8. BASKI
Doç. Dr. Süleyman Sadi Seferoğlu ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN 978-9944-919-10-1 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Temmuz 2006, Ankara 8. Baskı: Ekim 2014, Ankara Yayın Proje Yönetmeni: Aysegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sutan Coskun Kapak: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ 1990 lı yılların başlarında, son 10 yıldaki bilgi birikimi insanlığın başlangıcından bugüne kadarki bilgi birikiminden daha fazladır denilmekteydi. Bilişim alan uzmanları ve araştırmacılar 1990 lı yılların sonlarına doğru bu söylemi bilgi birikimi her 5 yılda ikiye katlanmaktadır şeklinde değiştirdiler. Bu süre daha sonra ise her 2 yılda bir şeklinde değişti. Günümüzde bu süre iyice kısalmış durumdadır. Bilginin bu kadar hızlı bir şekilde çoğalmasının arkasında bilindiği gibi, bilgi teknolojileri alanında gerçekleşen yenilikler bulunmaktadır. Bilişim teknolojilerinde sürekli olarak gelişmeler ve yenilikler olmakta, bu teknolojiler insanın yaşamını daha çok etkilemekte ve bu teknolojiler yaygınlaştıkça onlara erişim de giderek daha kolay olmaktadır. Günümüzde hem bilgi kapsamı, hem de teknolojik gelişmeler büyük bir hızla değişmekte ve yayılmaktadır. Bu oluşumlar, doğal olarak öğrenme-öğretme biçimlerini de etkilemektedir. Öğretim materyallerinin hazırlanmasından sunuş ve değerlendirme sürecine kadar teknolojinin, özellikle bilgisayara dayalı teknolojilerin vazgeçilmezliği eğitimcileri yeni kuramlar ve uygulama yollarının arayışına itmektedir. Bilişim teknolojilerindeki gelişmelerin eğitim alanına yansımalarından birisi öğretim malzemelerinin bilgisayar ortamına taşınması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan ayrıca İnternet yoluyla da etkileşimin boyutu gitgide artan bir önem kazanmaktadır. Bir öğretim materyalinin temel amacı hedeflenen kitleye eğitsel potansiyelinden en üst düzeyde yararlanma olanağını vermesi olduğu söylenebilir. Öğretim materyalleri, özellikle bilgisayar teknolojileri sayesinde buna zemin hazırlayarak etkili öğrenmelerin gerçekleşmesine önemli katkılar sağlamaktadır. Bu kitap öğrenme-öğretme sürecinde teknoloji kullanımını önemseyen eğitimcilere yönelik olarak hazırlanmıştır. Kitap, eğitimcilere çeşitli öğretim materyallerini hazırlama, geliştirme, kullanma ve değerlendirme sürecinde yol göstermeye çalışmakta, onlara teknolojiyi öğretmeöğrenme süreçleriyle bütünleştirmelerinde yardımcı olmayı ve bunları değişik örneklerle somutlaştırmayı amaçlamaktadır. Kitabın ilk baskısı yapıldıktan sonra bugüne kadar yapılan baskılarında yakın çevremden, meslektaşlarımdan ve öğrencilerimden çeşitli geri bildirimler aldım. Kitabın daha nitelikli olması sürecinde önemli katkıları olan bu geri bildirimlerin şükranla karşılandığını belirtmek isterim. Öte yandan kitabın ilk baskısını baştan sona okuyarak dil ve anlatım açılarından düzeltmeler yapan ve önerilerde bulunan dayım emekli Edebiyat öğretmeni Münir Nurettin Hasköylü ye ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Bu kitabın, eğitimcilere öğretim teknolojilerini kullanırken ihtiyaç duydukları bilgi ve becerileri kazanmalarında önemli katkılar getireceği umulmaktadır. Umarım bu kaynak kitap her düzeyde eğitimcilere yol gösterici işlevini gereği gibi yerine getirir. Süleyman Sadi SEFEROĞLU Ankara, Şubat 2014 iii
İÇİNDEKİLER Önsöz...iii İçindekiler... v 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR (s. 1 23) Temel Kavramlar... 1 Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme, Eğitimde Program Geliştirme Süreci... 2 Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri... 5 Hedef Türleri... 8 Hedef Kaynakları... 9 Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması... 9 Hedefleri Belirlemenin Önemi ve Hedeflerin Analizi... 12 İletişim Süreci... 13 İletişim Sürecinin Temel Ögeleri... 14 İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı... 18 Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı... 20 Edgar Dale in Yaşantı Konisi... 