Düşünme ve Zekâ Prof. Dr. Güler Bahadır Dr.Nilüfer Alçalar İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı
Amaç Düşünme, problem çözme ve zekâ konularını kavramak 2
Öğrenim Hedefleri: Öğrenciler; Düşünmeyi tanımlayabilmeli Problem çözme aşamalarını sayabilmeli Piaget nin kuramını açıklayabilmeli Zekanın tanımını yapabilmeli Zeka kuramlarının özelliklerini söyleyebilmeli Zeka bölümü kavramını açıklayabilmeli Zeka geriliklerini sayabilmeli 3
Düşünme nedir? 4
Düşünme Nesneler yerine onların simgelerini (symbole) kullanarak yapılan bir zihin işlevi ve problemlere çözüm arama biçimidir 5
Düşünmenin yapı taşları Dil İmgeler Kavramlar 6
Problem Çözme Aşamaları Hazırlık Kuluçka Kavrayış ya da aydınlanma Değerlendirme ve düzeltme 7
8
JEAN PIAGET (1896-1980) İnsanın bilişsel gelişimi konusunda öncü çalışmalarıyla bilinir Kuramını kendi çocukları ve diğer çocuklarla yaptığı titiz çalışmaları neticesinde oluşturdu 9
JEAN PIAGET (1896-1980) Piaget çocuk aklının yetişkinlerin bir minyatürü olmadığını ve düşünüş tarzlarının kendilerine has olduğu fikrini ortaya atmıştır 10
Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemleri Duyusal-Motor Dönem (0 ay - 24 ay) İşlem Öncesi Dönem (2 yaş- 7 yaş) Somut İşlemler Dönemi (7 yaş 11yaş) Soyut İşlemler Dönemi (11 yaş ve üstü) 11
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş) Bu dönemde bebekler kendi bedenleriyle çevre arasındaki ilişkileri kurmakla meşguldürler Göreli olarak iyi gelişmiş duyu organlarının sayesinde bunu yapabilirler Görme, dokunma, duyma ve emme yoluyla kendilerine ve çevreye dair izlenimler toplarlar 12
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş) Piaget bu döneme duyusal-motor dönem adını koymuştur çünkü ilerideki zihinsel etkinliklerin temeli sayılan bu yaşantılarda temel araç duyusal ve motor yaşantı ve etkinliklerdir Bebek sayısız deneme sonucu dışsal dünya ile kendisinin birbirlerinin uzantıları olmadıklarını ve bilakis ayrık olduklarını fark eder 13
Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş) Yine bebekler bir nesnenin elle yer değiştirebileceğini (nedensellik kavramı) kavrarlar Bu dönemde edindikleri en önemli keşiflerden bir tanesi nesne devamlılığı (sürekliliği) kavramıdır 14
Duyusal Motor Dönem (0-2 Yaş) Bu, bir nesne gözden kaybolsa dahi (annenin mutfağa gitmesi, oyuncak topun koltuğun altına girmesi) yok olmadıklarınıvarlıklarına devam ettiklerini fark etmektir 15
Nesne Devamlılığı (Sürekliliği) Resimdeki bebekte bu kavram henüz gelişmemiştir Bu nedenle önünde ilgi gösterdiği oyuncakla kendisi arasına oyuncağı kapatacak bir kâğıt parçası konduğunda, oyuncağa olan ilgisi kaybolur (başka yöne bakıyor ikinci resimde) 16
Nesne Devamlılığı (Sürekliliği) Bu da bebeğin oyuncağın hala kâğıdın arkasında gizli olduğunu bilmediğini gösterir 17
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) Bu dönemin gelişimsel görevleri: Dil öğrenmeye ve sembollerle düşünmeye başlar Mantık yürütebilir ancak olayları sadece bir yönleriyle düşünebilir (renkli üçgen, kare ve dikdörtgenleri sınıflandırırken, bunları en belirgin özellikleri olan renkleri göz önünde bulundurmak gibi) 18
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) Ben-merkezcidir, başkasının bakış açısını algılayamaz/anlayamaz Bu ben merkezcilik o derecededir ki, telefonda işteki annesiyle konuşan bir çocuk kendisine anne bak, kırmızı elbisemi giydim diyebilir ve kendisinin gördüğü şeyi annesinin de görebileceğini zanneder 19
