Prof. Dr. Gülsen Erden

Transkript

1 Prof. Dr. Gülsen Erden

2 Değerlendirme süreci Görüşme ve bilgi edinme; Çocuk, Anne-baba, Öğretmenler Farklı alanlardaki uzmanlar, Etkileşim gözlemi Prof. Dr. Gülsen Erden 2

3 Değerlendirme süreci GÖRÜŞME GÖZLEM DEĞERLENDİRME İNFORMEL DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ STANDART ÖLÇME ARAÇLARI/TESTLER Prof. Dr. Gülsen Erden 3

4 DEĞERLENDİRME Tanıma müdahale ya da sağaltım için hazırlık Prof. Dr. Gülsen Erden 4

5 TANI DEĞERLENDİRMESİ çocuğun bilişsel, akademik, sosyal işlevsellik dil gibi çeşitli alanlardaki zorluklarını ve zayıflıklarını ayrıntılarıyla ortaya koyar Prof. Dr. Gülsen Erden 5

6 ZİHİNSEL DEĞERLENDİRME çocuk okul başarısızlığı, okula uyumsuzluk, yaşıtlarının becerilerini gösterememe, kaygı, çeşitli davranış sorunları özel bir eğitim ya da program desteğine duyulan gereksinim gibi nedenlerden biri ya da bir kaçı ile bir çocuk ruh sağlığı birimine getirildi ise Prof. Dr. Gülsen Erden 6

7 TANI DEĞERLENDİRMESİ YETİŞKİNLERDE Zihinsel ve Bilişsel süreçlerin değerlendirilmesi hukuk, ruh sağlığı, sosyal hizmet ya da meslek edindirme amaçlı olarak gerekebilir Prof. Dr. Gülsen Erden 7

8 ZİHİNSEL DEĞERLENDİRME Çocuk/ gencin ve yetişkinin öğrenme gücü, Fikirleri organize edebilme, Problemleri anlama Soyut kavramları kullanabilme, Problem çözme becerileri, Bilgi düzeyi, Akıl yürütme, Anlama, Karar verme becerileri Prof. Dr. Gülsen Erden 8

9 Değerlendirme sürecindeki adımlar : Değerlendirme isteği ve nedeni ile ilgili bilgiyi gözden geçirme Değerlendirmeye karar verme Çocuğun/yetişkinin geçmiş öyküsünün alınması Çocuğu/yetişkini gözlemleme Uygun bir test bataryası seçme ve uygulama Değerlendirme sonuçlarını birleştirme ve yorumlama Prof. Dr. Gülsen Erden 9

10 Değerlendirme sürecindeki adımlar : a. Güçlü yanları saptama (olumlu özellikleri, işitsel /görsel algı, soyutlama becerisi, bellek, dikkat vb. Güçlü olunan alanları). b. Zayıf ya da geliştirilmesi gereken yanları saptama (dikkati çekmiş ve destekleniyor olsa da, çocuğu engelleyen olumsuz faktörlerin bulunabilmesi). c. Çocuğu geliştirebilmek için yararlanılabilecek dış faktörleri saptama d. Tehditleri saptama, engellenemeyen/açığa çıkmamış riskler Prof. Dr. Gülsen Erden 10

11 Müdahale stratejileri ve öneriler geliştirme Rapor yazma Ebeveynle, (uygunsa) değerlendirilen ve ilişkili diğer bireylerle görüşme Önerileri ve yeniden değerlendirmeleri izleme Prof. Dr. Gülsen Erden 11

12 Zekâ düzeyinin belirlenmesi zekâ testi uygulama! Prof. Dr. Gülsen Erden 12

13 Zekâ Testi Çocuğun yaşına uygun ve geçerli ve güvenilir standart bir ölçme aracı Yetişkinin değerlendirilme gereksinimine uygun Geçerli güvenilir standart bir ölçme aracı Prof. Dr. Gülsen Erden 13

14 Sonuçları etkileyebilecek önemli değişkenler Test uygulanacak çocuğa/yetişkine ilişkin birçok değişken, Testi uygulayan psikologa ait değişkenler, Testin uygulandığı ortam ve zaman Prof. Dr. Gülsen Erden 14