20 Özet... 22 Tartışma Soruları... 23 2. BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN TASARLANMASI, HAZIRLANMASI VE SEÇİMİ (s. 25 39) Temel Materyal Hazırlama Yaklaşımları... 26 Yöntem, Araç ve Materyallerin Seçimi... 26 Materyal Seçiminde Uygulanacak Ölçütler... 27 Görsel Materyallerin Öğrenmedeki Rolü... 27 Görsel Ögeleri Anlama ve Yorumlama... 28 Görsel Tasarımda Amaçlar... 29 Görsel Materyalleri Tasarlama Süreci... 29 Görsel Tasarımın Unsurları... 30 Görsel Unsurlar... 30 Sözel Unsurlar... 31 Materyalleri Çekici Kılan Unsurlar (Destekleyici Unsurlar)... 34 Tasarımda Biçimsel Yapı... 34 Tasarımda Düzenlemeler... 37 Özet... 39 Tartışma Soruları... 39 v
3. BÖLÜM SUNUM MATERYALLERİNİN HAZIRLANMASI (s. 41 61) Yansılar (Saydamlar)... 42 Yansıların Boyutları... 43 Yansıların Hazırlanması... 43 Yansıların Hazırlanması ile İlgili Somut Öneriler... 48 Basılı Bir Metni Aynen Kullanmanın Yaratabileceği Sakıncalar... 49 Yansıların Kullanımında (Yansıtılmasında) Maskeleme Tekniğinin Kullanılması... 52 Katlama Teknikleri... 53 Öğretimde Yansıtıcı Kullanmanın Üstünlükleri... 55 Öğretimde Yansıtıcı Kullanımının Doğurabileceği Olumsuzluklar/ Sınırlılıklar... 56 Yansıları Arşivleme... 57 Bir Materyal Geliştirme Aracı Olarak Fotoğraf Makinesi... 58 Fotoğraf Makinesi Türleri... 58 Özet... 61 Tartışma Soruları... 61 4. BÖLÜM ÖĞRETİMDE GÖRSEL - İŞİTSEL ARAÇLAR (s. 63 95) Öğretimde Görsel İşitsel Araçlar Kullanmanın Önemi... 64 Öğretme-Öğrenme Ortamlarında Yaygın Olarak Kullanılan Görsel-İşitsel Araçlar... 65 A- Yansıtma Özelliği Olan Görsel Araçlar... 66 B- Yansıtma Özelliği Olmayan Görsel Araçlar ve Alan Gezileri... 66 C- Basılı Materyaller... 66 D- Gösteri Yerleri... 66 E- İşitsel Araçlar... 67 F- Hareketli Araçlar (Görüntüler)... 67 G- Bilgisayarlar... 67 H- İletişim (Telekomünikasyon)... 67 Araçlara Dayalı Olarak Yapılan Öğretimin Yararları... 67 Araçlara Dayalı Olarak Yapılan Öğretimin Ortaya Çıkarabileceği Olası Sakıncalar... 68 Araçları Seçerken/Kullanırken Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar... 69 Görsel İşitsel Araçların Eğitim Ortamına Katkıları... 69 Sınıflarda Kullanılan Araçların Özellikleri... 69 Görsel Araçlar... 70 Kitaplar... 70 Yazı ve Gösterim Tahtaları... 70 Resimler... 75 Çizimler... 75 Çizelgeler (Şemalar)... 75 vi
Kavram Haritaları... 76 Grafikler... 77 Gerçek Eşyalar ve Modeller... 87 Yansıtıcılar (Projektörler)... 88 Bilgisayar Teknolojileri... 92 İşitsel Araçlar... 92 Radyo... 92 Pikap ve Plâklar... 93 Teyp, Ses Bantları ve CD ler... 93 Görsel ve İşitsel Araçlar... 93 Film Makinesi ve Hareketli Filmler... 93 Kapalı Devre Televizyon... 94 Video... 94 Teknoloji Destekli Araçlar... 94 Telemetin ve Videometin Teknolojileri... 94 Etkileşimli Video... 94 İletişim Uyduları... 94 Özet... 95 Tartışma Soruları... 95 5. BÖLÜM İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE EĞİTİMDEKİ UYGULAMALARI (s. 97 112) Televizyon ve Video ile Öğretim... 98 Kapalı Devre Televizyon... 99 Video ile Öğretim... 99 Konferanslar... 102 Çoklu Ortamlar (Multi-Media Systems)... 105 Telemetin ve VideometinTeknolojileri... 107 Telemetin... 107 Videometin... 108 Etkileşimli (interactive) Video... 108 Etkileşimli Video Sisteminin İşleyişi... 109 Etkileşimli Video ile Geleneksel Eğitimin Karşılaştırılması... 110 İletişim Uyduları... 111 Özet... 112 Tartışma Soruları... 112 vii
