T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYAL ÇEVRE BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İDARİ YARGI KARARLARI ÇERÇEVESİNDE 2872 SAYILI ÇEVRE KANUNU VE İLGİLİ YÖNETMELİKLERİN UYGULANMASINDAN DOĞAN UYUŞMAZLIKLAR DOKTORA TEZİ Süheyla Suzan ALICA TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Ruşen KELEŞ ANKARA-2005 1

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR GİRİŞ sayfa Birinci Bölüm I. TÜRK ÇEVRE MEVZUATI VE ÇEVRE YÖNETİMİ I.1982 ANAYASA SI ve 2872 SAYILI ÇEVRE KANUNU... 31 1. 1982 Anayasası ve Çevre... 31 1.1. Çevre Hakkına İlişkin 56 ncı Madde ve Hukuksal Niteliği...... 31 1.2. Çevre Hakkının Korunmasına İlişkin Anayasa Mahkemesi Kararları... 34 1.3. Anayasanın Çevrenin Korunmasına İlikin Diğer Hükümleri ve Anayasa Mahkemesi Kararları... 37 2. 2872 Sayılı Çevre Kanunu... 43 2.1.Çevre Kanunu nun Değiştirilmesine İlişkin Kanun Tasarısı... 45 2.2. Çevre Kanunu nun Uygulanması... 48 2.2.1.Kanunun Kirlilikle Mücadeleye İlişkin Hükmü ve Ölçülülük İlkesi... 51 2.2.2.Kanunun Korumaya İlişkin Hükmü... 54 2.2.3.Çevresel Etki Değerlendirmesi... 57 61 2.2.4.İşletme İzni ve Haber Verme Yükümlülüğü... 2.2.5.Çevre Denetimi... 62 2

II. YÖNETİM VE ÇEVRE... 66 1. Kamu Hizmeti Olarak Çevre Hizmeti... 68 2.Türkiye de Çevre Yönetimi... 73 3. Çevre Sorunları ve Yönetime Başvuru... 81 3.1.Bilgi Edinme Hakkı ve Çevre... 84 3.2.Çevresel Konularda Bilgiye Erişim, Çevresel Karar Verme Sürecine Halkın Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesi... 86 3.2.1.Sözleşmenin Amacı... 88 3.2.2.Bilgiye Erişim... 88 3.2.3.Karar Alma Sürecine Katılım... 92 3.2.4.Yargıya veya Üst Makama Başvuru... 93 4. Yargı ve Çevre... 94 İkinci Bölüm ÇEVRE SORUNLARINDAN KAYNAKLANAN UYUŞMAZLIKLAR VE İPTAL DAVALARI I.ÇEVRE SORUNLARI İLE İLGİLİ İPTAL DAVALARINDA EHLİYET... 97 1.Çevre Sorunlarına İlişkin İptal Davalarında Menfaat İlişkisi... 98 2. Menfaat İlişkisi ve Yargı Kararları... 101 2.1.Zaferpark Davası... 101 2.2. Güvenpark Davası... 103 2.3.Boğazlar ve Marmara Bölgesinin Tehlikeli Maddelerin Taşınımına Kapatılması İstemine İlişkin Dava... 104 3

III.DÜZENLEYİCİ İŞLEMLERİN İPTALİ İSTEMİYLE AÇILAN DAVALAR... 106 1.Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinin İptali Talebiyle Açılan Davalar... 107 1.1.ÇED Yönetmelikleri.... 107 1.2. ÇED Yönetmeliği Değişiklikleri Nedeniyle Doğan Uyuşmazlıklar... 108 1.3. İSKİ ÇED Yönetmeliğinin İptali Davası...... 127 2.Gemi ve Deniz Araçlarına Verilecek Cezalarda Suçun Tespiti ve Cezanın Kesilmesi Usulleri İle Kullanılacak Makbuzlara Dair Yönetmeliğin İptali Talebiyle Açılan Dava... 131 3. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğinin İptali Talebiyle Açılan Dava...... 133 4.Çevre Düzeni Planlarının Yapılması Esaslarına Dair Yönetmeliğin İptali Talebiyle Açılan Davalar... 141 4.1.Çevre ve Planlama İlişkisi... 141 4.2.Çevre Düzeni Planı ve Planlama Hiyerarşisinde Yeri... 143 4.3.Yönetmeliğin İptaline İlişkin Davalar... 144 5. Çevre Denetim Yönetmeliği nin İptali İstemiyle Açılan Dava..... 154 6.Motorlu Kara Taşıtlarının Egzoz Emisyonlarının Ölçüm ve Denetlenmesine İlişkin Tebliğin İptali İstemiyle Açılan Dava... 158 7.Baz İstasyonları İle İlgili Genelgenin İptali İstemiyle Açılan Davalar... 161 III. BİREYSEL İŞLEMLERE KARŞI AÇILAN DAVALAR... 166 1. ÇED e Tabi Faaliyetlerin Durdurulmasına, ÇED Olumlu ve ÇED Olumsuz 4

