AYLIK PEDİATRİ BÜLTENİ EKİM 2008 SAYI 3 ZARARLI TARIM İLAÇLARI İÇİN ÖNERİLER Çocuklarda Kalp-Damar Sağlığı ve Lİpİd Taraması İle İlgİlİ Yenİ Önerİler Değerli Okuyucularımız, Çocuklarımızın dengeli ve sağlıklı beslenmesi ebeveynlerinin olduğu kadar çocuk sağlığıyla ilgili herkesin önemle üzerinde durduğu bir konudur. Sağlıksız beslenme çocuklarda yetersiz gelişmeye, çocukların sık hastalanmalarına ya da tam tersi aşırı kiloluğa ve buna ikincil çeşitli hastalıklara yol açabilmektedir. Bu sayımızda beslenme sağlığını tehdit edebilen zararlı tarım ilaçlarına ve çocuklarda kalp damar sağlığına yönelik yeni önerilere yer verdik. Bu aydan sonra geçmiş sayılarımıza www.pediatribirligi.org.tr web sayfasından ulaşabileceksiniz. Saygılarımızla... EDİTÖRDEN Gida ÜrÜnlerİ Salmonella, Campylobacter jejuni, Escherichia coli gibi bakteriyel, Toxoplasma gondii ve Cryptosporidium parvum gibi paraziter, Norwalk virüsü gibi viral ajanlarla kirlenebilmekte ve zehirlenmelere yol açabilmektedirler. Gida zehirlenmeleri dişinda bir tehlike de tarim İlaÇlari ve kimyasallarin kalintilaridir.
ZARARLI TARIM İLAÇLARI İÇİN ÖNERİLER T ürkiye de zirai mücadelede 1250 Avrupa da ise 400 çeşit ilaç kullanılmaktadır. Bu ilaçlar bilinçsiz kullanıldığında insan sağlığına kalıcı zararlar verebilmektedir. Kabul edilebilir kalıntı miktarları ülkeden ülkeye farklılık gösterebilmektedir. Bebekler ve çocuklar dokularının yetişkinlere göre daha duyarlı olması, bağışıklık sistemlerinin yeterli düzeyde olmaması, beyin gelişimlerinin devam etmesi ayrıca yaş-kuru sebze ve meyveyi daha çok tüketen grupta olmaları nedeniyle büyük risk altında bulunmaktadır. Anne sütü içerdiği kolostrum maddesi ile bebeklerde bağışıklık sisteminin oluşması için en önemli destektir. Oysa yapılan araştırmalar anne sütünün bile tarım ilacı kalıntıları ile kirlenebildiğini, anne ve çocuk sağlığını tehdit edebileceğini göstermektedir. Çukurova Üniversitesi nde 2008 yılında yapılan analizlerde 59 anneden alınan sütün 37 sinde 13 değişik tarım ilacı bulundugu rapor edilmiştir. (http://www.inepo.com/onaylanan_ogrenci_form.asp?id=190) kalıntı oranları da Avrupa dan farklı değildir. Ancak, sorun uygulamada ortaya çıkmaktadır. İlaç kalıntılarının insan üzerindeki olumsuz etkileri son ilaçlama ile hasat süresi arasındaki kritik eşikte kendini göstermektedir. Sebze ve meyvelerde hasadın yaklaştığı dönemlerde kalıntı süresi kısa olan ilaçlar kullanmak gerekmektedir. Ülkemizdeki bilinçsiz ve kontrolsüz tarım ilacı kullanımı bizleri her gün kabul edilebilir limitlerin çok üzerinde kirlenmiş meyve ve sebzeleri soframıza koymaya mecbur etmektedir. Ayrıca değişik ürünlerden alınan kimyasal toksinler tek tek limitlerin altında bile olsa bir araya geldiklerinde kokteyl etkisi (synergistic toxicity) yaratmakta ve henüz bu etkinin sonuçları tam olarak bilinmemektedir. Yasaklanmasının üzerinden 30 yılı aşkın bir süre geçmesinin ardından bugün hâlâ insanların bünyelerinde ve anne sütünde DDT ye rastlanabilmektedir. Bilinçsiz kullanılan tarım ilaçları hem çocuklarda hem de yetişkinlerde, alerjiden kansere kadar pek çok sağlık sorununa yol açabilmektedir. 2 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3 Türkiye de birim alana kullanılan ilaç miktarı Avrupa ülkelerine göre son derece düşüktür. Örneğin İspanya da 2,6, İngiltere de 3,6, Almanya ve Fransa da 4,4, Yunanistan da 6, İtalya da 7,6, Hollanda da 17,5 kg. ilaç kullanılırken Türkiye de bu oran 0,5 kg da kalmaktadır. Türkiye nin tarım ürünlerinde belirlediği