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) Bu dönemde çocuklar nesnelerin en dikkat çekici özelliklerine odaklaşır diğer özellikleri gözden kaçırırlar Çokça sorular sorarlar, her şeyin cevabını bilmek isterler, bildiklerinden emin görünürler ancak bildiklerini nasıl bildiklerini açıklayamazlar 20
Deney: (Korunum İlkesi) 21
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş) Bu dönemin gelişimsel görevleri: Somut problemler çözebilir Korunum ilkesi edinir Önce miktarların (sayılar, uzunluk, alan) korunumu, sonra ağrılık, sonra da hacim korunumu edinir (Gelişimde ardışıklık) Olayların, nesnelerin birden fazla yön- özelliğini hesaba katarak düşünebilir 22
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş) Bu dönemde sınıflama, sınıflandırma, karşılaştırma, dört işlem yapma ve dönüştürme gibi beceriler gelişerek, çocuğun işlemleri muhakeme edişi mantıklı bir hale gelir Ben merkezci düşünceden uzaklaşmaya başlar ve ikinci bir kişinin yerine kendilerini koyabilirler 23
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş) Ulus, cesaret, olgu, onur, erdem, gibi terimlerde ifade edilen soyut anlamları bilmezler Benzer şekilde, deyimler ve atasözlerindeki soyut anlatımı anlayamazlar 24
Somut İşlemler Dönem (7-11 Yaş) Somut işlemler dönemi, zihinsel işlem yapma yeteneğinin henüz gelişmediği işlem öncesi düşünce ile mantık işletme yoluyla muhakeme yapabilen soyut düşünce arasında bir geçiş dönemi olarak kabul edilebilir 25
Soyut İşlemler Dönem (11 yaş ve sonrası) Bu dönemde bireyin ayırt etme, değişkenleri belirleme ve kontrol etme, hayal kurma, soyut kavramları algılayabilme gibi becerileri gelişir Genelleme, tümdengelim, tümevarım gibi zihinsel işlemler yapılabilir 26
Soyut İşlemler Dönem (11 yaş ve sonrası) Soyut düşünme yetisini kazanmayı Piaget bireyin uyum sağlama çabasının bir ürünü olarak görür Birey artık kendi düşünce süreçlerinin farkındadır, kendi düşüncelerini eleştirir, diğer bilinen gerçekleri ölçüt alarak kendi yargılarının doğruluğunu yoklayabilir 27
Soyut İşlemler Dönem (11 yaş ve sonrası) Son dönem olan bu dönemden sonra bilişsel yapıda nitel bir gelişme ortaya çıkmaz. Ancak, geliştirilen yaşantılara bağlı olarak nicel gelişmeler her zaman mümkündür 28
Zekâ (Intelligence) nedir? 29
Zekâ (Intelligence) Soyut düşünme yeteneği Problem çözme yeteneği Yeni durumlara uyum Öğrenebilme yeteneği Yaratıcı düşünebilme Kişinin yeni durum ve engeller karşısında deneyimlerinden yararlanarak gerekeni yapması 30
Zekâ Kuramları Spearman (1915) İki Faktör Kuramı Thurstone (1938) 7 Bileşen Kuramı Cattell (1971) İki Küme Zihinsel Yetenek Kuramı Gardner (1983) Çok Yönlü Zekâ Teorisi 31
Zekâ Kuramları Spearman ın İki Faktör Kuramı Kaynağından çıkan suyun birçok farklı yöne dağılması gibi, genel zekâ özel alanlardaki yeteneklere dağılır (Spearman, 1915) 32
Thurstone ın 7 Bileşen Kuramı Uzaysal yetenek Algısal hız Sayısal yetenek Sözel yetenek Bellek Kelime bilgisi Akıl yürütme Bu yetenekler göreceli olarak birbirinden bağımsızdır (Thurstone, 1938) 33
Cattell in İki Küme Zihinsel Yetenek Kuramı 1. Küme : Kristalize zekâ Mantık yürütme Sözel beceriler Sayısal beceriler 2. Küme : Akışkan zekâ Görsel uzaysal yetenekler Görsel ayrıntıları fark etme yeteneği Ezber belleği (Catell, 1971) 34