167 Kararlarına Karşı Açılan Davalar...... 1.1.ÇED e Tabi Faaliyetler... 168 1.2.ÇED Olumlu Belgesi, Kararı veya Görüşü... 168 169 169 170 194 203 1.3. ÇED Olumsuz Belgesi, Kararı veya Görüşü...... 1.4. Konuya İlişkin Yargı Kararları... 1.4.1.Bergama Ovacık Altın Madeni İle İlgili Dava.... 1.4.2.Dilek Güroluk Hidroelektrik Santrali İle İlgili Davalar... 1.4.3.OPET Petrol İle İlgili Dava.... 2. İdari Yaptırımların Uygulanmasından Doğan Uyuşmazlıklar... 209 210 2.1.Çevre Kanununda Yer Alan İhlal ve İdari Yaptırımlar... 213 215 2.1.1.İdari Para Cezası Uygulanacak Fiiller.... 2.1.2.Faaliyetin Durdurulması Uygulanacak Fiiller... 2.2. İdari Cezalarda Yetki... 217 2.3. İdari Cezalarda Tekerrür... 222 2.4. İdari Cezalara İtiraz ve İtiraza Görevli Mahkeme..... 224 2.6. Dava Açma Süresi... 231 2.7.Çevre Kanunu nda Düzenlenen İdari Para Cezalarının Bakanlar Kurulu 5

Kararı İle Artırılması... 232 2.8. İdari Cezalarda Kanunilik İlkesi...... 236 2.9.İdari Yaptırım Uygulamaları ve İptal Davaları... 239 2.9.1.İdari Para Cezalarına Karşı Açılan Davalar... 240 2.9.2.Faaliyein Durdurulması ve Kapatma Cezalarına Karşı Açılan Davalar... 243 2.10.Ceza Kanunu ve Kabahatler Kanununda Yer Alan Cezai Yaptırımlar... 244 2.10.1. 5237 Sayılı Ceza Kanunu... 244 2.10.2. 5326 Sayılı Kabahatler Kanunu... 251 3.Termik Santraller İle İlgili Davalar... 251 3.1.Enerji- Çevre İlişkisi... 251 3.2.Termik Santrallerin Çevreye Etkileri... 254 3.3. Gökova Termik Santralinin Yer Seçimi İle İlgili Dava..... 254 3.4.Yatağan,Yeniköy ve Kemerköy Termik Santralleri İle İlgili Davalar.... 260 3.5.Aliağa Termik Santrali İle İlgili Dava... 263 3.6.Çatalağzı Termik Santrali İle İlgili Dava...... 264 3.7. Akkuyu Nükleer Santrali İle İlgili Dava... 267 4.Gemi ve Diğer Deniz Araçlarına Verilen Para Cezaları Nedeniyle Doğan Uyuşmazlıklar... 271 4.1. Gemi ve Diğer Deniz Araçlarına Verilen Para Cezaları... 271 4.2.Gemi Kazalarının Sebep Olduğu Kirlilik Nedeniyle Açılan Davalar..... 274 4.3. Tehlikeli Yük Taşıyan Gemiler Nedeniyle Açılan Davalar... 278 5. Katı Atık ve Tehlikeli Atık Tesisleri İle İlgili Uyuşmazlıklar... 281 6

286 5.1. Çamburnu Katı Atık Tesisi İle İlgili Dava... 282 5.2. Tehlikeli Atık Tesisleri ve İzmit İzaydaş Tehlikeli Atık Yakma Tesisi İle İlgili Dava... 6.Mahalli Çevre Kurulu Kararlarına İlişkin Uyuşmazlıklar... 289 7.Özel Çevre Koruma Bölgeleri İle İlgili Uyuşmazlıklar...... 296 7.1.Özel Çevre Koruma Bölgeleri... 296 Üçüncü Bölüm ÇEVRE SORUNLARI İLE İLGİLİ TAZMİNAT DAVALARI I.İDARİ YARGIDA AÇILAN TAZMİNAT (TAM YARGI) DAVALARI... 303 1.Çevre İle İlgili Tam Yargı Davaları ve İdarenin Sorumluluğu... 304 2.İdari Yargıda Açılan Tam Yargı Davaları... 310 2.1.Ürün Kaybı Nedeniyle Açılan Tam Yargı Davaları... 310 2.1.1.Ergene Nehri Kirliliği İle İlgili Davalar... 310 2.1.2.Uşak Dokuzsele Çayındaki Kirlilik Nedeniyle Ürün Kaybı Sonucu Açılan Davalar... 317 2.2. Çevre Zararı ve Kişisel Zarar Nedeniyle Açılan Davalar... 319 2.2.1.Çevre Zararı... 319 2.2.2.Kişisel Zarar... 321 2.2.3.Ümraniye Çöplüğü İle İlgili Davalar... 321 2.2.4.Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararı... 322 II.ADLİ YARGI VE SORUNLARI..... 324 7

1.Medeni Kanun un İlgili Hükümleri... 324 1.1.Komşuluk Hukuku... 324 1.2.Taşınmaz Malikinin Sorumluluğu..... 328 1.3. Fedakarlığın Denkleştirilmesi İlkesi..... 329 2.Çevre Kanunu nun Hukuki Sorumlulukla İlgili Hükümleri...... 331 3. Adli Yargı ve Çevre... 336 4. Çevreye Verilen Zararların Tazmininde Adli Yargının İşlevi..... 349 SONUÇ... 355 ÖZET... 362 EK... 365 KAYNAKÇA... 368 KISALTMALAR AB ABD AEK AİHM AİHS AM Avrupa Birliği Ankara Barosu Dergisi Avrupa Ekonomik Komisyonu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Anayasa Mahkemesi 8