Artan Sağlık Sorunları ve Sebepleri Hem Sorun Hem Çözüm: Sebze ve Meyveler H astalık yapıcı toksinlerin vücuda girmek için en önemli yolu besinler olmakla birlikte ilginç bir paradoks olarak bizi hastalıklardan koruyacak şeylerin de çok önemli bir bölümünü yine besinler sayesinde almaktayız. Flavonoidler, karotenoidler, antioksidanlar, lifler, vitaminler, mineral ve enzimler Bunların da büyük bir çoğunluğu taze sebze ve meyvelerde bulunur. Her gün tüketilen en az 5 porsiyon sebze ve meyvenin kanser riskini önemli ölçüde azalttığı bilinmektedir. Bazı besinler içerdikleri antioksidanlarla serbest radikallere karşı doğrudan koruma sağlarken bir yandan da superoksit dismutaz (SOD) gibi vücudun kendi antioksidanları için gerekli manganez, bakır ya da çinko gibi mineral desteğini sağlarlar. Yine vücudun en önemli savunma mekanizmalarından olan glutation seviyesini arttıran en önemli faktörlerden C vitamini ve flavonoidler sebze ve meyvelerde bol miktarda bulunmaktadır. Brokoli ve karnabahardaki indol-3-karbinol (I3C) ve diindolilmetan (DIM) adlı maddelerin östrojenin metabolize edilmesine yardımcı olarak 16-alfa hydroxyestrone seviyesini düşürüp 2-hydroxyestrone seviyesini arttırarak hormona bağlı göğüs ve prostat kanserlerinin önlenmesinde ve tedavisinde çok önemli faydalar sağladığı bilinmektedir. Kerevizde ve maydanozda bulunan apigenin adlı madde hücrelerarası haberleşme kanallarının açık kalmasını sağlayarak kanserli hücrenin apoptosis (programlanmış hücre ölümü) yoluyla kendini yok etmesini sağlamaya yani kanserin üremeden yok olmasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca araştırmalar apigeninin zararlı bazı enzimleri (LOX, COX) baskılayarak prostat, göğüs, akciğer ve kolon kanseri gibi durumlarda olumlu katkı yaptığını göstermiştir. Enginarda bulunan silimarin ve luteolinin karaciğer, domateste bulunan likopenin prostat rahatsızlıklarına iyi geldiğini, nardaki elajik asit, lahanadaki glukosinolat, üzümdeki resveratrol ve elmadaki kuersetinin faydalarını bilmekteyiz. 3 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3
Meyve ve Sebzelerdeki Zararlı Kalıntılar ve Mikroplar Nasıl Temizlenebilir? 1. Yıkama: Su ile yıkama ürünlerdeki pestisit kalıntılarını önemli düzeyde azaltır. Meyveler, sebzeler çiğ olarak tüketilmeden ve konserve, pekmez, reçel gibi yan ürünler yapılmadan önce mutlaka iyice yıkanması gerekmektedir. Üzümlerdeki pestisit kalıntıları, üzümler iyice yıkanmadığı zaman, üzümden yapılan pekmez, pestil gibi ürünlere de geçmektedir. 2. Kabuk Soyma: Pestisitlerin etkisini ortadan kaldırmada, yıkamadan sonra bir diğer etkili yöntem kabuk soymadır. Kabuk soyma işleminin patateslerde (şimdi kullanılmayan) DDT kalıntısını %64, domateslerde %99 oranında ortadan kaldırdığı gösterilmiştir. 