T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRK ĐNKILÂP TARĐHĐ ENSTĐTÜSÜ

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRK ĐNKILÂP TARĐHĐ ENSTĐTÜSÜ ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI NDA ĐSTANBUL VE TRAKYA DA ALINAN TEDBĐRLER: PASĐF KORUNMA VE TAHLĐYE Yüksek Lisans Tezi Öğrencinin Adı Sabit ÇETĐN Ankara 2008

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRK ĐNKILÂP TARĐHĐ ENSTĐTÜSÜ ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI NDA ĐSTANBUL VE TRAKYA DA ALINAN TEDBĐRLER: PASĐF KORUNMA VE TAHLĐYE Yüksek Lisans Tezi Öğrencinin Adı Sabit ÇETĐN Tez Danışmanı Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU Ankara 2008

T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRK ĐNKILÂP TARĐHĐ ENSTĐTÜSÜ ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI NDA ĐSTANBUL VE TRAKYA DA ALINAN TEDBĐRLER: PASĐF KORUNMA VE TAHLĐYE Yüksek Lisans Tezi Öğrencinin Adı Sabit ÇETĐN Tez Danışmanı Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Đmzası Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU... Prof. Dr. Oğuz AYTEPE... Doç. Dr. Neşe ÖZDEN... Tez Sınavı Tarihi: 09 Temmuz 2008 Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Temuçin F. ERTAN Enstitü Müdürü

ÖZET Birinci Dünya Savaşı ndan sonraki dönemde hava taarruzlarında kullanılan uçaklar ile zehirli gazlarda meydana gelen ilerlemeler neticesinde, savaş ihtimalinin arttığı bir ortamda hava gücü ve zehirli gazlar alınacak tedbirlerin özünü oluşturmuştur. Türkiye de Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birlikte güvenlik ve savunma anlayışında yeniden yapılanma meydana gelmiştir. Hava tehlikesine ve zehirli gazlardan korunmaya yönelik yasal düzenlemeler yapılmış, pasif korunma konusunda yurt içinde kurumsal yapılar oluşturulmuştur. Muhtemel bir harp sahası içerisinde kalacağı değerlendirilen, resmi ve özel kuruluşların malzeme ve eşyaları ile sivil halkın tahliyesi, düşman işine yarayacak tesislerin tahrip edilmesinin açıklandığı Tahrip ve Tahliye Talimatnamesi de yine Atatürk döneminde hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Đstanbul ve Trakya da alınan pasif korunma ve tahliye tedbirleri Đkinci Dünya Savaşı nın ilk yıllarında deneme amaçlı olarak yapılmış ancak kimliği belirsiz uçakların Türk hava sahasında görünmeye başlaması ile gerçek bir durum uygulamaları yürürlüğe konulmuştur. Bu çalışmamın birinci bölümünde Cumhuriyet Döneminde Türkiye nin savunma ve güvenlik anlayışı, ikinci bölümde Đkinci Dünya Savaşı nda Đstanbul ve Trakya da alınan pasif korunma tedbirleri, üçüncü bölümde Đkinci Dünya Savaşında alınan tahliye tedbirleri açıklanmaya çalışılmıştır. i

ABSTRACT After the Worl War First as a result of the improvements with air strike planes and hazardous gases, these became the main precautions in a stuation where the possibility of war became more. With the announcement of Turkish Republic the security and defense has been restructured. Legal procedures against air strike and hazardous gases have been set and departments have been established about passive defense. The Destruction and Evacuation Document was also implemented during Atatürk s times which explain the evacuation of equipment of goverment and civil agencies, and civil people who will be in a possible war zone and destruction of buildings which can be used by the enemy. The passive defense and evacuation precautions were taken as a test in Đstanbul and Trakya during the first years of World War Second but started as a real with the appearance of unidentified air planes in Tukish air zone. In the first part of my study security and defense in Turkey during Republic, in the second part the passive defense precautions taken in Đstanbul and Trakya, in the third part evacuation precautions taken during the World War Second are explained. ii