15 Zihinsel değerlendirme kararının Psikolog, uygulanması çocuğun ve ailesinin ve yetişkinin tüm yaşamını etkileyebilecek bir karar olduğunun farkında olarak; a. değerlendirme, b. zekâ hakkında kuramsal bilgisi c. uygulamacı yetisi d. deneyimi Prof. Dr. Gülsen Erden 15

16 Günümüzde zekâ kavramı sözel ve matematiksel beceriler biliş, düşünme kapasitesi, neden bulma, bellek anlama Prof. Dr. Gülsen Erden 16

17 zekâ kavramı zekânın zaman ve kültüre göre anlam kazanması bireyin belirli bir kültür içerisinde yaşantısını sürdürüp uyum yapması için gerekli olan yeteneklerin tümü Prof. Dr. Gülsen Erden 17

18 Alfred Binet ( ) zekâ, iyi akıl yürütme, iyi karar verme ve kendi kendini iyileştirme yetisidir Anlamak, Karar vermek, Akıl yürütmek, Düşünceye belirli bir yön vermek Devam ettirmek, Kendi kendini eleştirmek, Prof. Dr. Gülsen Erden 18

19 Thorndike a ( ) Zekâ, birbirinden farklı ve bağımsız faktörlerden oluşmuştur. Genel bir zekâ yoktur zekâ çeşitleri vardır. BİR PROBLEMİN ÇÖZÜMÜNDE BİRDEN FAZLA FAKTÖR ROL OYNAR, ZİHİN FARKLI FAKTÖRLERİ KULLANIR. KELİME ANLAMI, ARİTMETİK, AKIL YÜRÜTME, KAVRAMA GÖRSEL ALGILAMA Prof. Dr. Gülsen Erden 19

20 Zeka Kuramları

21 Spearman ( ) İki Faktör Kuramı Tüm zihinsel yeteneklerde ortak olan genel bir zihinsel enerjiden bahseder-g faktörü Özel faktörler-s faktörü Grup faktörleri

22 Vernon - Hiyerarşik Zeka Kuramı G faktörü Akademik ve pratik yetenekler S faktörü

23 Grup Faktör Kuramcısı Thurstone ( ) Zekayı sayısal, sözel, yersel, kelime akıcılığı, akıl yürütme, bellek, algı gibi 12 grup faktörü tanımlamıştır. Bunları ölçmek için Temel Yetenekler Testi geliştirmiştir.

24 Thorndike ( ) Zekâ değil, zekâlar olduğunu öne sürer. Zekayı oluşturan birçok zihni faktör vardır ve bunlar gruplanabilir. Soyut zeka Sosyal zeka Mekanik zekâ

25 Cattell küme zihinsel yetenekten bahseder. Kristalize zeka; mantık yürütme,sözel ve sayısal beceriler. Akıcı zeka ise görsel uzaysal yetenekler,görsel ayrıntıları farketme, ezber belleği.

26 Horn Cattell in kuramına çeşitli faktörler eklemiştir. Görsel işleme İşitsel işleme Nicel işleme İşleme hızı Okumada-yazmada kolaylık KSB ve USB-hatırlama

27 Üç Katmanlı Bilişsel Yetenekler Modeli (Carrol-1997) En üst katman, genel zekadır (g) İkinci katman 8 yetenekten oluşur: akıcı zeka, kristalize zeka, genel bellek ve öğrenme, geniş görsel algı, geniş işitsel algı, geniş geri getirme kapasitesi, geniş bilişsel hız, işleme/karar verme hızı Üçüncü katman, düzey faktörleri ve hız faktörleridir. Ör. kristalize zeka ile ilgili düzey faktörleri: dil gelişimi, kavrama, imla becerisi ve iletişim yeteneği, hız faktörleri: sözel akıcılık ve yazma yeteneği

