AGROTERÖRİZM (TARIMSAL TERÖR) Prof. Dr. Celal Tuncer Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü SAMSUN
Bugün XXYY örgütü tarafından ajanslara gönderilen bir açıklama ile ülkenin değişik illerine dağıtımı yapılan 500 kamyon Portakal a öldürücü bir madde enjekte edildiği bildirildi!.. Bu haber doğru olabilir mi? Eğer doğru ise, Acil Durum planınız var mı?
Cevaplanması gereken sorular? & Doğru mu? Yanıltıcı mı? & Toksin biyolojik mi? Kimyasal mı? & Hangi biyolojik madde, hangi dozlarda? & Hangi kimyasal madde? Hangi dozlarda? & Toksik maddenin kimyasal/biyolojik grubu nedir? & Toksik maddenin lethal dozu ve yarılanma ömrü nedir? & Ürünün tamamı mı? Bir kısmı mı? & Hangi illere gönderildi? Kaç gün önce? & Marketlere dağıtımı yapıldı mı? &????.
Tarımsal terör (Agroterrorism) & Tarımsal terör, tarımsal endüstri ve/veya gıda üretimine zarar vermeyi amaçlayan terörist faaliyetlerdir. Agroterörizm ; Korku yaratmak, ekonomik zarar vermek ve devletlerin dengesini bozmak amacıyla biyolojik/kimyasal etmenler kullanılarak tarımsal hedeflere yönelik olarak yapılan kasıtlı saldırılardır. & T. Thompson, eski ABD Department of Health and Human Services sekreteri (2004): Bütün hayatım boyunca neden teröristlerin besin kaynaklarımıza saldırmadığını bir türlü anlayamadım, çünkü o kadar kolay ki & Agroterörizmin geçmişi çok eski yıllara dayanmakla beraber özellikle 11 Eylül saldırısından sonra tekrar gündeme girmiştir. Tarımsal ürünlerin bir savaş hedefi olarak görülmesi sürpriz olmamalıdır. Çünkü gıda maddeleri ikame edilemeyecek en temel ihtiyaçlardandır.
& Tarımsal Bioterrorism= Agroterrorism
Agroterörizmin Başlıca Hedefleri: & Bitkisel Üretim (Bitki hastalıkları ve zararlıları ile) (Bitki koruma alanı) & Hayvansal Üretim (Hayvan hastalık ve zararlıları ile) (Hayvan sağlığı / İnsan sağlığı) & Gıda Sektörü ( Toksik bileşikler, toksin üreten mikroorganizmalar yoluyla) (Gıda Mühendisliği / İnsan sağlığı, vd.)
Tarımsal Terör: Kimler ve Ne amaçla? Kimler: & Ülkeler & Ticari kuruluşlar & Organize suç örgütleri & Terörist gruplar & Bireyler Ne amaçla: & Doğrudan ürün kaybı ve tahribat & Hastalık ve zararlılarla mücadeleden kaynaklanan maliyet artışı, & Uluslar arası ticarette geçerli olan karantina ve benzeri uygulamalardan kaynaklanan kayıplar, & Piyasanın destabilizasyonu / ticari kayıplar & Korku ve panik yaratmak, tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilemek. (KENE vakası!!)
Tarımsal Terörün Avantajları & Genellikle yöntemi kullanan ve hazırlayanlara zararlı değildir (bazı zoonotic hastalıklar hariç) & & & & & & & Silah haline getirilmeleri güç değildir Hedeflerde düşük güvenlik önlemleri vardır Ahlaki olarak daha masum görülebilmektedir Maksimum etki göstermesine ihtiyaç duyulmaz Doğal olarak gelişen bir sorun olarak görülebilme olasılığı vardır Ülke dışından birçok noktaya aynı anda saldırabilme kolaylığına sahiptir. Tarım özellikle gelişmiş ülkelerdeki monokültür nedeniyle genotiplere özgü biyolojik silahlara karşı daha hassastır.
Risk nerelerde yüksektir? & Tarımın yaygın olarak yapıldığı ülkeler & Belirli genotiplerin ve monokültürün yaygın olduğu alan ve ülkeler & Bazı ciddi zararlı ve hastalıkların halen mevcut olmadığı ülkeler & Tarımsal ihracatın önemli olduğu, birkaç tarımsal ürüne önemli oranda bağımlı olan ülkeler & İç huzursuzluğun yüksek olduğu, komşu ülkelerle sorun yaşayan, uluslar arası terörizmin hedefi olan ülkeler & Bitki ve hayvan epidemik hastalık ve zararlılarına karşı koymak için alt yapısı zayıf ülkeler
Hangi Etmenler Tarımsal Terör İçin İyi Adaylardır: & Kolaylıkla elde edilebilen & & Kolaylıkla üretilebilen Kolaylıkla yayılabilen & Hedef organizmada hastalık veya ölüme neden olan ( akut veya kronik etki) & Toplumsal çapta ekonomik etki yaratabilen
Agroterörizmle başa çıkmak neden zordur? Bulaşma noktası çoktur Farklı bulaştırma yolları vardır Doğal mı- Kasıtlı mı? Kaza mı- Kasıt mı? Gerçek mi- Şaka mı?