Ö N S Ö Z Đkinci Dünya Savaşı nda Đstanbul ve Trakya da Alınan Tedbirler: Pasif Korunma ve Tahliye konulu çalışmamın amacı, Türkiye nin savaşa girmemesine rağmen Örfi Đdare (Sıkıyönetim) uygulamaları ile alınan etkin pasif korunma ve tahliye tedbirlerinin Đstanbul ve Trakya ile ülkenin diğer bölgelerindeki halkın yaşam biçiminde meydana getirdiği değişimin ve yansımalarının ortaya çıkarılmasıdır. Đkinci Dünya Savaşı nda alınan pasif korunma ve tahliye tedbirleri Đstanbul ve Trakya daki sosyal ve ekonomik yaşam üzerinde önemli etkiler meydana getirmiştir. Đstanbul ve Trakya daki pasif korunma ve tahliye uygulamaları kapsamlı olarak incelenmeye çalışılmıştır. Tezimin hazırlanmasında, TBMM Kütüphanesi nde Meclis Tutanaklarından, Milli Kütüphane de mikro film ve süreli yayınlar bölümlerinde dönemin gazetelerinden, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi ile Gnkur. ATASE Arşivi nde arşiv belgelerinden ayrıca ATASE Kütüphanesi, Hava Kuvvetleri Komutanlığı Kütüphanesi, YÖK Yayın ve Dokümantasyon Dairesi Tez Merkezi nde bibliyografya yayınları ve kaynaklarından imkânlar ölçüsünde yararlandım. Yoğun araştırmanın nihayetinde oluşan bu tezimin hazırlanması ve yazımı sırasında gösterdiği büyük özveri ile bana destek olan eşim Ayçin KONEZ ÇETĐN e çok teşekkür ederim. Tez konumun belirlenmesi ve yazımı aşamasında, tezin biçimsel ve teknik yapısının bilimsel verilere uygunluğu konusunda çok değerli yönlendirmelerde bulunan değerli danışmanım Sayın Prof. Dr. Adnan SOFUOĞLU na, yüksek lisans eğitiminde yetişmemde büyük emekleri olan Sayın Prof. Dr. Temuçin F. ERTAN a, Sayın Prof. Dr. Đzzet ÖZTOPRAK a, Sayın Prof. Dr. Oğuz AYTEPE ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. iii

ĐÇĐNDEKĐLER SAYFA ÖZET..i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ...iii ĐÇĐNDEKĐLER..iv KISALTMALAR..vii GĐRĐŞ...1 BĐRĐNCĐ BÖLÜM ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESĐ TÜRKĐYE DE SAVUNMA VE GÜVENLĐK 1.1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Savunma ve Güvenlik Anlayışı... 6 1.1.1. Mustafa Kemal Atatürk ün Savunma ve Güvenlik ile Đlgili Görüşleri...6 1.1.2. Đstanbul ve Trakya da Genel Askeri Durum.8 1.1.3. Türkiye nin Ekonomik ve Sosyal Durumu.10 1.1.4. Hava Tehlikesine ve Zehirli Gazlara Karşı Korunma ile Đlgili Yapılan Yasal Düzenlemeler 12 1.1.5. Hava Tehlikesine ve Zehirli Gazlara Karşı Korunma ile Đlgili Askeri Alanda Alınan Tedbirler......14 1.1.6. Hava Tehlikesine ve Zehirli Gazlara Karşı Korunma Konularında Türk Halkının Bilinçlendirilmesi 16 1.1.7. Hava Tehlikesine ve Zehirli Gazlara Karşı Korunmaya Karşı Yurt Đçinde Oluşturulan Kurumsal Yapılar ve Kuruluşlar..21 iv

ĐKĐNCĐ BÖLÜM ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI NDA ĐSTANBUL VE TRAKYA DA ALINAN PASĐF KORUNMA TEDBĐRLERĐ (1939 1945) 2.1. Đkinci Dünya Savaşı nda Đstanbul ve Trakya da Alınan Pasif Korunma Tedbirleri 26 2.1.1. Hava Taarruzlarına Karşı Korunma Kanunun Uygulanması...29 2.1.2. Pasif Korunma Tatbikat ve Manevraları...35 2.1.3. Limanlar ve Gemilerin Pasif Korunması...45 2.1.4. Đstanbul ve Trakya da Hava Müdafaa Komutanlığı nın Yaptığı Çalışmalar...47 2.1.5. Şehir Planlarının Düzenlenmesinde ve Önemli Bina Yerlerinin Tayininde Uygulanacak Pasif Korunma.49 2.1.6. Yapılarda Pasif Korunma Bakımından Tatbik Edilecek Esaslar ve Sığınaklar 52 2.1.7. Hava Haber Verme Teşkilatı Çalışmaları...56 2.1.8. Pasif Korunma Kursları..56 2.1.9. Pasif Korunma ile Đlgili Filmler ve Konferanslar...58 2.1.10. Örfi Đdare (Sıkıyönetim) Đlanı ve Uygulamaları.60 2.1.11. Hava Hücumlarına Karşı Hayvanların Korunması 62 2.1.12. Işıkların Söndürülmesi ve Karartma Uygulamaları...63 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI NDA ĐSTANBUL VE TRAKYA DA ALINAN TAHLĐYE TEDBĐRLERĐ (1939 1945) 3.1. Đstanbul ve Trakya nın Tahliye Đşleri..73 3.1.1. Đstanbul ve Trakya nın Tahliye Đşlerinin Uygulanması ve Tepkiler...75 3.1.2. Đstanbul ve Trakya nın Gruplar Halinde Boşaltılması...81 v