3. Isıtma İşlemleri: Bazı sebze ve meyvelerin kaynatılmasından sonrada %83-86 oranında pestisitlerden arındırıldığı saptanmıştır. Süt ve süt ürünleri için uygulanan pastörizasyon ve sterilizasyon işlemi de zararlı kimyasal madde oranını büyük ölçüde azaltmakdadır. 4. Sebze ve Meyve Temizleyici Ajanlar 4 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3 P estisit kalıntılarının bir kısmı su ile yıkayarak atılabilse de, kimyasalların büyük bir çoğunluğu yağmur ve sulama ile etkileri kaybolmasın diye yağ ve petrokimya bazlı olarak tasarlanırlar ve suda çözünmezler. Ayrıca birçok sebze ve meyvenin üzerinde doğal ya da yapay mumlu koruyucu bir tabaka vardır. Zararlı kimyasallar ve mikroplar bu tabakanın içinde sıkışıp kalırlar. Bu mumlu tabaka suda çözünmediğinden sadece su ile yıkanarak içindeki kimyasal kalıntılar ve mikroorganizmalardan tamamen kurtulmak olası değildir. Bu nedenle meyve ve sebzelerdeki bu kalıntılar için özel temizleyicilerin kullanılması önerilmektedir. Meyve-Sebze Temizleyicilerinin İçeriğinde Neler Vardır? Yapısında ürünlerdeki pestisit kalıntılarını temizlemek için anyonik ve noniyonik yüzey gerilimini azaltan bir karışım içermektedir. Polysorbat 20 (şeker) erik ve çilekten elde edilen yüzey çözücüdür. Greyfurt çekirdeği özü ise toksik olmayan ve mikroorganizmaları öldüren bir ajan olarak bilinmektedir. Alkol ve klorür içermez. Bütün Ürünlerde Kalıntı Var mıdır? Organik Ürünler Güvenilir mi? Organik üretimde tarım ilaçları ve koruyucular kullanılmamaktadır. Yine de bu organik maddelerin toplanmasından bize getirilene kadar geçen süreçte ve taşıma sırasında ürünler toz, kir ve yağlar ile karşılaşabilmektedir. Organik olmayan ürünlerin üretimde tarım ilaçları ve kimyasallar kullanıldığından yüzeylerinde ilaç kalıntıları bulunabilir. Kalıntılar özellikle de yağlı ve mumlu tabakalarda saklanır.
Meyve ve Sebze Yıkayıcıları Vücut İçin Zararlı mıdır? İçerisinde toksik madde içermemektedir. İçerikler bitkisel yağlardan ve doğal yollarla elde edilmektedir. Evdeki Temizlik Maddelerini Meyve Sebze Temizliğinde Kullanabilir miyiz? El yıkamada ve temizlikte kullanılan sabunlarda da kimyasal maddeler bulunabilmektedir. Nasıl Kullanılır? Temizlenecek ürünün üzerine bir miktar uygulanarak kullanılabilir. Üzüm gibi tanecikli ya da brokoli, kıvırcık gibi yapraklı, büyük ve temizlemesi daha zor olan ürünlerde bir kabın içine bir litre suya bir yemek kaşığı gelecek şekilde hazırlanan suda 30 sn çalkayarak temizleme yapılabilir. Temizleme işleminde sebze fırçası da kullanılabilir. Çilek, mantar gibi nazik ürünleri süzgeçten geçirerek alabilirsiniz. Daha sonra durulama yapabilirsiniz. Environné Meyve ve Sebze Yıkama ürünü 1987 de meyve ve sebzelerin üzerindeki yağ ve petrokimya bazlı zirai ilaç kalıntılarını, mumlu ve yağlı tabakaları ve bu tabakanın içinde hapsolmuş zararlı mikroorganizmaları temizlemek için tasarlanmış bir üründür. Environné bitki özleri ve yağlarından elde edilen, biyolojik olarak doğada çözünebilen etken maddelerden oluşmaktadır. Bunlar greyfurt çekirdeği, portakal ve limon özleri ile erik ve çilek türü meyvelerden elde edilen meyve şekeri gibi tamamen bitkisel kaynaklı, zararsız yüzey aktif çözücü ve temizleyicilerdir. Environné ile yıkanmış meyve ve sebze örnekleri. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na bağlı Ankara İl Kontrol Laboratuarı nda, üretim esnasında zirai ilaçlarla kirlenmiş ürünler üzerinde yapılan analizin 4 Temmuz 2008 tarihli özeti aşağıda sunulmaktadır. KALINTI ANALİZİ TARIM İLACI KULLANILAN ÜRÜN NUMUNE DOĞAL HALİYLE ppm ENVIRONNE İLE YIKANMIŞ HALİ ppm Azalma Oranı FOLPET KAYISI, ÜZÜM, ÇİLEK, KİRAZ, ŞEFTALİ ASMA YAPRAĞI 203,671 6,761 % 96,68 5 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3 CHLOPYRIFOS LAMDA-CYHAOTHRIN TRIFLURALIN DOMATES, PORTAKAL, ISPANAK, ÜZÜM ÇİLEK, ISPANAK, ÜZÜM, ARMUT HAVUÇ, DOMATES, LAHANA, FASULYE, TURUNÇGİLLER Yapılan test sonuçlarına göre sebze ve meyvelerin üzerindeki kimyasal kalıntıların Environné ile yıkandığı takdirde %80 den %97 ye varan oranda temizlenebildiği gösterilmiştir. ASMA YAPRAĞI ASMA YAPRAĞI HAVUÇ 3,110 1,777 0,327 0,450 0,231 0,069 % 85,53 % 87,00 % 78,90
Çocuklarda Kalp-Damar Sağlığı ve Lİpİd Taraması İle İlgİlİ Yenİ Önerİler Dengesiz beslenme ve özellikle okullarda spor ve fiziksel aktivitelere ayrılan zamanın azalması obezitenin çocuk sağlığında önemli bir yere gelmesine neden olmuştur. Ç ocuklarda şişmanlık sıklığının artmasıyla tip 2 şeker hastalığı, yüksek tansiyon ve kalp-damar hastalıkları riski artmıştır. Bu nedenle Amerika Pediatri Akademisi çocuklarda kalp damar sağlığı ve lipid taraması üzerine 2008 Pediatrics dergisinde yeni önerileri bir rapor halinde yayınlamıştır. Bu raporda yüksek oranda doymuş, trans yağ ve kolesterol içeren besinlere, diyetteki karbonhidrat oranlarına, obezite epidemisindeki artışa, metabolik/insülin direnci sendromuna ve fiziksel aktivitenin azalmasının negatif etkilerine dikkat çekilmektedir. Yayınlanan raporda çocuklarda dislipidemi tedavisinde kullanılan farmakolojik ajanlara da yer verilmiştir. Kardiyovaskuler hastalık riski yüksek olan ya da LDL (Düşük Dansiteli Lipoprotein) kolesterol serum düzeyleri yüksek olan çocuk ve ergenlere beslenme danışmanlığının verilmesi ve yaşam koşullarında değişiklikler yapılması öneriliyor. 6 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3 Rapor, ailede dislipidemi öyküsü ya da erken yaş kalp hastalığı olan çocuk ve ergenlerin de tarandığına dikkat çekerken, aile öyküsü bilinmeyen ama şişmanlık, sigara içimi, şeker hastalığı gibi kalpdamar hastalığı risk faktörleri olan hastaların da açlık lipid profillerinin 2 yaş - 10 yaş arasında mutlaka taranmış olmasını öneriyor. Diyet tedavisi ile kolesterol düzeyleri kontrol edilemeyen ve risk faktorü olmayanlarda LDL-C alt düzeyi 190 mg/ dl olarak kabul edilirken, risk faktorlerinin eşlik etmesi durumunda, farmokolojik tedavinin 160 mg/dl değerlerinde başlanması önerilmektedir. Tedavide ilk hedef öncelikle kolesterol düzeylerinin 160 mg/dl nin altına, 130 mg/ dl ye kadar düşürülmesi hedeflenmeli, risk faktörleri eşlik ediyorsa bu hedefin 110 mg/dl ye kadar çekilmesi gerekmektedir.