6. BÖLÜM EĞİTİMDE BİLGİSAYAR UYGULAMALARI (s. 113 145) Bilgisayar Nedir?... 114 Donanım ve Yazılım... 114 Bilgisayar Destekli Eğitim Nedir?... 115 Bilgisayar Destekli Eğitimin Amaçları... 116 Bilgisayar Destekli Eğitimin Üstünlükleri... 117 Bilgisayar Destekli Eğitimin Sınırlılıkları... 119 Bilgisayar Destekli Öğretim... 120 Okul Yönetiminde Bilgisayar Kullanımı... 121 Bilgisayar Destekli Eğitim Yönetimi (BDEY)... 121 Bilgisayar Destekli Eğitim Yönetiminin Üstünlükleri... 121 Eğitim Yazılımları ve Türleri... 122 Alıştırma ve Uygulama (Pratik) Yaptırma Yazılımları... 122 Alıştırma ve Uygulama Yaptırma Yazılımlarını Değerlendirme Ölçütleri... 123 Öğretici Yazılımlar... 125 Öğretici yazılımları değerlendirme ölçütleri... 125 Benzetim Yazılımları... 127 Benzetim Yazılımlarını Değerlendirme Ölçütleri... 127 Problem Çözme Yazılımları... 127 Problem Çözme Yazılımları Değerlendirme Ölçütleri... 127 Eğitsel Oyunlar... 128 Uygulama Yazılımları... 128 İletişim Yazılımları... 128 Eğitim Yazılımlarını Değerlendirme... 128 Sözcük İşlem Yazılımları... 129 Bir Sözcük İşlemci Yazılımında Yapılabilecek Bazı İşlemler... 130 Hesap Tablosu... 131 Sunum Programları... 132 Veri Tabanı Programları... 134 PowerPoint Sunum Programını Kullanarak Bir Sunu Hazırlama... 135 Tasarım Şablonu Seçeneğini Kullanma... 137 Boş Sunu Seçeneğini Kullanma... 138 Akıllı İçerik Sihirbazını Kullanarak Bir Sunu Hazırlama... 139 Slaytları Görüntüleme Biçimleri... 141 Sunuları Biçimlendirme... 142 Özet... 144 Tartışma Soruları... 145 viii
7. BÖLÜM İNTERNET NEDİR? (s. 147 182) İnternet Nedir?... 148 İnternet Nasıl Ortaya Çıktı?... 148 Yerel ve Geniş Bölge Bilgisayar Ağları... 148 TCP/IP Nedir?... 149 İnternet in Çalışma Sistemi ve Özellikleri... 150 İnternet (Bilgi) Kaynakları-Servisleri... 150 Elektronik Posta (e-posta)... 151 Tartışma Listeleri... 153 Telnet... 155 Sohbet Odaları... 156 Dosya Aktarımı... 156 Gopher... 157 Web (World Wide Web)... 157 İnternet e Bağlanma ve İnternet Servis Sağlayıcıları... 159 İnternet te Adresler (Adreslerin Anatomisi)... 161 İnternet Alan Adları... 162 İnternet te Araştırma-Arama/Tarama Yapma... 166 Türkiye de İnternet... 169 Uzaktan Eğitim ve İletişim Teknolojileri... 170 Uzaktan Eğitim Nedir?... 170 Uzaktan Eğitimin Kullanım Amaçları... 173 Uzaktan Eğitim Sisteminin Türleri ve Seçimi Etkileyen Değişkenler... 173 Uzaktan Eğitim Sisteminin Özellikleri... 175 Web Temelli Uzaktan Eğitim... 176 Uzaktan Eğitime Yönelik Eleştiriler... 176 İletişim Teknolojileri ve Eğitimdeki Uygulamaları... 177 Türkiye deki Çeşitli Uzaktan Eğitim Uygulamaları... 178 Özet... 180 Tartışma Soruları... 182 8. BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ DEĞERLENDİRME (s. 183 201) Öğretim Etkinliklerini Ölçme ve Değerlendirme... 184 Ölçme Nedir?... 184 Ölçme Çeşitleri... 184 Ölçek... 184 Bir Ölçme Aracında Aranan Nitelikler... 185 Testlerin Sınıflandırılması... 186 Değerlendirme Nedir?... 187 ix
Program Değerlendirme... 187 Değerlendirme Türleri... 188 Eğitim Amaçlı Bilgisayar Programlarını Değerlendirme... 188 Öğretim Materyallerini Değerlendirmede Yapılan Seçimin Önemi: Materyallerin Öğretim Değerinin Saptanması... 190 Öğretim Materyallerini Değerlendirme: Materyallerin Hazırlanmasında ve Seçilmesinde Dikkat Edilecek Noktalar... 191 Materyal Değerlendirme ve Amaçlara Uygunluk... 192 Öğretim Materyallerini Değerlendirme Süreci... 192 Görsel Tasarım Biçimsel Yapıyı Değerlendirme Formu... 193 Çoklu Ortam Setlerini Değerlendirme Formu... 194 Basılı Materyalleri Değerlendirme Formu... 195 Yansıtma Özelliği Olmayan Görselleri Değerlendirme Formu... 196 Yansıtma Özelliği Olan Görselleri Değerlendirme Formu... 197 İşitsel Materyalleri Değerlendirme Formu... 198 Video ve Filmleri Değerlendirme Formu... 199 Bilgisayar Yazılımlarını Değerlendirme Formu... 200 Özet... 201 Tartışma Soruları... 201 EKLER (s. 203 228) Türkiye deki Eğitim Teknolojisi Merkezleri... 204 Türkiye deki Eğitim Teknolojisi Merkezleri (Eğitim Teknolojisi Üretim ve Hizmet Birimleri)... 204 Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü... 204 Bilgiye Erişim Merkezi... 206 MEB Hizmet Üretim ve Dağıtım Birimleri... 206 Okullarda Bilgi Teknolojisi (BT) Sınıfları... 207 Anadolu Üniversitesi nde Eğitsel Televizyon Programları... 208 Açıköğretim Fakültesi Eğitim Televizyonu (ETV)... 208 Açıköğretim Fakültesi Programları... 208 Görsel Tasarımcılara ve Uygulayıcılara Sunumlarla İlgili Somut Öneriler... 210 Sunuculara, Sunuları Süresince Uymaları Gereken Temel İlkeler Konusunda Uyarılar... 214 Basılı Materyallerin Tasarımı Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken İlkeler... 215 Eğitimciler İçin Webden Çeşitli Kaynaklar... 217 İngilizce Öğrenme-Öğretme Kaynakları... 219 Açık Ders Malzemeleri... 225 Kaynakça... 229 Sözlükçe... 235 Ad Buldurusu... 257 Konu Buldurusu... 259 Yazar Hakkında... 262 x