3.1.3. Anılarda Đstanbul ve Trakya da Oturan Türk Halkının Tahliye Edilmesi Meselesi...89 3.1.4. Trakya ve Đstanbul'daki Nüfus Sıkışıklığını Azaltmak için Đç Anadolu ya Gelecek Muhtaç Asker Aileleri..93 3.1.5. Tapu Kayıtları ve Fabrikaların Taşınması..96 3.1.6. Darphane ve Damga Matbaasının Ankara ya Taşınması...97 3.1.7. Milli Eğitim Matbaasının Ankara'ya Nakli.97 3.1.8. Đstanbul Müze ve Kütüphanelerinin Đç Anadolu ya Taşınması...97 3.1.9. Trakya'daki Cumhuriyet Savcılarıyla Birlikte Anadolu ya Getirilecek Evrak ve Eşyanın Nakil Đşleri...99 3.1.10. Askeri Okulların Taşınması......100 3.1.11. Sivil Okulların Ankara ya Nakli ve Tekrar Đstanbul'a Taşınması..101 3.1.12. Đstanbul ve Trakya'dan Nakledilenlerden Arzu Edenlerin Tekrar Eski Yerlerine Nakledilmeleri..102 3.1.13. Trakya'daki Hayvan Sürülerinin Anadolu'ya Nakli..103 3.1.14. Şehir, Kasaba ve Köylerin Lüzumunda Tahliye veya Seyrekleştirilmesi Hakkında Yasal Düzenlemeler.....103 SONUÇ 106 KAYNAKÇA...109 EKLER 115 ÖZGEÇMĐŞ...152 vi

KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.t. : Adı geçen tez ATASE : Genelkurmay Askeri Tarih, Stratejik Etüt ve Denetleme Başkanlığı Arşivi BCA : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Bkz. : Bakınız C. : Cilt CHP : Cumhuriyet Halk Partisi Çev. : Çeviren Gnkur. : Genelkurmay Haz. : Hazırlayan s. : Sayfa TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi yay. : Yayını- Yayınlayan YÖK : Yüksek Öğretim Kurumu vii

GĐRĐŞ Hava harp ve silahlarındaki gelişmeler ve ilerlemeler neticesinde, muhtemel bir harpte hiç kimsenin tehlikeden uzaklaşamayacağı, harp halindeki devletin bütün insanlarının birlikte tehlikeye maruz kalacağı ve zarar göreceği görülmüş ve bilinmektedir. Bu sebeple bütün imkân ve kabiliyetlerden yararlanarak hava silahlarının yıkıcı etkisini azaltmaya yönelik tedbirler almak gerekli olmuştur. Bu tedbirlerden birincisi, hava taarruzunu askeri araçlarla önlemeye yönelik askeri tedbirler, bunun adı aktif savunma, ikincisi ise pasif korunmadır. 1 Pasif korunma, hava taarruzlarının etkisini en aza indirmek amacıyla, hava taarruzundan önce, taarruz sırasında ve taarruzdan sonra yapılacak kamu hizmetleri, sanayi ve askeri tesislerin hava taarruzlarına karşı korunması için alınan tedbirler ile ilgilidir. Pasif hava korunması için gerekli planlama, eğitim, hazırlık, tatbikat ve teşkilat işleri barış zamanından itibaren hazırlanıp devamlı olarak geliştirilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Birinci Dünya Savaşı nda özellikle Fransa da, hava bombardımanları ve istila edilen toprakların kitle halinde boşaltılması, sivil halkın karşılaştığı tehlikeleri daha da artırmış, bunlara sığınak sağlama ve hava saldırılarına karşı bir korunma sistemi ortaya çıkmıştır. Bu sistem avcı uçaklarının aktif denilen faaliyetlerinin yanında, pasif korunma olarak adlandırılan ve halkın hava saldırılarına karşı korunmasını öngören tedbirleri kapsamıştır. Paris ve Londra da, 1916 dan itibaren karartma uygulanmış, sığınaklar, halkın zamanında sığınaklara inmesini sağlayacak bir alarm sistemi ile donatılmış ve bu sistem Alman Gotha uçaklarının saldırılarından korunmada etkili olmuştur. 2 Çanakkale Savaşları devam ettiği ve bilhassa Çanakkale Savaşı sırasında Đstanbul a yapılan hava taarruzlarının incelenmesi önemlidir. Đlk hava taarruzu, 14 Nisan 1916 gecesi Đmroz dan kalkan Đngiliz uçağı Đstanbul Zeytinburnu fişek 1 Pasif Korunma, Nafıa Vekaleti Neşriyat Müdürlüğü, Ankara, 1939, s. 4-5. 2 Hakan Arslantürk, Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Sivil Savunmanın Tarihi Gelişimi, Hacettepe Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2005, s. 2. 1