AŞ AÜSBF BK BM bk. Anonim Şirket Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Borçlar Kanunu Birleşmiş Milletler bakınız c. cilt ÇED ÇEKÜL V. Der. Ed. GEF GSM Haz. INCOSAI INTOSAI IMPEL İSKİ IULA Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma Vakfı Derleyen Editör Global Environment Facilities (Küresel Çevre İmkanları) Gayrı Sıhhi Müesseseler Hazırlayan International Congress on Organization of Audit Instutions International Organization of Supreme Audit Instutions Implementing and Enforcement of Environmental Law İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi International Union of Local Authorities (Uluslararası Yerel Yönetimler Birliği) İÜHF İYUK İZAYDAŞ KHK md. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İdari Yargılama Usulü Kanunu İzmit Atık Yakma ve Depolama Anonim Şirketi Kanun Hükmünde Kararname madde 9

METAP MK MARPOL ÖÇKK PTT RG Meditarranean Environmental Technical Assistace Programme Medeni Kanun Marine Pollution (Deniz Kirliliği) Özel Çevre Koruma Kurumu Posta Telefon Telgraf Resmi Gazete s. sayfa sa. TBMM TC TCK TÇSV TÇV TEAŞ TEK TEMA V. TMMOB TODAİE TÜBİTAK UNEP sayı Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Cumhuriyeti Türk Ceza Kanunu Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Türkiye Çevre Vakfı Türkiye Elektrik Anonim Şirketi Türkiye Elektrik Kurumu Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Koruma Vakfı Türkiye Mimar ve Mühendis Odaları Birliği Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu United Nation Environment Programme (Birleşmiş Milletler Çevre Programı) UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Orgazination (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) UNCED United Nation Conference on Environment and Development 10

(Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı) YD Yargıtay Dergisi GİRİŞ I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE AMACI Çevre sorunlarının 1 ortaya çıkma nedenleri, önemi, özellikleri ve çözümüne ilişkin öneriler, bir çok bilim dalının ve disiplinin ilgi alanına 1 Çevre sorunları hakkında bk.fehmi Yavuz-Ruşen Keleş, Çevre Sorunları, A.Ü. S.B. F. Yayınları, 1983 ve Ruşen Keleş, Çevre Sorunları ve Çevre Hakları, İnsan Hakları Armağanı, BM Türk Derneği Yayınları, Ankara 1978 ve Ruşen Keleş- Can Hamamcı, Çevrebilim, İmge Kitapevi, Ankara 1998; Türkiye Çevre Vakfı, Türkiye nin Çevre Sorunları 91, 5. Baskı, Ankara, 1991; İsmail Gökdayı, Çevrenin Geleceği Yaklaşımlar ve Politikalar, TÇV Yayını, 11

girmektedir. 2 Dünya gündemini son 30 yıldır en fazla meşgul eden konuların başında gelen çevre sorunlarına çözüm bulma arayışlarında, hukukun yeri ve önemi de yadsınamaz. Çevre hukukunun ortaya çıkış nedeni, amacı, temel hedef ve ilkelerinin anlaşılması da bu sorunların araştırılması ile olanaklıdır. Çevreyi korumak ve geliştirmek, çevre kirliliğini gidermek ve zararları tazmin amacıyla kurallar koymak, bütün bunlar için kaynak yaratmak ve yaptırımlar önermek çevre hukukunun alanına girmektedir. Çevre Kavramı Çevre kavramının, ekonomi, ekoloji, biyoloji, planlama bilimi ve diğer bilim dalları açısından belli tanımları olmakla birlikte, bu kavram hukuki olarak henüz tanımlanmamıştır. 3 Bunun nedeni, çevre kavramının hukuk terminolojisine diğer disiplinlerden daha geç girmiş olmasıdır. Ortak bir çevre kavramının tanımlanmasının, disiplinler arasında çevre için ortak bir yaklaşım birliğini getireceği ve disiplinler arası çalışmalarda iletişim sağlayacağı açıktır. Çevre kavramının günlük dilde kullanımı da çok eskilere dayanmamaktadır. Kavramın çok geniş ve sınırlarının belirsiz görünmesi, 2 Çalışmamızda bu hususlara yer verilmemiş olup, kapsamı çok geniş olan konu sınırlandırılmaya çalışılmıştır. 3 2872 sayılı Çevre Kanunu nda çevre tanımı yer almamaktadır. Mevzuatımıza ilk kapsamlı çevre tanımı, 07.02.1993 tarih ve 21489 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği ile getirilmiştir. Bu tanıma göre çevre; Canlıların yaşamı boyunca ilişkilerini sürdürdüğü ortam olup, bu ortamdaki hava, su, toprak gibi tabii çevrenin fiziksel unsurlarını, üreticiler (bitkiler), tüketiciler (hayvanlar), ayrıştırıcılar (bakteri ve mantarlar) gibi biyolojik unsurlarını, insanların tabii, beşeri, parasal ve maddesel kaynakları kullanım ve işletmelerinden doğan ekonomik çevre unsurlarını, insan topluluklarının demografik yapısı, barınma, sağlık, eğitim ve kültürel ihtiyaçlarını temin biçimleri ile tarihi ve kültürel değerlerin oluşturduğu sosyal çevre unsurlarını ifade etmektedir. Halen T.B.M.M. Genel Kurulunda bulunan Çevre Kanunu nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı yeni bir çevre tanımı getirmektedir. Söz konusu Tasarıya göre çevre; Canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları, biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamı ifade etmek üzere tanılanmıştır. Yürürlükte bulunan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği de (R.G. 16.12.2003 tarih ve 25318 ) Kanun tasarısı ile getirilmek istenen çevre tanımına yer vermiş ve Kanun tasarısı henüz yasalaşmadığından mevzuatımızdaki tek çevre tanımı olarak yürürlükte bulunmaktadır. 12