35
Howard Gardner ın Çok Yönlü Zekâ Teorisi (Multiple Intelligences Theory) ZEKA,içinde yaşanılan toplumda faydalı bir şeyler yapabilme kapasitesidir Her insanda kendine özgü bulunan yetenek ve beceriler bütünüdür; Kişi becerisini bulunduğu ortama, mekana, zamana göre geliştirir Her birey sahip olduğu zekâlarla birlikte farklı bir öğrenme, problem çözme ve iletişim kurma yöntemine sahiptir 36
Çok yönlü zeka kuramı Zekanın tek bir boyutta olmadığını, aksine her bireyin farklı derecelerde, çeşitli zekalara sahip olduğunu öne sürer...bütün çocuklar bu zekâ türlerine çeşitli düzeylerde sahip olarak doğarlar, bu zekâ türlerinden bazılarına daha çok eğilimleri olabilir Zekâ türleri çeşitli yöntemlerle geliştirilebilir 37
Gardner ın Çok Yönlü Zekâ Teorisi (1983) 38
Gardner ın Çok Yönlü Zekâ Teorisi (1983) Dilsel zekâ (Linguistik, sözel zekâ) Mantıksal, matematiksel zekâ Görsel, uzaysal zekâ (Alansal, resim zekâsı) Müziksel, ritmik zekâ Sosyal zekâ (Kişiler arası zekâ) İçsel zekâ (Kişinin kendine dönük zekâsı) Bedensel, kinestetik zekâ (Beden zekâsı) Doğa,varoluşçu zeka 39
Dilsel Zekâ Sözel iletişimi iyi Kelime oyunlarını sever Hafızası iyi Espriler yapar Duygu ve düşüncelerini iyi ifade eder Hikâye, masal, fıkraları ayrıntılı anlatır Sözcük dağarcığı zengindir 40
Mantıksal, Matematiksel Zekâ Matematik etkinliklerini sever Problem çözme, sorgulama yetenekleri gelişmiştir Mantık oyunlarını, yap bozları sever Fen e ve deneylere ilgi duyar Aletlerin nasıl çalıştığını sorgular Üst düzey düşünce becerilerini kullanır 41
Görsel, Uzaysal Zekâ Görsel hayal gücü iyidir Resim çizmekten hoşlanır Sanatsal etkinliklerden zevk alır Yaşıtlarından daha hayalcidir Görsel sunuşları sever Video ve bilgisayar oyunlarını sever Bulmacadan hoşlanır 42
Müziksel, Ritmik Zekâ Müzikle ilgilidir Bir enstrüman çalabilir Şarkı söylemeyi sever, birçok şarkı bilir Melodileri hatırlar Tempo tutar Çevresindeki seslere karşı duyarlıdır Ritmik olarak konuşur ya da hareket eder 43
Sosyal, Kişiler Arası Zekâ Birçok arkadaşı vardır Grubun doğal lideridir Yaşıtları ile konuşmaktan zevk alır Arkadaşlarının sorunlarına çözüm önerilerinde bulunur Ses, jest ve mimiklerini iyi kullanır Başkaları için duygular taşır 44
İçsel, Kişinin Kendine Dönük Zekâsı Kendini yönlendirebilir Özgüveni yüksektir Bağımsızlık gösterir Birçok hobisi vardır Kendine saygısı yüksektir Kendi kendine çalışmayı sever 45
Bedensel, Kinestetik Zekâ Bir ya da daha fazla sporda başarılıdır Uzun süre oturduğunda kıpırdanır Nesneleri parçalayıp, birleştirmeyi sever Yeni şeyleri eller Kendini tiyatrovari şekilde ifade etmeyi sever Koşma, atlama vb. sever 46
Doğa,varoluşçu zeka Doğadaki canlıların yaşamına ilgi duyar. Farklı canlı türlerinin isimlerine karşı dikkatlidir; çiçek türleri, hayvan türleri onlar için çok çekicidir Seyahat etmeyi, belgeseller izlemeyi severken, doğa ve gezi dergilerini incelemekten hoşlanır Doğanın insanlar üzerindeki ya da insanın doğa üzerindeki etkisi ile ilgilenir 47
Var mı Arttıran? Tüm zeka alanlarına ek bir dokuzuncu zeka alanı olarak Gardner (1999), hayatın anlamı ve hayatın başlangıcı gibi insanın var oluşu hakkındaki sorulara karşı duyarlılık olarak tanımladığı Varoluşçu Zeka dan (Existential Intelligence) bahseder 48