fabrikasını, Yeşilköy ü ve Edirne yi yangın bombaları ile bombalamıştır. Bu bombardıman deneme olarak algılanmış çünkü bu faaliyet devam etmemiştir. Bundan sonra hava taarruzlarına karşı tedbirler alınmaya başlanmış, Karadeniz ve Ege Denizi istikametinden gelmesi muhtemel düşman uçaklarına karşı Trakya ve Karadeniz kıyıları bölgelere ayrılarak tayyare gözetleme postaları ve jandarma kıtaları tarafından kontrol edilmiştir. Zeytinburnu, Tophane, Đstinye ve Yeşilköy tayyare istasyonlarına ışıldaklar yerleştirilmiştir. 9-10 Temmuz 1917 gecesi Đngiliz Hava Komutanlığı Đstanbul da donanmaya ve özellikle Yavuz a taarruz etmeyi planlamıştır. Đki uçakla yapılan taarruzda birinci uçak Bakırköy Baruthane mühimmat fabrikası, tayyare karargâhı, Rami, Karaağaç, Beyazıt taki Harbiye Nezaretine bomba atmıştır. Diğer uçak Yavuz muharebe gemisine yan tarafından yanaşmış iki destroyeri bombalamıştır. Bu saldırıları Đstanbul Savunma Kumandanlığı alarm işaretleri vererek ikaz etmiştir. Đmroz da üslenen Đngiliz tayyareleri Đstanbul bombardımanlarına devam etmiştir. 28-29 Temmuz 1918 gecesi üç Đngiliz uçağı, Deniz Tayyare Đstasyonu ve Galata köprüsünü bombalamış, hangar ve uçaklar hasar görmüştür. Bu gelişmeler üzerine Đstanbul halkına pasif korunma tedbirleri tavsiye edilmiş, sinema, tiyatro gibi kalabalık yerlerin bombardıman sırasında tahliyesi için tertip alınarak polise savunma görevleri verilmiştir. 21 Ağustos 1918 gecesi üç Đngiliz uçağı Gelibolu- Şarköy yönünden Đstanbul üzerine gelmiş, alarm ikazı verilmiş, elektrikler söndürülmüş, Beyazıt, Vefa, Yenicami avlusu, Ayasofya, Yedikule civarını ve Zeytinburnu silah fabrikasını bombalamış halktan ölen ve yaralılar olmuştur. 18 Ekim 1918 de yapılan hava taarruzlarında Vefa, Unkapanı, Beyazıt a bomba atılmış birçok kişi yaralanmış ve ölmüştür. 3 Hava taarruzlarına karşı Đstanbul da Tayyare ve Topçu Mürettebatı Havaiye Kumandanlığı kurulmuş, 9 uncu Bölük teki uçaklarla taarruzlar önlemeye çalışılmıştır. 25 Ekim 1918 günü Đstanbul üzerine gelen beş Đngiliz uçağına 9 uncu Bölükteki beş avcı uçağı ile karşı taarruz yapılarak Đngiliz uçaklarının bomba 3 Yavuz Kansu, Sermet Şensöz, Yılmaz Öztuna, Havacılık Tarihinde Türkler, C. I, Ankara, 2006, s. 366-369. 2

atmadan Marmara üzerinden geri dönmeleri ve böylelikle Đstanbul un korunması sağlanmıştır. 4 Bu gelişmeler üzerine hava taarruzlarından halkın daha fazla zarar görmesini engellemeye yönelik bir önlem olarak, yabancı uyruklular da dahil olmak üzere kıyı bölgelerinde bulunan sivil halkın Soma, Manisa ve Đzmir istasyonlarına gönderilmesine başlanmıştır. Düşman uçaklarının hava saldırılarından halkın korunmasını ve güvenliğin sağlanması amacıyla, düşman uçaklarının haber alınması ve halka bildirilmesi, karartma, halkın mahfuz yerlere sığınmaları, tehlikenin bitişinin bildirilmesi gibi hususları kapsayan talimat yayımlanmış ve halka dağıtılmıştır. 5 Dost ve düşman uçaklarının tanıtıldığı Almanca ve Türkçe broşürler hazırlanarak Đstanbul Muharebatı Havaiye Kumandanlığı na gönderilmiş, ayrıca düşman uçaklarının Đstanbul üzerine gelişini haber alarak ilgililere bildirmek üzere görev yapan Gelibolu Dinleme Kıtası güçlendirilmiştir. 6 Đstanbul da Zehirli Gaz Mektebi kurulmuş, öğrencilere meteoroloji dersi verilmiş, Gaz Muhafaza Kumandanlığı na da yardım edilmiştir. 7 Trakya da yerleşim bölgelerine, köprülere Đngiliz uçakları tarafından taarruz edilmiş ve pasif korunma önlemleri alınmıştır. Birinci Dünya Savaşı nın sona ermesiyle birlikte teknolojik gelişmeler hız kazanmaya başlamış, ancak bu durumun en öldürücü silahları üretmek gibi bir boyutu da olmuştur. Özellikle hava saldırı araçları ile ve kimyasal silahlarda ortaya çıkan gelişmeler kapsamında, bunların yeni bir savaşta kullanılması ihtimali ortaya çıkmıştır. Bu ihtimal karşısında bunlara karşı savunma ve korunma önlemleri de geliştirilmeye başlanmış, yasal düzenlemelerle birlikte bu konudaki faaliyetleri yürütecek teşkilatlar da oluşturulmuştur. 4 a.g.e., s. 299. 5 Matbaa-i Askeriye, Düşman Tayyarelerinin Taarruzatına Karşı Tedabir ve Suru Tahaffuziye Hakkında Talimat, Đstanbul, 1334 ten aktaran Arslantürk, a.g.t., s. 21. 6 ATASE, Birinci Dünya Harbi, Klasör:2334, Dosya: 4, Fihrist: 3, 3-1, Tarih: 06.05.1334 ten aktaran Arslantürk, a.g.t., s. 21. 7 Kansu, Şensöz, Öztuna, a.g.e., s. 354. 3