Bölüm 1 TEMEL KAVRAMLAR İçindekiler Temel Kavramlar o Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme Eğitimde Program Geliştirme Süreci o Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri o Hedef Türleri o Hedef Kaynakları o Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması o Hedefleri Belirlemenin Önemi ve Hedeflerin Analizi İletişim Süreci o İletişim Sürecinin Temel Ögeleri o İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı Edgar Dale in Yaşantı Konisi Özet Tartışma Soruları
2 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Bu bölümde eğitim, öğretim, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi kavramları, sistem yaklaşımı ve program geliştirme süreci, bir eğitim programının temel ögeleri, hedef türleri, hedef kaynakları, hedef alanları, hedeflerin aşamalı sınıflaması, hedefleri belirlemenin önemi ve hedeflerin analizi, iletişim süreci ve bu sürecin öğretim etkinlikleriyle olan ilişkisi üzerinde durulmuştur. Temel Kavramlar: Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi, Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme, Eğitimde Program Geliştirme Süreci Öğretim teknolojilerinin neler olduğuna ve bu teknolojilerin öğretim etkinliklerindeki yeri ve önemine geçmeden önce eğitim, öğretim, teknoloji, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi gibi kavramların kısaca açıklanmaları gerekmektedir. Eğitim Ertürk (1997) eğitimi bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci olarak tanımlamaktadır. Çilenti (1984) ise tanımlamasını öğrenme kavramıyla bağlantılı olarak yapmakta ve öğrenme, ya bir davranış değişikliğinin veya yeni bir davranışın oluşması; eğitim ise içinde yaşanılan toplumca arzu edilen davranışların bireyde oluşturulması sürecidir demektedir. Öğretim Öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için planlanan, kasıtlı ve sistematik eğitim (Demirel, 2003) olarak tanımlanabilir. Teknoloji ise belli amaçlara ulaşmada, belli sorunları çözmede, gözleme dayalı ve kanıtlanmış bilgilerin uygulanmasıdır. Eğitim ve teknoloji insan yaşamının daha etken duruma getirilmesinde önemli rolü olan iki temel öğedir. Her iki öğe de insanın doğal ve sosyal çevresine egemen olma yolunda gösterdiği çabalarda başvurduğu iki temel araç olmuştur (Alkan, 1998). Eğitim Teknolojisi Eğitimin tanımı bu şekilde yapıldıktan sonra, eğitim teknolojisinin eğitim süreci içindeki yerinin saptanabilmesi için program geliştirme kavramının ne olduğunun bilinmesinde yarar vardır. Çilenti (1984) program geliştirmeyi
Temel Kavramlar 3 eğitimin planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi işlemleri olarak tanımlamakta ve program geliştirmede eğitimin planlanması, eğitimin yürütülmesi ve değerlendirme olmak üzere üç temel aşamanın bulunduğunu ifade etmektedir. Eğitim teknolojisinin, ilk insanın kendi kendine ilk defa bunu nasıl öğretirim? sorusunu sorduğu anda başladığını belirten Çilenti onu program geliştirme sürecinin ikinci aşaması olan eğitimin yürütülmesi yani bireylerin özel amaçlara (hedeflere) ulaşmalarının sağlandığı aşamayla ilişkilendirmektedir. Çilenti buradan hareketle eğitim teknolojisini, öğrencileri, eğitim programlarında belirlenmiş olan özel amaçlara ulaştırma süreciyle uğraşan bilim dalı olarak tanımlamaktadır. Öte yandan Alkan (1998) eğitim teknolojisini, öğretme-öğrenme süreçlerinin yapısallaştırılması, yani öğretme-öğrenme süreçlerinin tasarlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve geliştirilmesi işi şeklinde tanımlamaktadır. Alkan, programı oluşturan bütün ögelerin birbirleriyle organik bir ilişki içinde olduğunu ve bu nedenle eğitim teknolojisinin