Ölümü adıyla romanlaştırıldı. Çi şi-şuay, Kürşad adıyla âdeta yeniden diriltildi. Kürşad ve arkadaşlarının adları Cumhuriyet Türkiyesinde yüzlerce Türk çocuğuna ad olarak verildi. Bozkurtların Ölümü, Köktürklerin mensur destanı oldu (Ercilasun, 2004: 94). İlteriş in değişik boylardan oluşan milletini nasıl bir araya getirdiği, KT D10-13 te ve BK D10-12 de şu şekilde anlatılır: Babam Hakan on yedi erle baş kaldırmış, devletsiz kağansız kalmış halkı, cariye olmuş, kul olmuş halkı Türk örf ve âdetlerini bırakmış halkı atalarımın dedelerimin töresince (yeniden) yaratmış eğitmiş. Türk Kurtuluş Savaşı; ülke bütünlüğünü korumak, ulusal egemenliğe dayalı, tam bağımsız yeni bir Türk devleti kurmak için tüm ulusça girişilen, çok cepheli ve emperyalizme karşı ilk büyük kurtuluş hareketidir. Neticeleri ise yalnız Türk Milleti için değil, tüm mazlum milletler için önem arz etmektedir. Bu büyük başarıyla ezilen bütün milletler için kurtuluş meşalesi yakılmış, karanlığın ardındaki aydınlık görünmeye başlamıştır. Bu şanlı tarihe yakın zamanlarda, 15 Temmuz da bir yenisini daha eklemeyi başaran bu kahraman millet, bağımsızlığın onun karakteri olduğunu ve iradesine sahip çıkmanın Türk milletinin geleneği olduğunu bir kez daha ispatlamıştır. Bizim ve geçmişimizin ilham verdiği milletler için, bu ruhu her zaman canlı tutmak, aklın ve bilimin ışığından ayrılmamak vazgeçilmez bir ödevdir. Muhtaç olduğun kudret damarlarındaki asil kanda mevcuttur. sözü ile dikey boyutlu bir tarihsel kimliğin yanı sıra sözün tarihselliği ve kurucu gücüne gönderme
352 Eyup Sertaç AYAZ yapılmaktadır (Atay, 2016: 231). Aynı zamanda kandan hareketle kırmızı rengin çağrışımlarından da yararlanılmak istendiği düşünülebilir. Kırmızı renk ana renklerdendir ve tabiatta bu rengin örneği ateş ve kandır. Bu renk; heyecan, kudret ve akıncılık sembolüdür. Kan sözcüğünün kullanılmasının nedenini; kanı kırmızıyla ilişkilendirerek kırmızının gücü simgeleyen, canlılık, dinamizm, mutluluk, ağırlık hissini en çok uyandıran, savaşçılığı, liderlik ve hâkimiyet duygusunu bünyesinde barındıran, cesareti, enerjikliği temsil eden bir renk olmasıyla açıklayabiliriz (Ayaz, 2010: 304). Sonuç Gençliğe Hitabe nin dil özelliklerinin incelenmesi sonucunda şunlar tespit edilmiştir: Fiil kipleri arasında en fazla kullanılan geniş zaman kipidir. Bunun nedenleri arasında geniş zaman kipinin özellikleri gösterilebilir. Geniş zaman kipi, üç zaman bölümünden şimdiki zamana ait olmakla birlikte her üçü (geçmiş-şimdiki-gelecek) arasında sınırsız denecek kadar geniş bir kullanıma sahiptir. Alışkanlık, süreklilik, karakter bildiren bu kip adeta zaman üstü anlatımı sebebiyle genel yargılar, kurallar, kanunların ifadesinde genel olarak kullanılır (Banguoğlu, 2014: 462). Atatürk ün bu kipi fazla kullanması onun Gençliğe Hitabe yi yazarken kesin kararlılığını ifade eder ve söylediklerinin bütün zamanları kapsadığını gösterir. Bu nedenledir ki Gençliğe Hitabe Türk milletinin karakterinin bir göstergesidir. Göze çarpan bir diğer özellik 173 sözcükten oluşan Gençliğe Hitabe de sıfatların özellikle de niteleme sıfatlarının çokluğudur. Durumu, nesneyi, olayı en net ifadelerle tanıtmanın ve açıklığa kavuşturmanın en iyi yolu tasvirden yararlanmadır. Niteleme; bir adı, belli özelliklerini göz önüne alarak, aynı kümede yer alan öteki adlardan ayırmaya (yeni bir alt küme oluşturmaya, küme daraltmaya) ya da bu ad hakkında ek bilgiler vermeye (söz konusu adı yeni bilgilerle donatmaya) yarar. Bilindiği gibi, dilde ad soyut bir kavramdır ve aynı özelliklere sahip bütün birimleri bir küme kapsamında toplamaktadır. Yani, tek başına ele alınan ad çok geniş kapsamlıdır. Bir adı kullanıma soktuğumuzda, ona kullanım amacına uygun bir belirlenim değeri vermek gerekir (Yılmaz, Yaman, 2002: 184). Tüm bunları yapabilmek için de üstün bir gözlem gücünün olması ve olayların tarihi zeminde çok iyi tahlil edilmiş olması gerekir ki bu, Atatürk ün dikkatini ve tarih bilincini gözler önüne serer. Çok canlı tasvir ve somut örneklerle okuru metnin dünyasına çekmiş ve olayları, duyguları okura adeta yeniden yaşatmıştır. Eylemlerden, sıfatlardan, belirteçlerden önce gelerek bunların anlamlarını etkileyen sözcüklere belirteç denir. Belirteçler önüne geldikleri sözcüklerin anlamını yer, ölçü, nitelik, zaman ve soru kavramları bakımından etkiler (Hengirmen, 1999: 160). İsimlerde olduğu gibi fiillerin de tasvir yoluyla anlatımının daha kestirme ve doğru bir yol