Bütün canlılar üzerinde yaptığı büyük tahribat dolayısıyla insanların korkulu rüyası haline gelen kimyasal silahlardan korunma yöntemlerini belirlemek ve geliştirmek üzere, 1929 yılı başında Salib-i Ahmer, ulusal cemiyetleri Lehistan da ilki yapılan, sonra Roma ve Frankfurt ta sürdürülen seri toplantılara çağırmış, bir çok ülkede korunma yöntemlerini anlatan, öğreten kurslar açmıştır. Bu kurslarda ihtiyat subaylar, yeterlilik sınavını geçmiş sorumlu vatandaşlar, fen öğrencileri, bilinçli kimseler öğretmenlik yaparak halka korunma yöntemlerini öğretmişlerdir. Çoğu ülkelerin halkları muzır gazlar, boğucu gazlar, zehirli gazlar ve göz yaşartıcı gazlar olarak sınıflandırılmış gazlarla olası bir saldırıya karşı gaz maskesi kullanımı konusunda aydınlatılmıştır. Fransa, Đsviçre, Çekoslovakya, Japonya başta gelmek üzere, pek çok ülke de sadece halkı bilgilendirmekle yetinmemiş, onları gaz maskesi almayla yükümlemiş ve ayda bir kez gibi düzenli uygulamalarla maske kullanımını öğretmeye başlamıştır. 8 Barıştan itibaren hava taarruzlarına ve zehirli gazlara karşı korunma tedbirleri alınması gerekmiştir. Savaşlar topyekün bir özellik içeriği taşımıştır. Modern harp yöntemlerinin kullanıldığı Đkinci Dünya Savaşı nda cephede savaşan silahlı kuvvetlerin yanında cephe gerisindeki sivil halkında durumu büyük önem taşımıştır. Halkın savaş zamanında en az etkiden özellikle düşman hava taarruzlarında etkilenmemesi için tedbirlerin alınması gerekmiştir. Đkinci Dünya Savaşı sırasında Türk dış politikasının amacı, savaşa katılmadan Türkiye nin toprak bütünlüğünü korumak olmuştur. Türk yöneticiler tarafından Türkiye yi savaşa sürükleyecek serüvenci bir politika izlenmemiş, bunu yerine müttefik ya da miğfer zaferine karşı ağırlıklı olarak Türkiye nin güvenliğini sağlamayı uygun bulmuşlardır. Türkiye nin tarafsızlığı bu bakımdan küçük bir devletin bağımsız bir güç olarak kendisini saldırıdan koruyup, büyük ülkeler arasında bir denge öğesi olma politikasının uygulaması olmuştur. 9 Türkiye nin Đkinci Dünya Savaşı ndaki durumu, stratejik konumunun önemi nedeniyle, gerek müttefiklerin gerek mihverin Türkiye yi kendi yanlarında savaşa 8 Seçil Karal Akgün- Murat Uluğtekin, Hilal-i Ahmer den Kızılay a, C. II, Ankara, 2000, s. 143-144. 9 Edward Weisband, 2. Dünya Savaşı ve Türkiye, Đstanbul, 2002, s. 9. 4

sokmak için harcadıkları çabaların ve Türkiye üzerindeki baskıların hikâyesinden başka bir şey değildir. Savaşan tarafların bu faaliyetleri karşısında Türkiye nin politikası ise savaşın dışında kalmak ve memleketi savaşın yıkıntılarından korumak olmuştur. 10 Türkiye bu dönemde pasif korunma konusundaki faaliyetlerinde, Almanya, Đngiltere ve Fransa da uygulanan yöntemleri kullanmıştır. 10 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara, 1988, s. 407. 5

BĐRĐNCĐ BÖLÜM ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESĐ DÖNEMDE TÜRKĐYE DE SAVUNMA VE GÜVENLĐK 1.2. Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Savunma ve Güvenlik Anlayışı 1.2.1. Mustafa Kemal Atatürk ün Savunma ve Güvenlik ile Đlgili Görüşleri Mustafa Kemal Atatürk ün savunma ve güvenlik ile ilgili görüşlerini açıklayan 4 Şubat 1935 günü Milletvekili seçimi dolayısıyla millete verdiği beyannamede Milletlerarası güvensizlik ve kuşku devrinde biz, büyük Türk milletinin yüce çıkarlarına en uygun önlemleri büyük duyarlılıkla uyguladık. Barışı seven ve onu her türlü taarruz düşüncesinden uzak kurumlandırmak isteyen temiz bir düşünce ile insel düzenlemelerin oluşturulmasına çalıştık. Bugün barışı, milletler arasında iyi geçinmeyi amaç edinen ülkelerde, ortak politikalarımız ve karşılıklı anlaşmalarımız vardır. Bir yönde de milli korunma araçlarına özel bir değer verdik. Bugün Türk milleti iki köklü özellikle milletlerarası ilişkilerde kendisini göstermektedir. Bunlardan biri, milletimizin kendisini savunmak için sarsılmaz bir kararlılık sahibi olarak, saygıya değer bir kuvvette olması, ötekisi, milletimizin dostluklarına ve anlaşmalarına, durum ne olursa olsun bağlılık göstereceğine inanılmasıdır. Türk vatanı, milletinin bu yüksek özelliklerinin güvencesine dayanarak ilerlemektedir 11 Belirtmiştir. Buradaki görüş iki boyutlu bir güvenlik anlayışını ortaya çıkarmaktadır. Birincisi ulusal boyutu ki ülke sınırları içerisinde her türlü savunma araçlarının bulundurularak milli bir güç elde edilmesidir. Đkinci boyut ise uluslararası antlaşmalar ile milli çıkarların korunmasının sağlanmasıdır. Bu yaklaşım elbette Cumhuriyet Hükümetlerinin Đkinci Dünya Savaşı öncesi devrede ısrarla üzerinde durdukları bir görüş olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk 1 Kasım 1935 günü Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Beşinci Dönem Birinci Toplanma Yılını açarken yaptığı konuşmada 11 Atatürk ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (Bugünkü Dille), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006, s. 650. 6