tanımlanmasında basit belirlemeleri zorunlu kılmış ve vurgulanacak özelliğine göre farklı nitelendirmeler ortaya çıkmıştır. 4 Çevre, bugünkü anlamıyla bir çok dilde yeni bir terimdir. 5 Yaklaşık 30 yıl önce üretilen bu yeni sözcükler dünyanın büyük bir bölümü tarafından yeni ve modern toplumda tanımlanması ve üzerinde çalışılması için mücadele gerektiren bir olgu olarak kabul edilmekte ve bu nedenle önemi giderek artmaktadır. 6 Ekoloji açısından bir belirleme getiren tanıma göre çevre, dünya üzerindeki canlı yaratıklarla, bunların üzerinde ve içinde yaşadıkları yeryüzünün hava, toprak ve sudan oluşan ince örtüsünü bir araya getiren sistemdir. Ekolojik anlamda çevre, bireyle ilişkili canlı-cansız her şeyi kapsamaktadır. Canlının bulunduğu yerdeki fiziksel, kimyasal koşullar ve diğer canlılar, o canlının çevresini oluşturmaktadır. 7 Çevre terimi, yeryüzündeki sınırlı bir alanı veya yerkürenin bütününü hatta gezegenin çevresini saran uzayla birlikte, gezegeni kapsayacak biçimde tanımlanabilir. Biyosfer terimi, özellikle UNESCO tarafından kabul edilen tanıma göre; evrende bu günkü bilgilerimize göre canlı yaşamını barındıran ve insan çevresinin bütününü ifade eden en geniş tanım olarak kullanılmaktadır. Gerçekten de biyosfer, yerküreyi çevreleyen dar tabakayı 4 Keleş- Hamamcı, a.g.e., s.23. 5 Fransızcada, terimin kökenleri 12. yüzyıldan itibaren kullanılan ve sözcüğün fiil hali olan environner (çevrelemek, kuşatmak) sözcüğüne kadar uzanmaktadır. İngilizcede environment sözcüğü ile kullanılan terim, bu günkü anlamıyla düzenli olarak 1960 ların başından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Diğer dillerde kavramı açıklamak üzere aynı dönemlerde yeni sözcükler yaratılmıştır. Almancada Umwelt, Hollanda dilinde Milieu, İspanyolcada Medio ambiente, Arapça da Al. Biah, Rusçada Okruzhauchhaia sreda, Japonca da Kankyo gibi. 6 Alexandre Kıss, Introduction to International Environmental Law, Programme of Training for the Application of Environmental Law, UNEP, UNITAR, Geneva, Switzerland, 1997, s. 1. 7 Fikret Berkes - Mine Kışlalıoğlu, Ekoloji ve Çevre Bilimleri, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1990, s.14. 13

içermekte, bu anlamda dünyayı ve yerkürenin birkaç bin metre üstünü ve yerkabuğu ve okyanusların altını da kapsamaktadır. 8 Ulusal yasal düzenlemelerde çevre tanımına pek rastlayamasak da, çevre ile ilgili bilimsel eserlerde farklı çevre tanımları yer almakta ve farklı anlamlar verilmektedir. Bu tanımlara göre; Çevre, bir organizmanın var olduğu ortam veya şartları içerir. Bu çevre doğal fiziki unsurlarla birlikte organizmanın etkileştiği insan ürünü ortamı içerir. 9 Diğer bir düşünce çevreyi; fiziki, biyolojik ve sosyal çevre olarak üçe ayrılan ve bir organizmanın dışında olan her şey olarak tanımlamaktadır. 10 Çevrenin sınırlarının belirsiz olması ve herkes tarafından farklı anlamlar yüklenmesi nedeniyle bu tanımları çoğaltmak mümkündür. Bu sebeple, çevre nin öznel değerlendirmelere konu olabileceği ve kimileri için bir tutku, kimileri için bir umut, kimileri için ise bir anlayışsızlık göstergesi olduğu ifade edilmiştir. 11 Uluslararası hukuki metinler de pekçok değişik çevre tanımı içermektedir. Avrupa Ekonomik Topluluğu Konseyi tarafından kabul edilen bir düzenlemeye 12 göre çevre; su, hava, toprak ve bunların birbirleri arasındaki ilişkiler olduğu gibi diğer canlı organizmalarla ilişkileri tanımlar. Diğer pek çok tanım 1972 yılında Stockholm de kabul edilen Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Bildirgesinin Önsözünde açıklanan düşünceye dayanmaktadır. Bu düşünceye göre; 8 Kıss, a.g.e., s.1. 9 IULA-EMME, Çevre Terimleri Sözlüğü, Haz. Ferzan Yıldırım- Mary Berkmen, IULA- Environmental Series, İstanbul, 1991, s.31. 10 Çağatay Güler, Çevre Sözlüğü, Saypa Yayını, No:24, Ankara, 1994, s.205. 11 Keleş- Hamamcı, a.g.e., s.18. 12 27 Haziran 1967 tarihli Konsey Direktifi md. 2. 14