programın bütünüyle ilgili olduğunu ve kavramın programın bütününü kapsadığını belirtmektedir. Ergin (1995) de eğitim teknolojisini, öğrenme ile ilgili sorunların analizi ve çözümünde insanları, yöntemleri, düşünceleri, araç-gereçleri ve organizasyonu içeren karmaşık ve tümleşik bir süreç olarak görmektedir. Öğretim Teknolojisi Öğretim kavramı eğitimin bir parçasıdır. Bu açıdan bakıldığında öğretim teknolojisi de eğitim teknolojisinin bir parçası olarak ele alınmakta ve özel amaçların gerçekleştirilmesinde etkili öğrenmeler sağlamak için öğretmeöğrenme sürecinin tasarımlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesinde sistematik bir yaklaşım şeklinde tanımlanmaktadır (Ergin, 1995). Alkan da öğretim teknolojisinin belirli öğretim disiplinlerinin kendine özgü yönlerini dikkate alarak düzenlenmiş teknolojiyle ilgili bir kavram olduğunu belirtmektedir. Bu ifadeden yola çıkarak, eğitim teknolojisi kavramının öğretme-öğrenme süreçleri ile ilgili özgün bir disiplini vurguladığını, öğretim teknolojisi kavramının ise bir konunun öğretimi ile ilgili öğrenme etkinliklerinin kılavuzlanmasını ifade ettiği söylenebilir. Ergin (1995), eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi kavramlarının Türkiye deki kullanımlarına bakıldığında bu iki kavramın eş anlamda kullanıldıklarını belirtmektedir. Bir kavram kargaşasına yol açmamak için bu iki kavramın eş anlamda kullanılmalarında bir sakınca olmayacağı söylenebilir. Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme Eğitim teknolojisiyle ilgili yapılan bu tanımlamalara bakıldığında kavramın program geliştirme süreciyle çok yakından ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Bir program ve onu oluşturan ögeler sistem yaklaşımıyla yani bir bütünü, onu
4 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı oluşturan parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak ele alıp incelendiğinde bu ilişki ve bu ilişkinin önemi daha açık görülebilir. Eğitim teknolojisi, öğretim araç ve materyallerinin eğitim programının ögeleri ile olan ilişkisini ele alan bir süreçtir şeklindeki bir tanımlamanın da sistem yaklaşımı göz önünde bulundurularak yapılan bir tanımlama olduğu anlaşılmaktadır. Öğretim Hedefleri Konu Alanı Giriş Davranışları Öğretim Stratejisi Öğretim Yöntem ve Teknikleri Öğretim Materyalleri Değerlendirme Dönüt (Geri Bildirim) Sistem yaklaşımı bir bütünü, onu oluşturan parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak ele alıp incelemektir. Program geliştirme sürecine sistem yaklaşımıyla bakıldığında programın boyutlarından birinde olan bir değişmenin sistemde yer alan diğer boyutları da etkilediği anlaşılır. Burada öğretim araç ve materyalleri öğretim programının hem bir alt ögesi hem de alt sistemidir. Öğretim sürecinde kullanılan araç ve materyallerin eğitim hedefleriyle, konu alanıyla, öğrenci giriş davranışlarıyla, öğretim strateji ve yöntemleri ile uyumlu olması gerekir. Bu uyumlu çalışma gerçekleşmediğinde yani ögelerden birinin işleyişinde bir sorun yaşandığında bundan bütün yapı etkilenir. Bu nedenle etkili bir planlamanın yapılması ve program geliştirme sürecinin gereği olarak dönüt mekanizmasının işletilmesi önemlidir. Eğitimde Program Geliştirme Süreci Bir eğitim sisteminde ortaya çıkan sorunların çözümü, o sistemdeki eğitim politikalarına yani okuldaki öğrencinin davranışına dönüştürmesi söz konusu olan eğitim programlarının geliştirilmesine bağlıdır. Eğitim programı-