Büyük Milletin yüce vekilleri!...uluslararası siyasanın gidişi, milletleri koruma araçlarını arttırmayı da gerekli göstermektedir. Bunun mali önlemlerini dikkatli ve doğru bir biçimde araştırmanızı dilerim. Uçak filolarımızı oluşturmak için büyük milletimizin yüce ilgisini heyecanla anmak borcumdur. Son uluslararası olaylar, Türk milleti için kuvvetli bir hava ordusunun ne denli önemli olduğu konusunda bir kanıt olmalıdır. Çok emekle kurduğumuz, canımızla korumaya ant içtiğimiz kutsal yurdun, havadan saldırılara karşı güvenlik altında bulunması demek, bize saldıracakların, kendi yurtlarında, bizim de aynı zararları yapabileceğimize güvenimiz demektir. Bu güveni her gün artıracak araç bulmakta büyük Türk milletinin ne yüce bir duyguyu kalbinde taşıdığını, her kişinin vatan için tutuşan gözlerinde okumaktayız 12 şeklindeki ifadesi ile hava saldırılarına karşı korunmada esas olan yaklaşımın; saldırıya karşı aynı oranda karşılık verebilecek güçte olabilmektir. Hava saldırılarına karşı milletin hazırlanmasının vurgulandığı 1 Kasım 1936 günü Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Beşinci Dönem Đkinci Toplanma Yılını açarken yaptığı konuşmada ise Hava ordusu için ayırdığımız yardımı arttırmanızı dilerim. Yeni bir programı uygulama döneminde bulunduğumuz için hava kuvvetlerimiz arzuladığımız düzeyden henüz uzaktır. Güçlü bir hava ordusu kurma yolunda iyi sonuçlara doğru güvenle yürümekte olduğumuzu belirtirken, hava saldırılarına karşı milletin hazırlanması konusunda ayrıca ilginizi çekmek isterim 13 Diyerek konunun önemini belirtmiştir. Türkiye nin 1932 1939 yılları arasında izlediği güvenlik politikaları ve bu politikalardan kaynaklanan ittifaklar incelendiğinde, Đngiltere eksenli bir siyasete yönelmenin izleri açıkça görülmüştür. Atatürk ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanı Đsmet Đnönü nün devam ettirdiği bu politikanın bir sonucu olarak, 1939 yılında Türkiye, Đngiltere ve Fransa arasında imzalanmış olan Karşılıklı Yardım Antlaşması 12 Atatürk ün Söylev ve Demeçleri (Bugünkü Dille), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006, s. 834 835. 13 a.g.e., s. 841. 7