28 Robert Sternberg ( ) Üçlü Zeka Kuramı Bileşenli zeka:yeni bilgiyi kazanma,nasıl yapılacağını öğrenme yeteneği,görevi etkinlikle yürütme Deneyimsel zeka:yeni kavramları kullanma,yeni durumlara etkin biçimde uyum sağlama,içgörü kazanma Bağlamsal zeka:güçlü yönlerinin öne çıkarıp,zayıf yönlerinin ödünleme,becerilerine uygun durumları arama ve bu durumları yeteneklerinin geliştirebilecek şekilde kullanma

29 Çoklu Zeka Kuramı-Howard Gardner Mantıksal-matematiksel zeka..albert Einstein Dille ilgili zeka..t.s.eliot Mekânsal zeka..van Gogh

30 Müzik zekası..keman virtüözü Yehudi Menuhin Bedensel kinestetik zeka..lionel Messi Kişilerarası zeka..grup terapistleri İçsel zeka..virginia Woolf

31 Aleksandr Luria-Bilgi İşleme Yaklaşımı Bilişsel süreçlerimizde ne işlendiğinden çok, bilgi işleme sürecinin nasıl olduğuyla ilgilenir. Ardışık bilgi işlemede bilgi parça parça alınır,anlama gerçekleşinceye kadar yeniden ve yeniden düzenlenir.(cinayet)

32 Eşzamanlı bilgi işlemede bilgi bir defada bir bütün olarak sentezlenir. (Sanat müzesinde fotoğrafı anlamak)

33 Sonuç olarak Zekâ soyut düşünme, kavrama, problem çözme, bildiklerini yeni durumlara uygulama, akıl yürütme, bellek, geçmiş deneyimlerden kazanılan bilgileri kullanma gibi zihinsel yetilerin toplamı olarak tanımlanabilir Prof. Dr. Gülsen Erden 33

34 Zekâ tipleri 1. Sözel Zekâ- Genel öğrenme ve yargılama yetenekleri; sözcük dağarcığı, sözel akıcılık, okuduğunu iyi anlama yeteneğidir. 2. Problem Çözme Yeteneği- Soyut düşünme ve neden bulma yeteneğidir. Herhangi bir problemin çözümüne eldeki bilgiyi uygulama, kısa yoldan problem çözümüne ulaşma, fikirler arasında ilişkileri tanıma ile açıklanabilir. 3. Pratik Zekâ- Durumlara iyi uyum yapma, amaçlara ulaşabilmeyi belirleme, genelde dünya ile ilgilenme, sosyal olarak becerikli olma gibi yetilerdir Prof. Dr. Gülsen Erden 34

35 Zihinsel kuramlar : CHARLES SPEARMAN: (1927) iki faktör kuramı: g faktörü: g birçok zihinsel işlemde bireylerin kullandığı genel bir yetenektir, temel zihinsel bir enerjidir. özel faktörler: farklı bilişsel işlerde ( matematiksel, sözel vb. ) aynı performans gösterilmez. Yaplan her zihinsel iş, genel faktör g yi (diğer zihinsel eylemlerle paylaştığı bölüm) ve özel faktörü (diğer eylemlerle paylaşmadığı bölümü) içermektedir Prof. Dr. Gülsen Erden 35

36 THORNDIKE: 1927 zekân her biri ayrı bir yeteneği yansıtan ayrı grupların birleşmesinden oluşan genel bir yetenek türüdür. Belirli zihinsel eylemler, ortak bazı öğelere sahiptir ve bu eylemler zihinsel kümeler oluştururlar. Sosyal zekâ (insanlarla), somut zekâ (nesnelerle), soyut zekâ (sözel ve matematiksel sembollerle) ilgilidir Prof. Dr. Gülsen Erden 36

37 THURSTONE: 1938 Birincil temel yetenekler adı verilen 7 temel yeteneği kapsar. uzaysal algı, algısal hız, sözel yargılama, sayısal yetenek, bellek, kelime akıcılığı, neden bulmadır Prof. Dr. Gülsen Erden 37

38 çalışmalar Yedi faktör arasında ilişki olduğunu göstermiş, >>>>>>>>>>>>>>Spearman ın g faktörü desteklenmiştir Prof. Dr. Gülsen Erden 38