İnsan kendisine fiziksel varlığını sürdürme olanağı sağlayan ve ayrıca düşünsel, ahlaki, sosyal ve tinsel gelişme fırsatı veren çevrenin hem içinde yaşayan bir canlı, hem de parçasıdır. Çevre tanımları içerisinde en kapsamlı tanımlardan birisi Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan Tehlikeli Faaliyetler Sonucu Oluşan Zarar Hakkında Sivil Sorumluluk Sözleşmesi nde 13 yer almaktadır. Sözleşmenin 2 nci maddesine göre; Çevre; -hava, su, toprak, hayvan ve bitki toplulukları gibi canlı ya da cansız tüm doğal kaynakları ve bunlar arasındaki etkileşimi, -kültürel mirasın herhangi bir bölümünü oluşturan varlıkları ve -peyzajın tüm karakteristik özelliklerini içerir. Bu nedenle, binalardan, anıtlardan ya da benzer yapılardan oluşsa da, insan yapımı çevre de bozulma karşısında korunması gereken çevrenin bir parçası olarak kabul edilmektedir. 14 Çevre ve Hukuk Çevre kavramının hukuken tanımlanması ve çerçevesinin belirlenmesi sonucunda, bu kavramla ilişkili olan çevre yönetimi, çevrenin korunması, çevre zararı, çevre kirliliği gibi kavramların tanımlanması ve kapsamlarının belirlenmesi kolaylaşacak, böylece ortak bir tanıma kavuşulması çevre hukukunun sistematize edilmesini 15 ve bağımsız bir hukuk dalı olarak sınırlarının çizilmesini sağlayacaktır. Çevrenin tanımı, çevreyi korumak için 13 Lugana Sözleşmesi olarak bilinen Sözleşme, 1993 yılının Haziran ayında kabul edilmiştir. 14 Kiss. a.g.e., s.3. 15 Aynur Yongalık, Çevre Sorumluluk Sigortası, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s.21. 15

hazırlanan hukuki metinlerin içeriğini de etkilemektedir. Hukuk ve çevre politikaları, depremler, volkanik patlamalar gibi doğal sebeplerle ya da insan müdahalesiyle ortaya çıkan ve giderek artan çevresel bozulmaya çözüm bulmak zorundadır. Hukuk, çevrenin değişimine yol açan doğal süreçleri etkileyemez. Bununla birlikte, hukuk kuralları, doğal felaketleri önlemeye ya da onlara karşı koymaya yönelik tedbirleri içeren insan davranışlarını düzenleyebilir. 1960 ların sonundan bu yana, bir çok ulusal ve uluslararası hukuki belge, çevreyi korumanın acil gerekliliğini belirtmiştir. Çevrenin korunmasına ilişkin ulusal hukuki düzenlemeler için gerekli temeli sağlayan uluslararası belgeler arasında en önemli rol oynayan 1972 Stockholm Bildirisi, insanın çevresinin korunması ve geliştirilmesinin, insanlığın iyiliği ve dünyadaki ekonomik gelişme için önemli olduğunu vurgulamıştır. İnsanın doğal çevresini değiştirme kapasitesi tüm insanlara hayat kalitelerini arttırma fırsatı tanıyabilir; bu kapasite yanlış ya da dikkatsizce kullanıldığında ise insanlığa ve çevreye hesap edilemeyecek maliyette zararlar verebilir. 16 Dünya Doğa Şartı na 17 göre, insanlar doğanın bir parçasıdır; hayat ise, enerji ve doğal kaynakları sağlayan doğal sistemlerin kesintisiz olarak işlemesine bağlıdır. Yaşamın her şekli eşsizdir ve insan açısından değeri gözetilmeksizin saygıyı hak etmektedir. Uygarlık da köklerini, insan kültürünü şekillendiren ve bütün sanatsal ve bilimsel gelişmeleri etkileyen doğadan almıştır. Bununla birlikte, insanlar doğayı değiştirebilir ya da faaliyetleri sonucunda doğal kaynakları tüketebilirler. Bu yüzden, doğanın dengesinin ve kalitesinin sürdürülmesinin ve doğal kaynakların korunmasının aciliyeti ve gerekliliği tam olarak anlaşılmalıdır. Doğadan sağlanacak faydaların sürekliliği, temel ekolojik süreçlerin ve yaşam destek sistemlerinin devamına 16 Kiss, a.g.e., s.3. 17 Dünya Doğa Şartı 28 Ekim 1982 de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından ilan edilmiş ve çevre hakkı ile ilgili somut hükümler yer almıştır. Devletlerin, çevre hakkı ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirmesi ve bireylerin haklarının belirlenmesi öngörülmüştür. 16