Rapordan Özetler İki yaş üstündeki çocuklara, sağlıklı yağ oranları içeren diyet verilmesi uygundur. Fazla kilo alan çocuklarda, şişmanlık/aşırı kilolu olma ile ilgili kaygılar varsa veya ailede kalp damar hastalığı öyküsü varsa; düşük yağlı süt verilmesi önerilmektedir. Yapılan çalışmalarda çok küçük yaşlarda bile yağ kısıtlamasına gidilmesinin çocukların nörolojik gelişimini etkilemediğini gösteren çalışmalar mevcuttur. Kalp damar hastalığı riski yüksek olan çocuklarda düzenli olarak serum lipid ölçümleri yapılmalıdır. Kardiyovaskuler risk faktörleri olan çocuklarda açlık lipid profillerinin ölçülmesi gereklidir. o Aile dislipidemi öyküsü olan o Şişman ya da fazla kilolu olan o Yüksek tansiyonu olan o Sigara içen o Şeker hastalığı bulunan çocuklar. Ölçümler 2-10 yaş arasında en az bir kez yapılmış olmalıdır. Normal serum lipid düzeyleri olan çocukların 3-5 sene içinde ölçümleri tekrar edilebilir. Anormal lipid düzeyleri saptanan çocuklarda diyet ve egzersiz tedavisi başlanılmalıdır. İlaç tedavisi en az 8 yaşındaki çocuklarda aşağıdaki kritelere göre önerilmektedir. o LDL-K en az 190mg/dL o LDL-K en az 160mg/dL ve ailede erken kalp damar hastalığı öyküsü, ya da en az iki risk faktörünün olması o LDL-K en az 130mg/dL ve çocukta şeker hastalığının olması 10 Yaş ve Üzerinde Çocuk ve Ergenlerde İlaç Tedavisi İçin Önerilen LDL-Kolesterol Değerleri Hasta Özelliği Kalp Damar Hastalığı Riski Yok Önerilen alt deger (mg/dl) Diyet Tedavisine Rağmen LDL-C Sürekli> 190 7 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3 Şişmanlık, Tansiyon, Sigara ve Erken Yaşta Aile Kalp-Damar Hastalığı Öyküsünün Olması Gibi Risk Etkenleri Şeker Hastalığı Olanlar Diyet Tedavisine Rağmen LDL-C Sürekli > 160 LDL-C Düzeyi 130
Klinik koşullar zorlarsa LDL kolesterol düzeyleri 110mg/dL düzeylerinde bile tedavi başlanabilmektedir. Safra aside bağlayan reçineler kolesterol düzeyini % 10 - % 20 oranında azaltabilmektedir ve sistemik etkileri bulunmamaktadır. AYLIK PEDİATRİ BÜLTENİ EKİM 2008 SAYI 3 Hiperlipidemili çocuklarda yapılan kısa süreli çalışmalarda statinlerin atherosclerosis riskini azalttığı gösterilmiştir. Fibratların kullanımı özel kliniklerle kısıtlı kalmalıdır. Fibrat kullanımında yüzde kızarıklık (hastaların dörtte üçünde) transaminazlarda yükselme (bir çalışmada % 26) gibi yan etkilere sık oranda rastlanılmaktadır. Çocuklarda niasinlerin kullanımından kaçınılmalıdır. Daniels SR, Greer FR, and the Committee on Nutrition. Lipid screening and cardiovascular health. Pediatrics. 2008;122:198-208. SAHİBİ VE SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Prof. Dr. A. Murat TUNCER GENEL YAYIN YÖNETMENİ VE EDİTÖR Uz. Dr. Cengizhan ELMAS DANIŞMA KURULU Doç. Dr. Suna EMİR Prof. Dr. Ahmet KOÇ Prof. Dr. Mehtap TATAR Doç. Semra ŞAHİN Diyetisyen Nihal TUNÇER Çocuk Gelişimi Uzmanı Tuğba KARAASLAN Tasarım Uygulama & Reklam Yağmur Bulutları Reklam Ajansı www.yagmurbulutlari.com AYLIK PEDİATRİ BÜLTENİ EKİM 2008 SAYI 3 YAZIŞMA ADRESİ 8 PEDİATRİK YAKLAŞIMLAR EKİM 2008 SAYI 3 Kırlangıç Sk. No:43/3 06700 GOP/ANKARA cengizhanelmas@pediatribirligi.org.tr www.pediatribirligi.org.tr