olduğunu bilen Atatürk, zarflardan da yararlanarak karşılaşılacak güçlüklerin büyüklüğünü ve kararlılığını açık şekilde ifade etmiştir. Adlar evrendeki bütün canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, durumları, bütün bunların birbiriyle olan ilgilerini karşılayan sözcüklerdir (Atabay vd., 1983: 25). Bir bakıma varlıkların kimlikleridir. Varoluşun ifadesi olan kimlik, milletleri birbirinden ayıran millî değerler bütünüdür. Kimlik bilincine sahip kişi millî ve manevi değerlere bağlı, tarihî, ilmî, sanatsal bilgi birikimine sahip, geleneksel ve modern bilgi birikimi ile tam donanımlı insan demektir ki bu insan; kendi kültür ve medeniyet havzasının bilincinde olan ve ait olduğu kültür ve medeniyet havzasının ihyası için çalışan insandır (bk. Görmez, 2005: 5). Hitabe de kullanılan adların çokluğunun nedeninin anlaşılırlığı artırmanın yanı sıra bireyde kendilik bilinci oluşturma çabasına yönelik bilinçli bir tercihin sonucu olduğu düşünülebilir.
Atatürk ün Gençliğe Hitabe sinin Söz Dizimi ve Sözcük Türlerinden Hareketle Tahlili 353 Bir varlığın diğerlerinden ayrılan yönünü ve/veya özel durumunu belirtmek için sıfattan başka ögelere de gerek duyulabilir. Çünkü bir varlığın belirtilmek istenen özelliği, bir sıfatla ifade edilecek türden olmayabilir veya düşünülen özelliği karşılayacak bir sıfatımız bulunmayabilir (Demir, 2007: 1139). Bu durumda başvurulacak en iyi yol isim tamlamalarından faydalanmaktır. Hitabede özellikle belirtili isim tamlamalarından yoğun bir şekilde yararlanılmıştır. Böylece ifadelerin açıklığına, anlaşılırlığına katkıda bulunulmuştur. Kısaltmalar af : asıl fiil be : bağlama edatı bef : bağlama edatı fonksiyonlu kelime bk : bakınız bln : belirtili nesne bsn : belirtisiz nesne çe : çekim edatı i : isim s : sıfat tn : tamlanan ty : tamlayan ü : ünlem yf : yardımcı fiil yt : yer tamlayıcısı z : zarf Kaynakça Arslan, F. (2011). Diliçi çeviri ve gençliğe hitabe. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18/1, 125-134. Atabay, N. vd. (1983). Sözcük türleri. İstanbul: Papatya Yayıncılık. Atatürk ün söylev ve demeçleri II. (1997). Ankara: Divan Yayıncılık. Atatürk'ün söylev ve demeçleri III. (1997). Ankara: Divan Yayıncılık. Atay, D. (2016). Osmancık'tan Osman Gazi Han'a: Söz ün dönüştürücü gücü. Uluslararası Söz, Sanat, Sağlık Sempozyumu Bildiri Kitabı, 227-238. Ayaz, E. S., Ayaz, S. (2010). Iğdır ili yer adlarında kullanılan renk adları üzerine bir inceleme. I. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu, 05-08 Temmuz, Kars. 299-307. Banguoğlu, T. (2014). Türkçenin grameri. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları. Börekçi, M. (2008). Atatürk ün Nutuk unda söz dizimi ve üslûp özellikleri. The Journal of International Social Research, 1/5, 353-375. Daşdemir, M. (2015). Oklama yöntemiyle türkçenin yapısal-işlevsel söz dizimi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
354 Eyup Sertaç AYAZ Delice, H. İ. (2007). Türkçe söz dizimi. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Demir, C. (2007). Türkiye Türkçesinde isim tamlamasını oluşturan ögelerin söz dizimsel ve anlamsal özellikleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2(4), 1135-1142. Demirci, M. (2013). Bir üslup tanımlama denemesi. The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science, 6, 569-576. Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıcından yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. Görmez, M. (2005). Din, kimlik ve diyanet işleri başkanlığı. Diyanet Dergisi, 179, 5-8. Hengirmen, M. (1999). Türkçe temel dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi. Karaağaç, G. (2010). Türkçenin söz dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları. Karahan, L. (2008). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları. Şehirli, Y. A. (2000). Atatürk ün Gençliğe Hitabesi nin tahlili. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı; 47, C. 16, Temmuz 2000, s.637-644. Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TTK (2016, Kasım 25.11.2016) http://www.ttk.gov.tr/ adresinden alındı. Türkeş, A. (1995). Ülkücülük. İstanbul: Kamer Yayınları. Üstünova, K. (2005). Ad tamlaması - iyelik öbeği ayrımı. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 641, 418-425. Yılmaz, E. & Yaman, H. (2002). Niteleme işlevli sıfatların sınıflandırılması ve bunların öğretimiyle ilgili yeni yaklaşımlar. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 16, 183-196.