Temel Kavramlar 5 nın ne olduğuna geçmeden önce program geliştirme kavramını incelemek gerekir. Program geliştirme kavramıyla ilgili farklı tanımlamalar yapılabilir. Örneğin: Program geliştirme bilimsel dayanakları olan ve teknik süreçlerden yararlanan bir araştırma çabasıdır. Bu açıdan bakıldığında program geliştirme çabaları kapsamlı ve sürekli devam eden bir süreçtir. Program geliştirme çalışmalarında okul ve okul çevresindeki hayatın geliştirilmesi amaç edinilir. Program geliştirme, gerek okul içinde gerekse okul dışında Milli Eğitimin ve okulun amaçlarını geliştirmek ve gerçekleştirmek üzere düzenlenen içerik ve etkinliklerin uygun yöntem, teknik, araç ve gereçlerle geliştirilmesine yönelmiş koordine çabaların tümüdür. Eğitim Programı ise, programın ögeleri olan hedef, içerik, öğretmeöğrenme süreci ve değerlendirme boyutları arasındaki dinamik ilişkiler bütünüdür şeklinde tanımlanabilir. Eğitim programının bu dinamik yapısını, eğitim programı, öğrenciye kazandırmayı düşündüğümüz hedefleri, hedeflere ulaştırıcı eğitim durumlarını, eğitim durumları sonunda hedeflere ne derece ulaşıldığını anlamaya yönelik değerlendirmeye yer veren, sürekli değişmeye açık ana plandır şeklindeki bir tanımlama daha iyi açıklar. Eğitim programı öğrencilere kazandırmayı düşündüğümüz davranışların nasıl kazandırılacağının planlanmasıdır şeklinde tanımlandığında kavramın planlama boyutu göze çarpmaktadır. Eğitim programının eğitim programı, belli öğrencileri belli zaman süreci içinde yetiştirmeye yönelik düzenli eğitim durumlarıdır şeklindeki tanımlanması ise bu planın içeriği hakkında bir fikir vermektedir. Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri Bir eğitim programının temel ögeleri hedefler, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirmedir. Programlar hazırlanırken bu ögeler temel alınır. Niçin? Hedef (Davranışlar) Eğitim Felsefesi Ne? Đçerik Program Değerlendirme (Sınama Durumları) Nasıl? Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim Durumları) Ne Kadar? Kalite Kontrolü
6 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Bir öğretim programı, okullarda öğrencilerden beklenen öğrenmeyi yani eğitsel yaşantıyı meydana getirebilmek için planlanmış etkinliklerin tümünü göstermektedir. Öğretim programı Niçin eğitim?, Neler nasıl öğretilecek? ve Ne kadar öğrenildiği nasıl anlaşılacak? sorularının karşılığı olan üç ögeden oluşmaktadır. Bunlar: Hedefler, yani istendik davranışlar, Eğitim durumları, yani eğitsel yaşantıları oluşturan etkinlikler, Değerlendirme, yani istendik davranışların gerçekleşme derecesini saptama etkinlikleridir. Bir öğretim programının 1. ve 3. ögeleri yani hedefler ve değerlendirme ögeleri ancak eğitim durumlarının düzenlenmesi ve öğrenciye kazandırılması ile işlevsel olabilir. Hedefler saptanıp gözlenebilir davranışlara çevrildikten sonra hedeflere ulaşabilmek için neler nasıl öğretilecek? sorusunun yanıtlanması gerekir. Hedef Hedefler, büyük ölçüde ülkenin eğitim felsefesini ortaya koymaktadır. Hedef kavramı, yetiştirilen insanda bulunması uygun görülen, eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikte istendik özellikler olarak tanımlanabilir. Hedef bir programın ilk ögesidir. Bir işe başlarken öncelikle hedef(ler) saptanır. Hedeflerin davranışa dönüştürülebilir olmaları gerekir ve belirlenen hedeflerin davranış yönünden de dile getirilmesi önemlidir. İçerik Süreç Amaç kavramı ise daha çok bu hedefe ulaşma isteği anlamında kullanılmaktadır. Değerlendirme Ne öğretelim sorusuna yanıt aranır. Hedef-içerik ilişkisi kurulur. İçerik, saptanan hedefe ulaşmak için ele alınması planlanan konu alanları, ilkeler, kavramlar, kurallar ve olgulardır. Programın süreç boyutunda nasıl öğretelim sorusuna yanıt aranır. Sınıf içi uygulamalarda hangi yöntem ve teknikler kullanılmalı? Hangi araç-gereçlerden yararlanılmalı? vb sorular yanıtlanır. Bu aşamada yapılan eğitimin kalite kontrolü yapılır. Sonuçlar eğitim programının hedeflerine ne kadar ulaşıp ulaşamadığını ortaya koyar. Başka bir ifadeyle sisteme geri-bildirim sağlanmış olunur. Bir öğretim programı hazırlanırken önce dersin öğretim hedefleri belirlenir. Öğretim hedefleri belirlenirken, konu alanı ve öğrenci özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Hedefler konu alanı ve öğrenci özelliklerine uygun olmazsa hem zaman kaybı olur hem de davranışların öğrenilmemesine neden olur. Konu alanı da öğretim hedeflerine ve öğrencilerin özelliklerine ve giriş davranışlarına uygun olmalıdır.