ve de insanlar tarafından doğal ortamın yok edilmesi ve kaynakların aşırı sömürülmesinin yoğunluğuna bağlıdır. Aşırı tüketim ve doğal kaynakların yanlış kullanımı sebebiyle doğal sistemlerin zarar görmesi, insanlar ve devletler arasında uygun ekonomik düzenin sağlanmasındaki başarısızlık, uygarlığın ekonomik, sosyal ve siyasi yapısının parçalanmasına neden olmaktadır. Doğanın ve doğal kaynakların korunması adaleti sağlarken, kıt kaynaklar için rekabet edilmesi de çatışmalara ve savaşlara yol açmaktadır. Sonuç olarak insan, doğal kaynakları şimdiki ve gelecekteki nesillerin faydası için türlerin ve ekosistemlerin korunmasını ve sürdürülmesini sağlayacak şekilde kullanmak ve bunu geliştirmek zorundadır. 18 Rio Bildirisi olarak bilinen Çevre ve Kalkınma Bildirisi 19 de bu ilkelere dayanmaktadır. Bildirinin önsözü, Dünyanın bütün ve bağımsız doğası nı insanların evi olarak tanımakta; tüm insanların çıkarına, küresel çevre ve kalkınma sisteminin bütünlüğüne saygı üzerinde durmaktadır. 4 üncü maddeye göre: Sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirebilmek için, çevrenin korunması, kalkınma sürecinin ayrılmaz bir parçasını oluşturabilir ve bu süreç dışında tutulamaz. Dünya ekonomisinin küreselleşmesi, uluslararası ticaretin serbestleşmesi, sermaye akışı hareketleri, uluslararası iletişimin dönüşümü, sürdürülemez üretim ve tüketim biçimlerinin dünya çapında kullanımı gibi unsurlar, dünya standartlarının eşit dağılmaması, yaygın dış borç ve ulusal ve küresel çevresel varlıklara karşı artan tehdit gibi unsurlarla bir araya geldiğinde; çevre ve kalkınma konularının küresel açıdan değerlendirilmesi için birlikte ele alınması gerektiği konusunda fikir birliği yaratmıştır. 20 Küresel 18 Kiss, a.g.e., s.5. 19 Bildiri 14 Haziran 1992 de Rio de Janeiro da 172 devletin temsilcisi tarafından kabul edilmiştir. 20 UNEP, Globalization And The Environment: An Environmental Law Perspective, 17

ve yerel düzeyde çevre anlaşmalarının ve politikalarının oluşturulması ve bu anlaşmaların ulusal ve yerel düzeyde uygulanmasının, mevcut ve gelecekte ortaya çıkabilecek çevresel tehditlere anında cevap verilebilmesine yardımcı olacağı açıktır. Çevre hukuku, dünya üzerindeki çevresel tehditlere karşı koymak için, çevre ve kalkınma konularının birleştirilmesinde ve desteklenmesinde önemli bir rol oynamakta ve bu rolün önemi uluslararası çalışmalarda ortaya çıkmaktadır. Çevre konusunun uluslararası alanda bu kadar etkin olması, uluslararası belgelere girmesi, devletlerin bu konuda karşılıklı taahhütlerde bulunması ve işbirliği yapması iç hukuk açısından da gelişmeleri hızlandırmıştır. 21 Çevre Hukuku, sürdürülebilir kalkınma politikalarını uygulanabilir hale getirmek için önemli bir zemin hazırlamakta ve temel küresel, bölgesel ve ulusal çevre konuları ile sürdürülebilir kalkınma konusundaki sorunları çözmek üzere, uluslararası sistemlerin ve ulusal kapasitelerin geliştirmesinde hükümetleri desteklemektedir. 22 Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı nın (UNCED) sürdürülebilir kalkınma kavramına 23 siyasi meşruiyet kazandırmasından bu yana, sürdürülebilir kalkınma karşısındaki tehditleri önlemek için çevre hukukunun gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde geliştirilmesine olan talep artmıştır. 24 Belli bir yörede yaşayan halk ya da çıkar grupları devletten, bir Biannual Bulletin of Environmental Law, Volume 4, 1995, s.1. 21 Can Hamamcı, Çevre ve Hukuk, Prof. Fehmi Yavuz a Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, No:528, 1983, s.249-250. 22 UNEP, Globalization, s.1 23 Çevre hukukunun temel kavramlarından biri olan Sürdürülebilir Kalkınma kavramı Ortak Geleceğimiz Raporunda; Bu günün gereksinimlerini gelecek kuşakların kendi gereksinimlerini karşılama olanaklarını tehlikeye atmaksızın karşılayan kalkınma olarak tanımlanmıştır. Sürdürülebilir kalkınma bir denge arayışını, bir uzlaşmayı yansıtmaktadır. Bu açıdan bazı radikal çevrecilerin savundukları sıfır büyüme savı ile bazı az gelişmiş ülkelerin öncelik tanımakta ısrar ettikleri kalkınmacı (geleneksel) yaklaşım, iki aşırı uç olarak sürdürülebilir kalkınmanın kapsamı dışında bırakılmalıdır. Sürdürülebilir Kalkınma yaklaşımında, gelecek kuşaklara kendi gereksinimlerini karşılama olanağının tanınması odak noktası olduğundan, bunun gerçekleştirilmesi için her şeyden önce eldeki kaynakların korunması, en iyi şekilde kullanılması gerekmektedir. 18