39 ZEKÂ TANIMINDA ORTAK BİR NOKTA Bireyin etkinliği Bireyin kendinde var olan değişmeyen bazı yetileri kullanarak değişebilen çevreyle baş etmesi, Uyum, bireyin değişmeyen gerçeklere kendisini uydurmak için değişiklik yapması, Bu noktada zekâ tanımı içinde birey, çevre, zaman, gereksinim etkileşiminin çok önemli olduğu dikkati çekmektedir Prof. Dr. Gülsen Erden 39

40 Uyum yetisi olarak zeka, Zekânın doğuştan gelen, sonraki öğrenme ve yaşantılarla şekil alan iki temel özelliği, Zekâ dolaysız olarak gözlenemez ancak açık bazı davranışlardan çıkarsama yapılabilen bir yapıdır. Bireysel farklılıklara açıklık, Birçok psikolojik özellikte olduğu gibi toplum içinde normal dağılım gösterdiği varsayılır Prof. Dr. Gülsen Erden 40

41 zekâ bölümü katsayısı (ZB) Zekâ bölümü olarak zekâ, tanımlayıcıdır. Zekâ bölümü, bireyin belirli bir kültür içinde, belirli yaş grubu normlarına göre olan durumunu yansıtır. Tüm yetenekleri yordamaz Prof. Dr. Gülsen Erden 41

42 Zeka testleri, özellikle klinik ve eğitim ortamlarında tanı koyma, yordama ve doğru bir tedavi ya da eğitim uygulamak için kişinin güçlü ve zayıf yanlarını belirlemede önemli araçlardır. Testlerin geliştirilme çabaları ise bu amaçlara daha iyi hizmet edecek bilgiyi sağlamaya yöneliktir Prof. Dr. Gülsen Erden 42

43 Psikometrik-yetenekler, yaygın olarak faktör analiziyle tanımlanmış bilişsel yetenekleri ifade eder. Sözel ve uzamsal yetenekler, tümevarımsal muhakeme ve bellek bunun örnekleridir. Bu kategorideki zeka bataryaları, faktör analizi sonuçlarına dayanarak belirlenen yeteneklerin yapısı modeline uygun yorumlar sağlarlar.

44 1990'lardaki tüm psikometrik-yetenek bataryası geliştiricileri çok faktörcüdür. Vurgu, yine genel zekaya olmakla birlikte, WISC-III (Wechsler, 1991), sözel kavrama, algısal organizasyon, işleme hızı ve çeldirilemezlik şeklinde 4 faktör puanı önermektedir Prof. Dr. Gülsen Erden 44

45 İyi bir eğitim almış olma (sözel olmayan testler yaşına uygun düzeyde kalır, ancak sözel olan testler eğitimden etkilenir) Yüksek başarı motivasyonu Depresyona bağlı psikomotor yavaşlama Pratik görevlerle başa çıkmada güçlük Görsel-motor bütünleştirmede yetersizlik Özellikle zamana karşı yapılan görevlerde bireyin başarısını azaltacak olan aşırı hassas çalışma stili Performans görevlerinde hataya yol açabilecek hızlı ve dürtüsel çalışma stili Prof. Dr. Gülsen Erden 45

46 Performans puanı sözel puandan 15 puan ve daha yüksekse; Güçlü bir algısal organizasyon yeteneğini, Zaman baskısı altında çalışabilme becerisini, Akademik motivasyon azlığını, Dışavurum yatkınlığını, Düşünen biri olmaktan çok yapan biri olma eğilimini, Düşük SES i, Dil bozukluğunu, Gelişmemiş işitsel-kavramsal becerileri, Anlık problem çözme becerilerinin bilgi toplama temelli problem çözme becerilerine göre daha gelişmiş olduğunu yansıtır Prof. Dr. Gülsen Erden 46

47 Sözel ölçekler genel olarak; - Soyut sembollerle çalışabilme becerisindeki yeterlilik - Bugüne kadar aldığı eğitimden sağladığı fayda - Sözel hafıza becerileri - Sözel akıcılık boyutlarındaki yeterliliği değerlendirir Prof. Dr. Gülsen Erden 47