49
Zekânın Gelişimi (Kalıtım mı? Çevre mi?) 50
Zekânın Gelişimi (Kalıtım mı, Çevre mi etkili?) Gizil güç olarak gelen, doğuşta potansiyel olarak var olan zekânın sınırları, kalıtımsal olarak büyük ölçüde belirlenmiştir Ancak, bu sınırlar içinde ulaşılan gerçek zekâ düzeyi çevresel faktörlerce belirlenir. 51
52
Zekânın Ölçülmesi Zekâ bölümü (IQ) Zekâ yaşı Doğum yaşı Zekâ Yaşı Z.B.= x 100 Doğum Yaşı 53
Zekânın Ölçülmesi İlk zekâ testi, 1905 yılında Binet ve Simon tarafından geliştirilmiştir Stanford-Binet zekâ ölçeği Wechsler zekâ ölçeği (yetişkin) Wechsler zekâ ölçeği (çocuk) Cattell zekâ testi (2. ve 3. form) Porteus zekâ testi Alexander zekâ testi 54
55
Testlerin Özellikleri Geçerlik Güvenirlik Normlar Standardizasyon 56
Testlerin Özellikleri Geçerlik: Testin neyi ölçmek için hazırlanmışsa onu ölçmesi gerekir. Örneğin, kişilik testi olarak hazırlanmış bir test zekayı ölçmek amacıyla kullanılamaz Güvenirlik: Aynı testin ve ya eşdeğerinin aynı kişi ya da grup üzerine yeniden uygulandığında,yaklaşık aynı değeri vermesidir 57
Testlerin Özellikleri Normlar: İyi bir test standart bir gruba ya da gruplara dayanan normlara sahip olmalıdır.normlar bir kişinin puanının başka kişilerin puanları ile karşılaştırılmasını sağlar 58
Testlerin Özellikleri Standardizasyon: Testler mesleki yeterliliği olan uzman kişilerce uygulanmalı,uygulamada belirli bir düzen,yönerge,zaman sınırlaması gibi koşullar değişmeden aynı biçimde uygulanmalıdır.ayrıca testin kültürel standardizasyonu yapılmalıdır 59
Zekada çan eğrisi 60
61
Zekâ Bölümü Dağılımı 0-24 İdio 25-49 Embesil 50-69 Debil 70-79 Düşük zekâlı 80-89 Tutuk zekâlı 90-109 Normal 110-119 İleri zekâlı 120-129 Üstün zekâlı 130-139 Çok üstün zekâlı 140 ve Dahi 62
Zeka Geriliği Nedir? Zeka geriliği kişinin yaşına ve konumuna uygun işlevselliği gösterememesiyle belirlidir Bunun yanı sıra motor gelişimi, dili kullanma yeteneği bozuk, anlama ve kavramada yaşıtlarından geride bir düzeydedir 63
Zeka geriliğinin sebepleri: 1. Kalıtımsal (soyaçekim) 2. Gebelik sırasında annenin ve bebeğin karşılaştığı tehlikeler 3. Doğum sırasında çocuğun beyninin zedelenmesi, beynin oksijensiz kalması 4. Enfeksiyonlar, kafa travmaları ve zehirlenmeler) 5. Kafatasının yapı anormallikleri 64
Zeka geriliği tanısı Zeka geriliği tanısı konması için, başlangıcının 18 yaşından önce olması ve ortalamanın altında zeka işlevselliğinin görülmesi, yani uygulanan zeka testinde 70 veya altında IQ nun olması gerekir. 65
Zeka geriliği tanısı İletişim, kendine bakım, ev yaşamı, toplumsal/kişiler arası beceriler, toplumun sağladığı olanakları kullanma, kendi kendini yönetip yönlendirme, okulla ilgili işlevsel beceriler, iş, boş zamanlar, sağlık ve güvenlik alanlarından en az ikisinde o sıradaki uyum işlevinde eşzamanlı yetersizliklerin veya bozuklukların olması gerekir 66
Sıklık Araştırmalara göre, zeka geriliğinin yaygınlığı %1 olarak bildirilmektedir. Erkeklerde kızlardan daha sık gözlenir. Hafif derecede zeka geriliklerinin toplumda görülme oranı %2-3 iken orta ve ağır derecedekilerin oranı % 0,3 tür. 67
Ayırıcı tanı Tedavi için zeka geriliği ile karışan özel öğrenme bozuklukları ile ayrım yapılması gerekir Özel öğrenme güçlüğü durumunda zeka normal veya normale yakın olmasına rağmen zihni fonksiyonların bazılarındaki yetersizlik yüzünden öğrenmede zorluk ortaya çıkar. Bu durumlar zeka geriliği değildir ve tedavileri mümkündür 68