bölgenin ya da ilin yöneticilerinden, özel bir bölgeyi ya da türü korumaları, kirliliği önlemeleri ya da atıkların yok edilmesi için bir şey yapmalarını istediklerinde (çoğu zaman bu yasal araçların kullanılması için resmi bir talep bulunmaktadır), ilgili kamu otoritesi yürürlükte olan yasaları uygulayarak ya da yeni düzenlemeler yaparak, çevre konusunda yetkili yeni bir birim ya da kurum oluşturarak, çevre ile ilgili bir kolluk teşkilatı kurarak bu isteğe cevap vermektedir. 25 Bu anlamda hukukun çevrenin korunmasındaki rolünün iyi anlaşılması gerekmektedir. Hukuk kuralları, yürürlüğe girmeleri ve uygulanabilmeleri için gerekli olan sürecin tamamlanmasından sonra kamu otoriteleri tarafından kabul edilen bağlayıcı ve yaptırımları içeren normlardır. Bu süreç hukuk kurallarını, ahlak ve din kurallarından ve sosyal düzenden ayırmaktadır. Hukuk kurallarının bağlayıcı niteliği ve uygulanmasını sağlayan yaptırımlar, çevreye zarar veren davranışları önlemek ve ortadan kaldırmak işlevine sahip olmalıdır. Bununla birlikte, uluslararası kuruluşlar bünyesinde toplantılarda ortaya çıkan bildirilerde yer alan bağlayıcı olmayan kurallar ve prensipler de, özellikle çevrenin korunması alanında, uluslararası hukukta giderek artan bir role sahip olmakta ve bunların işlevi devlet otoritelerine ve diğer aktörlere çalışmalarında yol göstermek ve aynı zamanda yeni bağlayıcı ve yaptırımcı kurallara olan gereksinimin fark edilmesine de katkıda bulunmaktır. 26 Bu anlamda çevre hukukunun, hukukun dinamik özelliğini yansıtan en önemli örneklerinden biri olduğu, 27 henüz kendine özgü yöntemlerin arayışı içinde olmakla birlikte, kendini kanıtlayarak gelişmişlik düzeyine eriştiği bilinmektedir. 28 Adalet (eşitlik) düşüncesi de yeni kararların ya da kuralların 24 UNEP, Globalization, s.2. 25 Kiss, a.g.e., s.6. 26 a.k., s.6. 27 Ruşen Keleş- Birol Ertan, Çevre Hukukuna Giriş, İmge Kitapevi, Ankara, 2002, s.47. 28 Hamamcı, Çevre ve Hukuk, s.250. 19

geliştirilmesine yardımcı olmaktadır. Adalet kavramı, başka şekilde korunamayacak olan meşru çıkarları göz önünde bulundurmanın gerekliliğini yansıtmaktadır. Ekolojik Devrin başlangıcında ve özellikle 1970 lerde, dünyanın doğal bitki ve hayvan topluluğunun zarar görmesine ve kirliliğe çare olarak görülen çevresel düzenlemelerin geliştirilmesi yönünde bir eğilim ortaya çıkmıştır. 1980 lerde çevrenin korunması için gerekli olan hukuk kurallarının etkisizliğinin yarattığı hayal kırıklığı artmasına rağmen, bu durum yasama çalışmalarını engellemediği gibi yavaşlatmamıştır bile. 1990 larda pazar ekonomisinin zaferiyle birlikte, gerek uluslararası gerekse ulusal düzeyde, hukukun çevreyi korumada etkisiz kaldığı ve yeterli olmadığı yönünde görüşler artmıştır. 29 Çevre hukukunun tüm çevre sorunlarını çözebileceği fikri gerçekçi ve doğru değildir. Ancak çevre korumanın bir aracı olarak yasal araçların tamamen ortadan kaldırılmasının, çevrenin korunmasında başarısızlığa yol açacağı hiç kuşkusuz doğrudur. Hukukun mevcut düzendeki yerini ve rolünü iyi anlamak, uç noktalar arasındaki dengeyi sağlamaya yardımcı olacaktır. Hukukun işlevi yalnızca tanımlamalar yapmak ve yasaklamalar getirmek değildir. Hukuk aynı zamanda özendirme, caydırma ve yönetim araçlarının yaratılması gibi diğer müdahale yollarını da içermektedir. 30 Günümüzde bilinen çoğu ekonomik araçlar, yasal ölçütler kullanılarak uyarlanmakta ve uygulanmaktadır. Ancak bütün bu araçların uygulanabilmesi için, öncelikle uygulayıcıların hukukun üstünlüğü ilkesini her alanda kabul etmeleri gerekir. Hukukun üstünlüğüne dayanan bir devlette, hiç kimse hukukun ne üstünde ne de altındadır, herkes hukuk karşısında eşittir. 31 Bu açıdan çevre normları hiç 29 Kiss, a.g.e.,s.6. 30 a.k., s.7. 31 Sami Selçuk, Adli Yıl Açış Konuşması, (1999-2000), 6 Eylül 1999, Yargıtay Başkanlığı, s. 26. 20