48 Performans ölçekleri ise genel olarak; - Çocuğun çevreyle sözel olmayan temaslarının kalitesini, - Algısal uyaranla motor tepkiyi ne ölçüde bütünleştirebildiğini, - Hızlı çalışabilme kapasitesini yansıtır Prof. Dr. Gülsen Erden 48

49 Zeka ölçekleri Alexander Pratik Yetenek Testi Chapius Labirentleri Testi Goodenough-Harris Adam Çizme Testi Healy Resim Tamamalama Testi-2 K.I.T. Zeka Testi Merril-Palmer Ölçeği Peabody Resim Kelime Testi(Form B) Porteus Labirentleri Testi Stanford-Binet Zeka Testi Z Wechler Çocuklar/Yetişkinler İçin Zeka Ölçekleri Prof. Dr. Gülsen Erden 49

50 Stanford Binet Zeka Testi Binet Simon 1905 /1916 / Terman ve Merill, 1937, Şemin, 1972 (2-16 yaş) Terman ve Merill, 1960 L&M form Thorndike, Hagen, & Sattler, 1986 Roid, 2003

51 Stanford-Binet nin Avantajları Zihinsel Gelişme Geriliği olarak nitelenen öğrencileri öncekilerden daha objektif şekilde ayırmıştır. Hazırladıkları soru tiplerinin çoğu halen kullanılmaktadır. Binet, testi uygulanırken ortamda, öğrencilerin tavır, yargı ve kavrama tarzlarına önem vermiştir. Günümüzde bu gözlemsel teknik klinik psikolojideki görüşme yönteminin esaslarını oluşturur.

52 Stanford-Binet e Gelen Eleştiriler Başlangıçta Stanford Binet in çocuklar için geliştirildiği, madde seçiminin buna göre yapıldığı, yetişkinler için uygun olmadığı yönünde eleştiriler gelmiştir. Yetişkinler için uygun olmamasının yanısıra denek ile testör arasında rapor oluşturulmadığı, iyi ilişkiler kurulmadığı yönünden eleştirmiştir. Hız faktöründen yetişkinlerin olumsuz etkilendiği düşünülmüştür.

53 Zihin yaşı kavramı da yetişkinler düzeyinde işlememektedir. Testin standardizasyonu Amerika da doğmuş, Kaliforniyalı deneklerden alınan puanlarla oluşturulmuştur. Testin Amerika daki tüm çocuklara uygulanabilirliği eğitimciler ve psikologlar tarafından tartışma konusu olmuştur Stanford-Binet Ölçeği daha çok soyut dile dayandığından dil yeteneği gelişmemiş kişilerin ölçülmesinde yetersiz bulunmuştur sürümündeki uygulama ve puanlama sırasında, testörler arası farklılıklardan kaynaklı bazı aksaklıklar olmuştur Prof. Dr. Gülsen Erden 53

54 WECHSLER ÖLÇEKLERİ WISC, 1949, 1952, 1974 (I.Savaşır ve N. Şahin, 1994) WAIS, 1955, 1981, 1997, 2008 WPPSI 1967, 1989, 2003, Prof. Dr. Gülsen Erden 54

55 GRUP ZEKA TESTLERİ Analitik Zeka Testi(Form A) Cattell Zeka Testi 2A-2B D48 Zeka Testi Mantıklı Düşünme Testi Otis Beta Zihin Yeteneği Testi (DM Takımı) Otis Beta Zihin Yeteneği Testi Progresif Matrisler Testi Temel Zihin Yetenekleri Testi Prof. Dr. Gülsen Erden 55

56 Wechsler Çocuklar için zeka Ölçeği- (WISC-IV) WISC-IV WISC-III (Wechsler, 1992) ün üzerinde yapılan belirgin değişikliklerle ortaya çıkmıştır. WISC-IV ün 10 temel alt testi ve 5 ek testi var Sonuçlarında alt test puanları, ve birleşik puanlar elde edilir. 4 özgül bilişsel alanı vardır. Bileşimi olarak Full Scale IQ elde edilir (Wechsler, 2003). WISC-IV tipik Amerikan geleneğinin en yeni nesil testlerinden biridir. Test deki değişim araştırmalara, bilişsel kurama ve zamanla testlerde belirli madde ve alt test yapılarının 'daha kolay' ya eski ya haline gerçeğine dayalı olarak geliştirilmiştir.