Temel Kavramlar 7 Hedeflerden sonra hedeflere ulaşma yolları, yani öğretme-öğrenme süreci tasarlanır. Hedefleri bireylere aktarırken-kazandırırken sınıf içinde yapılan tüm etkinlikler yani öğretme-öğrenme süreçleri eğitim durumu olarak adlandırılır. Bu süreçte öğretim yaklaşımı ve bu yaklaşımla birlikte kullanılacak öğretim yöntem ve teknikleri ile öğretim materyalleri belirlenir. Seçilecek yaklaşım, yöntem ve teknikleri ile öğretim materyalleri hem kendi içinde tutarlı hem de öğretim hedefleri, konu alanı ve öğrenci giriş davranışlarına uygun olmalıdır. Eğitim durumu, saptanan hedef davranışların her bir öğrenciye, belirtilen süre içinde ve en etkin bir biçimde nasıl kazandırılacağının belirlenmesidir. Eğitim durumu, bir bakıma öğretme ortamının düzenlenmesidir. Bu ortamda öğrenciye, istendik davranışın en kısa zamanda, en ekonomik ve en etkili bir biçimde kazandırılması amaçlanmaktadır. Öğretim programlarının son ögesi değerlendirmedir. Değerlendirme süreci ile öğrencilerin hedeflere ulaşma dereceleri belirlenir, yani hedeflerin gerçekleşme düzeylerinin saptanması, verilen bilgilerin öğrenciler tarafından kazanılıp kazanılmadığının, kazanıldıysa ne düzeyde olduğunun saptanması işi gerçekleştirilir. Ayrıca programın işlerliği ve öğrenci başarısı hakkında değer yargısında bulunulur. Dönüt sistemi ile de sistemde görülen aksaklık ve eksiklikler kontrol edilir. Eğer hedeflerde, içerikte veya eğitim durumunda bir hata veya eksiklik varsa bunlar saptanır ve (başa dönülerek) programda gerekli değişiklikler yapılır. Değerlendirme, bir programın sürekli değiştirilipgeliştirildiği aşamadır. Hedefler: Hedef Türleri, Hedef Kaynakları ve Hedef Alanları Bir programın ilk ögesi olan hedefler, dikey ve yatay olmak üzere iki aşamada ele alınabilirler. Dikey boyutta hedefler uzak, genel ve özel hedefler olarak incelenebilir. Yatay boyutta ise aşamalı olarak üç alanda sınıflandırılmaktadır. Bu aşamalar Bilişsel, Duyuşsal ve Psiko-motor alanlardır (Demirel, 2002; Sönmez, 2001). Hedef Türleri Hedef Kaynakları (İncelenecek Alanlar) Hedef Alanları o o o Uzak hedefler Genel hedefler Özel hedefler o o o Toplumun İhtiyaçları Bireyin Özellikleri Konu alanının özellikleri o o o Bilişsel alan Duyuşsal alan Psiko-motor alan
8 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Hedef Türleri Hedef Türleri: Uzak Hedefler Uzak hedefler toplumun politik felsefesini, anayasa doğrultusunda varmak istediği konumu gösteren hedeflerdir. Milli Eğitimin amaçları (ulusal eğitim felsefesi) uzak hedef olarak nitelendirilebilir. Uzak hedefler eğitimin genel hedefleri saptanırken yol göstericidir. Bu tür hedefler tanımsız ve soyutturlar. Bu nedenle toplumdan topluma ve dönemden döneme çok fazla değişiklik göstermezler (Ertürk, 1997). Örnek: Milli Eğitim Temel Kanununun 2. Maddesinin son fıkrasında, Türk milli eğitiminin uzak hedefi şöyle belirlenmektedir: Bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak, öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk Milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı ve seçkin bir ortağı yapmaktır. (Özçelik, 1992). Hedef Türleri: Genel Hedefler Genel hedefler, uzak hedeflere götürücü nitelikteki hedeflerdir. Okulların genel hedefleri bu türdendir. Okulların hedefleri, genel hedeflerin çerçevesi içinde kalınarak okulun yetiştireceği insan gücünün mahiyeti dikkate alınarak saptanır. Bu nedenle eğitimin genel hedefleri eğitim felsefesiyle, okulun genel hedefleri de eğitimin genel hedefleri ile tutarlı olmalıdır. Genel hedefler, uzak hedeflere oranla daha somutturlar. Bunlar bir bakıma uzak hedeflerin, dönemin, toplumun, birikik kültürün yani geçmişin özelliklerine bağlı yorumu ya da tanımı gibidirler. Milli Eğitimin ve okulun hedeflerini kapsayan genel hedefler bu nitelikleriyle, uzak hedeflere çağdaşlık özelliği kazandırırlar (Ertürk 1997; Demirel 2004). Örnek (İlköğretim için); o Her Türk çocuğuna iyi bir vatandaş olabilmek için gerekli temel bilgi, beceri, davranış ve alışkanlıkları kazandırmak; onu milli ahlak anlayışına uygun olarak yetiştirmek. o Her Türk çocuğunu ilgi, istidat ve kabiliyetleri yönünden yetiştirerek hayat ve üst öğrenime hazırlamak (MEB İlköğretim Okulu Programı 1995). Genel hedefler zamana bağlı değişimler de gösterirler. Örneğin Sanayi Toplumu için genel hedef; Okuma yazma oranını artırma iken günümüz bilgi toplumları için genel hedef; Bilgisayar okur yazarlığı becerilerini kazandırma şeklinde ifade edilebilir.