bir ayrım gözetilmeksizin herkese uygulanmalıdır, aksi taktirde bu normlar sadece kağıt üzerinde kalacak, eşitlik ilkesi gözetilmediği için uygulamaya geçemeyecek ve hukuk kurallarının yaşaması için bulunması zorunlu olan toplumsal inanç da sağlanamayacaktır. 32 Ülkemiz açısından bu hususta büyük bir yol kat etmiş olsak da, hukukun üstünlüğü ilkesinin siyasal, kamusal ve toplumsal alanda yerleşmesinin uzun bir süreyi kapsayacağı 33 açıktır. Çevreyi kirleten gazlar ya da petrol için özel vergilendirme, çevreyi kirletmeyen faaliyetler için devlet desteği, topraklarını ekolojik dengeyi bozmayacak şekilde kullananlara tanınacak bazı muafiyetler, ticaret konusu yapılabilen izinler, firmaların çevresel denetimi, çevreye duyarlı etiketleme gibi kavramlar yasal araçların ürünüdür. Bu nedenle, çevre korumada kullanılan ve genellikle yasal olan araçların yapısı ile bu araçların içeriği arasındaki farklılıktan doğabilecek karışıklığın ortadan kaldırılması gerekir. Yöntemlerin içeriği ve yönet ve kontrol et mekanizmaları, çevre standartlarının oluşturulmasından, endüstriyel ya da tarımsal üretime, ulaşım, ticaret, bilimsel araştırma, eğitim ve bilgiyi içeren çeşitli müdahalelere kadar birçok farklılıklar gösterebilir. Hukuk halen, devletin çevre konusuna ilgisini ortaya koyabilmesi için kullanabileceği tek yol gibi görünse de, yasal düzenlemeler her düzeyde çevresel çıkarları dikkate almamaktadır. Mesela, mülkiyet hakkı gibi genel hukuk ilkelerinin çevreyi korumak amacıyla kullanılmasının kesinlikle yeterli olmadığı ifade edilmiştir. 34 Böyle bir bakış açısında, bireylerin, grupların, hatta tek tek ülkelerin bile kısa vadeli çıkarlarına öncelik verme gibi bir risk bulunmaktadır. Bir ormandaki ağaçların, sahibi (ister kamu mülkiyeti, ister 32 Ersan Şen, Ceza Hukuku Açısından Çevre Kanunu na Bakış, Çevre Kanunu nun Uygulanması, Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Ankara, 1999, s.118. 33 Çetin Aşçıoğlu, Hukukçu ve Politikacı da Hukukun Üstünlüğü Bilinci, Cumhuriyet, Bilim Teknik Eki, 1 Mayıs 2004, s.15. 21

özel mülkiyet olsun) tarafından kesilmesi ya da satılması buna basit bir örnektir. Böyle bir durumda, gelire olan ihtiyaç, ağaçların giderek azalmasının yaratacağı sonuçlardan daha önemli hale gelebilir. Öyle ki, bu durum artan erozyona ve komşu alanlarda ve yabancı ülkelerde sel tehlikesine sebep olabilmekte ve yeni çevre sorunlarına yol açabilmektedir. Bu nedenle, mülkiyet hakkının çevrenin korunmasında çevre hakkı karşısında bulunan bir hak olduğu ve kamu yararına sınırlandırılması gerektiği kabul edilmektedir. Çevrenin kapsadığı tüm doğal kaynakların olumsuz etkilenmesi sonucunda, bunların yenilenemeyen kaynaklar olarak düşünülmesi ve bunlardan yararlanırken belirli kuralların konulması kaçınılmazdır. Çevre hukukuna yöneltilen bir diğer eleştiri de onun, mevzuatın düzenlemediği olguları ve yeni gelişmeleri ve ayrıca geleceğe yönelik eylem stratejilerini dikkate almaması nedeniyle etkin olmamasıdır. Bu nedenle politika araçları gibi daha yumuşak bir yaklaşım içeren araçlarla yer değiştirmesi gerektiği belirtilmektedir. 35 Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, çevresel düzenlemeler, bu düzenlemeleri uygulamak durumunda olanların gerçek durumunu dikkate almamaktadır. Aslında çoğu zaman, fakir ve gelişmekte olan ülkeler, doğal hayatı koruyan ya da tehlikeli atıkların bertaraf edilmesini yasaklayan kuralların ve ilkelerin hukuk çerçevesinde uygulanması açısından gerekli olan ekonomik ya da bilimsel araçlara sahip değillerdir. 36 Çevre hukukunun uygulanması için hem toplumda bu bilincin oluşması hem de devlette bu irade ve kararlılığın bulunması gerekmektedir. Bu anlamda çevre hukuku oluşturulması ve uygulanması ciddiyet gerektiren bir konudur. 37 34 Kiss, a.g.e., s.7. 35 Kiss, a.g.e., s.8. 36 a.k., s.8. 37 Sami Selçuk, Adli Yıl Açış Konuşması, (2000-2001), Yargıtay Başkanlığı, 6 Eylül 2000, 22