bu yakınlaşmanın ciddi kayıtı olmuştur. Ancak bu antlaşmaya rağmen, Türkiye nin savaşa katılmaması, savaş sonrasında sıkıntılar yaşamasına neden olmuştur. 14 1.2.2. Đstanbul ve Trakya da Genel Askeri Durum 1938 yılına kadar Türk ordusu, üç ordu müfettişliği, 10 kolordu halinde iken, ordu müfettişlikleri, komuta ve kontrolü etkin hale getirmek üzere, ordu komutanlıklarına dönüştürülmüştür. Bu ordu komutanlıklarının sorumluluk bölgeleri; 1 inci Ordu merkezi Đstanbul, 2 nci Ordu merkezi Konya, 3 üncü Ordu merkezi de Erzurum dur. Muhtemel bir harpte tehdit ve tehlike dikkate alınarak, Avrupa özellikle Balkanlardan gelecek tehlikeye öncelik verilerek, Trakya, Ege kıyıları ve boğazlar, Marmara bölgesi güçlü bulundurulmuştur. 15 Trakya sınırında Kırklareli ve Edirne den geçen bir tahkimat hattı oluşturularak ileriden savunma amaçlı tedbir alınmış, bu hattın adı Milli Savunma Bakanlığının teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından Çakmak Hattı olarak kabul edilmiştir. 16 Trakya sınırında yapılan Çakmak Hattı nın tahkimatı için Bakanlar Kurulu tarafından 7.301.742 lira tahsis edilmiştir. 17 Bu hat, Karadeniz de Đğneada dan başlıyor, Mahya Dağı-Demirköy-Kırklareli-Edirne-Meriç te son buluyordu. Bu hat, Balkanlar da, Bulgaristan ve Meriç vadisinden Edirne ye ve buradan da Đstanbul a gelen ana yaklaşma istikametini kapatıyordu. Çakmak Hattı 1 inci Ordunun 3 üncü, 10 uncu ve 20 nci kolordularıyla; 2 nci Ordunun 2 nci Kolordusu tarafından işgal edilmişti. Đstanbul Boğazı bölgesi, 1 inci Ordunun 15 nci Kolordusunun sorumluluğuna verilmiştir. 18 Trakya da verilecek muharebelerin başarısızlığa uğraması halinde Türkiye nin Marmara kıyılarında sürdürüleceğinden, 2 inci Ordunun 1 nci 14 Temuçin F. Ertan, Đkinci Dünya Savaşı Sonrasında Dünya ve Türkiye, 80. Yılında Türkiye Cumhuriyeti ve Demokrasi, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2004, s. 82. 15 Osman Öndeş, 2. Dünya Savaşı (1939 1945), Ankara, 1980, s. 690 691. 16 BCA, Tarih: 03.10.1939, Sayı: 2/12084, Dosya: 68 31, Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 88.97.6. 17 BCA, Tarih: 09.03.1940, Sayı: 2/13021, Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 90.23.2. 18 Türk Subaylarının Đkinci Dünya Harbi Hatıraları, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1999, s. 50 51. 8

Kolordusu Çanakkale boğazı bölgesinde, 5 inci Kolordu ile Bursa, Mudanya, Bandırma ve Balıkesir bölgesinde, 12 nci Kolordu Edremit, Đzmir, Muğla bölgesinde mevzilenmiş ve 2 nci Ordu karargâhı da Balıkesir e intikal ettirilmiştir. 19 Đkinci Dünya Savaşı başlangıcında Türk Deniz Kuvvetleri, 1930 yılında yapılan teşkilata göre; yeni gemilerden oluşan Harp Filosu Komutanlığı, eski gemilerden oluşan Đhtiyat Filosu Komutanlığı ile Denizaltı Filosu Komutanlığı donanmayı oluşturmuştur. 20 Đkinci Dünya Savaşı nın başladığı 1939 yılı sonlarına doğru, Türk Donanmasının kuvvetlendirilmesi yolunda önemli adımlar atılmıştır. Đngiltere den dört muhrip, dört denizaltı gemisi, iki mayın gemisi, bir imla gemisi, oniki araba vapuru ve sekiz mayın çıkarma botu sipariş verilmiştir. Ancak savaş nedeniyle muhriplerden biri, denizaltı gemilerinden ikisi alınamamıştır. Diğer gemiler 1941 ve 1942 yıllarında Türkiye ye gelmiştir. Hava Kuvvetlerinin taktik sevk ve idaresini kolaylaştırmak amacıyla teşkilat değişikliği ihtiyacını tespit eden Genelkurmay Başkanlığı 1939 yılında hava birliklerini bölge esasına göre iki tugaya bölmüştür. Bunlardan 1 inci Hava Tugay Komutanlığı karargahı Eskişehir de, 2 nci Hava Tugay Komutanlığı karargahı Diyarbakır da tesis edilmiştir. 21 Hava Kuvvetleri, harekât ve eğitim yönünden Genelkurmay Başkanlığına, Đkmal bakımından Milli Savunma Bakanlığına bağlanmıştır. Türk Hava Kuvvetleri nde Đkinci Dünya Savaşı başladığında 298 i savaş, 189 u eğitim uçağı olmak üzere 487 uçak vardır. Türk Silahlı Kuvvetleri, savaştan hemen öncesi dönemden başlayarak, yurt içi, yurt dışı kaynaklardan kendi mali olanaklarıyla ve yaptığı ittifak anlaşması çerçevesinde Đngiliz ve Fransızlardan sağladığı yardımla zırhlı birlikler, uçaksavar ve tanksavar silahlarındaki zafiyeti gidermeye çalışmış ise de müttefiklerin yetersizliklerinden dolayı kadro dışı bırakarak Türkiye ye verdiği silah ve malzeme 19 Öndeş, a.g.e., s. 692. 20 Muzaffer Erendil, Đkinci Dünya Harbi nde Türkiye nin Harp Politikası ile Siyasal ve Askeri Güç Đlişkileri, Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. II, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1999, s. 340. 21 Stuart Kline, Türk Havacılık Kronolojisi, Aralık, 2002, s. 247-251. 9