57 WISC-IV 6 yaş 16 yaş arasında zekayı ölçer. 15alt testi var. Sözel ve performans IQ yerine 4 temel alan gelmiştir: SÖZEL KAVRAMA ALGISAL AKIL YÜRÜTME İŞLEMLEME HIZI ÇALIŞMA BELLEĞİ

58 WISC-IV YAPISI WISC-IV TOPLAM IQ PUANINI OLUŞTURAN 4 ÖZGÜL BİLİŞSEL ALAN TOPLAM IQ SÖZEL KAVRAMA ALGISAL AKIL YÜRÜTME ÇALIŞMA BELLEĞİ İŞLEMLEME HIZI

59 WISC-IV 4 ÖZGÜL ALANI OLUŞTURAN ALT TESTLER VE EK TESTLER (GEREKTİĞİNDE DEĞİŞİMLENEBİLİR) TOPLAM IQ SÖZEL KAVRAMA ALGISAL AKIL YÜRÜTME ÇALIŞMA BELLEĞİ İŞLEMLEME HIZI BENZERLİKL ER SÖZCÜK DAĞARCIĞI KAVRAMA KÜPLERLE DESEN RESİM TAMAMLA MA AKIL YÜRÜTME KARELERİ SAYI DİZİSİ HARF RAKAM DİZİSİ ŞİFRE SİMGE ARAMA

60 SÖZEL ALGILAMA ALT TESTİ BENZERLİKLER (B) VERİLEN İKİ SÖZCÜK ARASINDAKİ BENZERLİĞİ BULMA SÖZCÜK DAĞARCIĞI (SD) GÖRSEL VE SÖZEL OLARAK VERİLEN SÖZCÜKLERİ TANIMLAMA(KÜÇÜKLER İÇİN RESİMDEKİ KELİMEYİ TANIMA KAVRAMA(K) SORULAN SORULARA SOSYAL DURUMA, SAĞDUYUYA, NORMLARA, VE KÜLTÜRE UYAN YANITLAR VERMEK GENEL BİLGİ(GB) (EK ALT TEST) GENEL BİLGİYE DAYALI YANITLAR VERMEK SÖZCÜK BULMA(SB) (EK ALT TEST) İPUÇLARINA UYAN SÖZCÜĞÜ BULMAK

61 ALGISAL KAVRAMA ALT TESTİ Küplerle desen RESİM KAVRAMLARI İKİ YA DA ÜÇSIRADAGÖSTERİLEN RESİMLERDEN ORTAK ÖZELLİKLERİ OLANLARI SEÇMEK MANTIK YÜRÜTME KARELERİ BOŞ KAREYİ DİĞER KARELERDEKİ Nİ İZLER ŞEKİLDE TAMAMLAYACAK ŞEKLİ BULMAK RESİM TAMAMLAMA (ek test) EKSİK KISMI BULMAK

62 ÇALIŞMA BELLEĞİ ALT TESTLERİ SAYI DİZİSİ HARF RAKAM DİZİSİ OKUNAN HARF VE RAKAM DİZİSİNİ ALFABETİK VE BÜYÜYEN SIRADA HATIRLAMAK ARİTMETİK (EK ALT TEST)

63 İŞLEMLEME HIZI ALT TESTLERİ ŞİFRE SİMGE ARAMA ZAMAN SINIRLAMASI İÇİNDE SOYUT SİGE DİZİSİ İÇİNDE HEDEF SİMGELERLE EŞLEŞEN SİMGE OLUP OLMADIĞINI BULMAK ÇİZ ÇIKAR (EK ALT TEST) DÜZENLİ VE DÜZENSİZ SIRALANMIŞ RESİMLER İÇİNDE HEDEF RESİMLERİ BULUP İŞARETLEMEK