Ayırıcı tanı (devam) Çocukta zeka geriliği olmadığı halde, yaşına uygun zihinsel yeterlilik gösterememesinin nedeni psikiyatrik rahatsızlıklar olabilir. Bunlar arasında DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu), çocukluk depresyonu, reaktif bağlanma bozukluğu sayılabilir 69
Tedavi Zeka geriliğini tedavi edecek ilaç yoktur Fakat zeka geriliği olanlarda ergenlik çağında görülebilecek saldırganlık, davranış bozuklukları veya psikiyatrik rahatsızlıklar için ilaç kullanılabilir Genelde bu çocuklarda ayrıca görülebilen bedensel hastalıklar için de tedavi gerekir 70
Tedavi (devam) Zeka geriliği olan çocukların tedavisi için, kendilerine bakabilmeleri ve ileride başkalarına bağımlı olmadan yaşamlarını sürdürmeleri için gerekli becerilerin kazandırılması, mevcut kapasitelerinin tamamını kullanabilmeleri için gerekli eğitimin verilmesi ve ailelerinin psikolojik danışmanlık alması gereklidir 71
Duygusal Zekâ (Emotional Quotient) 72
73
Duygu - Zeka İlişkisi Duygusal zeka konusundaki çalışmalar, zeka seviyeleri en üst düzeyde olan bireylerin gerek iş gerekse özel yaşamlarında neden her zaman en iyi olmadıklarını araştırmakla başlamıştır (Cooper & Sawaf, 1997) Duygusal zekanın arkasındaki temel önerme, başarının ve mutluluğun zekanın ötesinde daha başka şeylere bağlı olduğudur (Cherniss, 1998) 74
EQ+IQ= Bireysel Başarı Önemli olan EQ ve IQ arasında uygun dengenin sağlanabilmesi ve IQ-EQ sinerjisidir. Biri diğerinin yerine asla düşünülemez. Her biri insanlarda farklı oranda vardır 75
Duygusal Zekâ (Emotional Quotient) Salovey ve Mayer e (1990) göre, kişinin kendisinin ve diğerlerinin duygularını izleme, bunlar arasında ayrım yapma ve bu bilgiyi düşünce ve eylemlerde kullanma becerisini içeren, sosyal zekânın bir alt kümesidir 76
Duygusal Zeka (EQ) Salovey ve Mayer, duygusal zekayı dört boyutta ele aldıkları bir yetenek modeli oluşturmuşlardır. 1. Duyguları algılama ve tanımlama 2. Duyguları düşüncede kaynaştırma 3. Duyguları anlama 4. Duyguları kontrol etme (Yılmaz, 2007) 77
Duygusal Zeka (EQ) Kendi beden dilini kontrol edebilmek, başkalarının beden diline duyarlı olmak Empati göstermek Uzlaşmaya dayalı ilişki kurmak İnsanlarla olumlu ilişkiler içinde olmak Başkalarını hesaba katmak Yüksek duygusal enerji 78
Duygusal Zeka (EQ) Çalışmaya istekli olmak İyimserlik Değişime istek duymak Kendini yönlendirebilmek Hoşgörülü olmak Alçakgönüllü olmak Olumsuz duygularla başa çıkma Stresle başa çıkma Kararlılık 79
Duygusal Zeka (EQ) Bar On (2006), duygusal zekayı kendi içinde alt boyutlara ayrılan beş bölümde inceler: 1. Kişisel EQ Duygusal öz farkındalık, girişkenlik, benlik saygısı, kendini gerçekleştirme, bağımsızlık 2. Kişilerarası EQ Empati, sosyal sorumluluk, kişilerarası ilişkiler 80
Duygusal Zeka (EQ) 3. Şartlara ve çevreye uyum EQ Problem çözümü, gerçeklik testi, esneklik 4. Stres yönetimi EQ Stres toleransı, dürtü kontrolü 5. Genel ruh hali EQ Mutluluk, iyimserlik 81
Duygusal zeka geliştirilebilir mi? 1. Kendinizi tanıyın 2. Duygularınızı ve onları kontrol etmeyi öğrenin 3. Kendinizi, kişisel özelliklerinizi başkalarına açık tutunuz 4. İletişim kurma becerinizi geliştiriniz 5. Problem çözücü olun 6. Eleştiriye açık olun 7. İnsanlar ile İlgilenin 82
83