ile teçhiz edilmiş birlikler, muharebe gücü bakımından arzu edilen seviyeye ulaşamamıştır. 22 1.2.3. Türkiye nin Ekonomik ve Sosyal Durumu Atatürk, Türk Toplumunun ekonomik ve sosyal kalkınmasına yaptığı sistem yaklaşımını, 1 Kasım 1937 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını açarken yaptığı konuşmada; Şimdi arkadaşlar ekonomik hayatımızı gözden geçireceğim. Hemen bildirmek isterim, ben, ekonomik hayat denince, tarım, ticaret, sanayi faaliyetlerini ve bütün bayındırlık işlerini, birbirinden ayrı düşünülmesi doğru olmayan bir bütün sayarım. Bu nedenle şunu da hatırlatmalıyım ki, bir millete bağımsız kimlik ve değerini veren siyasal varlık çarkında, devlet, fikir ve ekonomik yaşam işleyişleri birbirine bağlı ve birbirleri ile ilişkilidir, o kadar ki, bu işleyişler birbirine uyarak aynı düzen içinde çalıştırılmazsa, hükümetin çekici gücü harcanmış olur, ondan beklenen tam verim sağlanamaz. Onun içindir ki bir milletin kültür düzeyi üç alanda; devlet, fikir ve ekonomi alanlarındaki çalışma ve başarılı sonuçlarının toplamı ile ölçülür 23 şeklinde ifade etmiştir. Đkinci Dünya Savaşı öncesi Türkiye nin ekonomik durumu şöyle özetlemek mümkündür; nüfus başına 4 metre pamuklu bez ve 4 kilo şeker düşmekteydi. En iyi demiryolları yapılmıştı, fakat karayolları yoktu. Günde bin ton hububat orduya lazımdı. Bin tonda şehirlere lazımdı. Hububat miktarı azdı, korkunç besin sahneleri ve sıkıntıları yaşandı. Namuslu bir idare muhakkak ki hâkimdi. Đkinci Dünya Harbinin suiistimal dedikoduları yoktu, ama kıtlık dedikoduları vardı. 24 Türkiye savaş dışı olmasına rağmen içinde bulunduğu jeopolitik durum, milli savunma gereği savaş ekonomisinin uygulanmasını zorunlu kılmıştır. Savaş ortamının getireceği ekonomik bozukluğun bir sonucu olarak iç ekonomide 22 Güngör Cebecioğlu, Đkinci Dünya Savaşı ve Türk Silahlı Kuvvetleri, Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. I, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1999, s. 332. 23 Atatürk ün Söylev ve Demeçleri, s. 849. 24 Hıfzı Topuz, Hüsamettin Ünsal, Cumhuriyetin Beş Dönemeci, Đzmir, 1984, s.79-80 den aktaran Tülay Alim Baran, Đkinci Dünya Savaşı Türkiye sinin Mali Portresi, Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C. II, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1999, s. 229. 10

çalkantıların yaşanacağı hükümet tarafından tahmin edilmiş, piyasadaki fiyat hareketlerine ve mal kıtlığı tehlikesine karşı 19 Şubat 1940 tarihinden itibaren yürürlüğe giren Milli Korunma Kanunu ile önlem almıştır. Fiyat Murakabe Komisyonları kurularak fiyatların yükselmesi ve ihtikâr olayları önlenmeye çalışılmış, Đaşe Komisyonları oluşturularak, iaşe sorunlarının çözümlenmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda oluşturulan Dağıtma Ofisi 1942 yılında Halk Dağıtma Birlikleri adını almış ve daha sonra Subaşı Örgütü kurulmuştur. 25 Türkiye de fiyat düzeyi daha savaş patlamadan önce yüksekti; 1940 tan sonra da artması sürmüştür. Yetersiz bir ekonomik yapı yolculuk ve ulaşım olanaklarını çok güçleştiriyor, bu yüzden taşıt ücretleri, üretim giderlerini artırıyordu. Pek az gelişmiş bir sanayi, yüksek üretim giderlerinin sıkıntısı içinde kıvranıyor, bu sektörde ancak yüksek fiyatlarla mal üretebiliyordu. Türkiye savaş patlayıncaya kadar sanayi ürünlerini ülkesinde üretme yerine, bunları hazır olarak dışardan ithal etmeyi çok daha ekonomik bulmuştu. 26 Savaş yılları içinde milli giderlerinde kişi başına düşen toplamın giderek ağırlaşması toplumun, özellikle memur, işçi gibi sabit gelirli grupları ezerken, büyük toprak sahipleri, stokçu ve aracı gruplarda büyük servet artışlarına neden olmuştur. Savunma giderlerine ayrılan paranın devlet bütçesi içerisindeki miktarının artması sonucu, savaşın ortaya çıkardığı zorunlu giderleri karşılamak için olağan dışı vergi önlemleri alınmıştır. Bunlar servet ve olağanüstü kazanç elde edenlerden alınacak Varlık Vergisi ile tarımsal üretime dayalı gelirlerden alınacak Toprak Mahsulleri Vergisi dir. Türkiye, Đkinci Dünya Savaşı na katılmamakla birlikte, bu savaştan hemen her alanda olumsuz etkilenmiştir. 1939 1945 yılları arasında uygulanan seferberlik politikası sonucu vergiler artırılmış ve kentlerin yükü kırsal kesim üzerine yüklenmiştir. 27 25 Cemil Koçak, Türkiye de Milli Şef Dönemi, Ankara,1986, s. 250. 26 Weisband, a.g.e., s. 75-76. 27 Ertan, a.g.m., s. 84. 11