Temel Kavramlar 9 Hedef Türleri: Özel Hedefler Özel hedefler, bir çalışma alanı veya dersler için hazırlanmış, öğrencilere kazandırılması uygun görülen davranışları gösterir. Bir öğrencinin yetiştirilmesi için gerekli eğitim durumlarının kararlaştırılmasında ve değerlendirilmesinde kullanılan hedef sözcüğü özel hedefleri ifade etmektedir. Uzak hedefler ile genel hedefler, özel hedefe yöneltici işaretler olduğundan ve eğitim durumlarını etkilemede özel hedefler yoluyla kullanıldıklarından öğretmenlerin saptayıp yol gösterici olarak kullandıkları özel hedeflere yalnızca hedef denilmektedir. Özel hedefler davranışların sembolü, değerlendirilmesinde yol gösterici ve ölçüt olmaktadırlar. Hedef Kaynakları Bir programın geliştirilmesi sürecinde öncelikle Aday Hedefler saptanır. Aday hedefler ilk belirlenecek hedeflerdir. Bu hedefler bir komisyon tarafından hazırlanır. Bu hedefler saptanmadan önce toplumun ihtiyaçları, bireyin özellikleri/ihtiyaçları ve konu alanının özellikleri incelenmelidir. Toplum: Hedef belirlerken önce toplum incelenmeli. Öncelikle toplumun bireyden bekledikleri incelenir. Kültürel özellikler, toplumun ihtiyaçları, ekonomik yapılar (toplumun bireye sağladığı olanaklar), bireyin toplumda karşılaşacağı güçlükler incelenerek hedeflerin belirlenmesinde yol gösterici olarak kullanılmalıdır. Birey: Bireysel farklılıklar, bireyin sahip olduğu özellikler, bireyin ilgisi, zekâsı, bilgisi, sahip olduğu ön öğrenmeler incelenir. Ortak özellikler göz önünde bulundurularak hedefler belirlenir. Herkese ayrı ayrı eğitim düşünülemez. Konu Alanı: Bu aşamada temel özellikler, ana fikirler ve olgular belirlenir. Hedeflere bu üç boyut kaynaklık eder. Bütün bunlar bireylere gereksiz bilgi vermemek için yapılmaktadır. Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması Hedef Alanları: Bilişsel Alan Bilişsel alan davranışları zihnin öğrenme amacıyla yaptığı etkinlikleri içerir. Bu alan öğrenilmiş bilgilerin kodlandığı alandır. Bilişsel öğrenmeler, zihinsel etkinliklerin ağırlıkta olduğu davranışları kapsar. Okulda elde edinilen bilgiler bu türdendir. Bilişsel alanda davranışlar hedefin göstergesidir. Hedef davranışının, öğrenci davranışında doğrudan doğruya gözlenebilir ve ölçülebilir olması gerekir. Bloom ve arkadaşları basitten karmaşığa doğru aşamalı bir sınıflama yapmışlardır.
10 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Bilişsel alanın aşamaları-basamakları (6 basamak): Bilgi, Kavrama, Uygulama, Analiz, Sentez, Değerlendirme Bilgi: Kavrama: Uygulama: Analiz: Sentez: Değerlendirme: Bilgi basamağı bilginin, hiçbir değişime uğratılmaksızın, olduğu gibi alındığı basamaktır. Kavrama basamağı bilginin, birey tarafından içselleştirilip, özümsendiği; özünü yitirmeden özetlenip, yorumlandığı; farklı ifade biçimlerine dönüştürüldüğü basamaktır. Uygulama basamağı, bilginin yeni durumları açıklamada ya da yeni problem durumlarını çözüme ulaştırmada kullanıldığı basamaktır. Analiz basamağı, bilginin, onu oluşturan alt unsurlara ayrıştırıldığı, temelinde yatan sayıltıların ya da örgütleme ilkelerinin belirlendiği basamaktır. Sentez basamağı, bilginin, orjinal sayıltı ya da örgütleme ilkeleri doğrultusunda yeniden oluşturulup, yeni bir form kazandığı basamaktır. Değerlendirme basamağı, örgütlenmiş bilgi bütününün, temelinde yatan sayıltı ya da örgütleme ilkeleri ile tutarlılığının; Örgütlenmiş bilgi bütününün, açıkladığı alanın özellikleriyle tutarlılığının belirlendiği basamaktır. Hedef Alanları: Duyuşsal Alan Duyuşsal alan davranışları, duyuşsal güçleri gerektiren ve çoğunlukla toplumsal çevrede insanın geliştirdiği duygu, tutum ve değerlerle ilgili davranışlardır. Bu alan öğrenilmiş duyguların kodlandığı alandır. Duyuşsal öğrenmeler, bir nesne, bir olay, bir konuya karşı ilgi, tutum, tavır ve duygu gibi davranış eğilimlerini içerir. Bilişsel alanın "Bilgi" basamağı Duyuşsal alan davranışlarının temeli olmaktadır. Duyuşsal alan 5 basamaktan oluşur: Alma, Tepkide Bulunma, Değer Verme, Bütünleştirme/Örgütleme, Bir Değerle Nitelenmişlik (Karakter Haline Getirme) Alma: Tepkide Bulunma: Değer Verme: Bu basamak bireyin, ilgi, tutum ya da değer geliştirmesi istenen bilgi, nesne ya da durumların farkına vardığı basamaktır. Bu basamak bireyin, belli bir bilgi, nesne ya da durum karşısında, yerleşiklik kazanmamış bir tepkiden, gönüllü bir tepkiye kadar varan, bireysel tepkiler gösterdiği basamaktır. Bu basamak bireyin, belli bir bilgi, nesne ya da duruma, toplumsal kabuller doğrultusunda bir değer yükleyerek tepkide bulunduğu basamaktır.