Tarımsal Terör Amaçlı Kullanılabilecek Organizmalar Bakteriler Virüsler Funguslar Böcekler & Diğer mikroorganizmalar & Kimyasal toksinler & GDO lar
Küçük şeyler Büyük Problemler Bir fungus Soya da pas hastalığı yapabilir. Bir bakteri turunçgilleri hastalandırabilir. Bir virüs domates solgunluk hastalığı yapabilir.
Besinlere Bulaştırılabilecek Bazı Biyolojik Etmenler, Toksinler ve Kimyasallar Bacillus anthracis (bakteri, Şarbon hastalığı) Clostridium (bakteri toksini) Francisella tularensis (bakteri, tularemia) Ricin (Ricinus communis bitkisinden bir protein, LD50=22 mikrogram/kg) Shigatoxin (Bakteriyel toksin) Staphylococcal enterotoxins (bakteri toksinleri) Pestisitler ve diğer kimyasal zehirler
Nasıl Bulaştırılabilir? Mektuplar, paketler ve spreyleme aletleri ile doğrudan Vektörler (özellikle hastalık taşıyan böcekler, kuşlar, vb.) Rüzgar ve hava yoluyla İnsan tarafından taşınarak Bitkisel ve hayvansal ürün veya üretim materyali (tohum, fide, fidan gibi)
Agroterörizm ve Ülkesel Programlar & Kanada, İngiltere, Japonya, ABD, ve Sovyetler Birliği, 2. Dünya savaşında agroterörizm programına sahipti. & Sonraki yıllarda; K.Kore, Suriye, Irak, vb.. & 1951 ve 1969, arasında ABD bitkisel ürünlere karşı kullanılabilecek 3 patojeni üretiyordu: Buğday pası, Çavdar sap pası ve Çeltik pası. & Japonya 1940 da USSR ve Mogolistanda hayvan ve bitki hastalıklarını yaymakla suçlandı. Bu güne kadar bütün dünyada 17 tarımsal terör saldırısı kayda geçmiştir.
Agroterörizm ve Terör Örgütleri.. Mau Mau Kabilesi(Kenya) 1950 lerde hayvanları öldürmek için bitkisel toxin kullandı Tamil gerillaları (Sri Lanka) 1980 lerde ürünlere bitki hastalıkları bulaştırmakla tehdit etti. Rajneeshee tarikatı (Oregon) 1984 de salatalara Salmonella bulaştırdı. 1989 da Şili de üzümlere Cyanide uygulandı
Geçmişte Tarımsal Terör.. Amerikan iç savaşı sırasında Kuzeyliler tarafından Güney bölgesine Murgentia histrionica isimli böcek kasten bulaştırılmış tarımsal üründe önemli kayıplar meydana gelmiştir. Ancak böcek daha sonra Kuzey bölgesinde de önemli bir sorun haline gelmiştir
Geçmişte Tarımsal Terör.. & Sovyetler Birliği 1950 lerin başında tarımsal hedeflere yönelik organizmalar üzerinde çalışmaya başlamıştır. Sovyet biyolojik silahlar araştırma kurumu Biopreparat 1973 de kurulmuş ve 10 bin kişisi tarımsal teröre yönelik olarak çalışan 32 binden fazla kişiyi istihdam etmiştir. Faaliyetler zaman içinde 40 enstitü ve 60 binden fazla kişiyi içine alacak şekilde genişletilmiştir & II.Dünya savaşı sırasında Almanya, Patates böceği (Leptinotarsa decemlineata) üreterek müttefiklerin tarımsal ürünlerine karşı kullanmaya yönelik çalışmalar yürütmüştür. Almanya 1941-1943 yılları arasında karton kutular içerisinde İngiltere ye patates böceği atmakla itham edilmiştir.
Tarımsal terör.. & 1989 yılında bazı kişiler Akdeniz meyve sineğini kasten Los Angeles civarına saldıklarını belirten bir mektubu Los Angeles belediye başkanlığına göndermişler ve saldırının boyutlarını California tarımının merkezine doğru genişletmekle tehdit etmişlerdir. & Bu zararlı 300 den fazla bitki türünü tehdit eden önemli bir böcek konumundadır. Söz konusu saldırının bölgede 132.000 kişiyi işinden etme ve 13.4 milyar dolar gelir kaybına neden olma potansiyeli bulunmaktadır. & Karantinaya tabi söz konusu bu zararlının yakın zamanda Türkiye nin Rusya ile olan ticaretinde neden olduğu büyük maddi kayıpları hatırlamakta yarar vardır.
Tarımsal terör.. 1996 yılında bir Küba pilotu bir ABD ilaçlama uçağının Küba üzerinde uçarken bazı materyaller bıraktığını gördü. 2 ay sonra bölgede Thrips palmi isimli böcek ilk defa gözlendi. Küba BTWC anlaşmasına göre girişimde bulundu ancak bir delil elde edilemedi.
Tarımsal terör tahmin edilenin ötesinde zarar verebilir..! & Tarımsal bir saldırı sadece gıda maddelerini tehdit etmekle kalmayabilir, ekonomik bedeli de çok ağır olabilir. & Ekonomik anlamda 11 eylül saldırısı 27.2 milyar dolar kayba neden olmuştur. & Oysa 1996 yılında bulaşan Anoplophora glabripennis (Col.:Cerambycidae) isimli böceğin, 2002 yılında bulunan Agrilus planipennis (Col.:Buprestidae) isimli böcekle birlikte, ABD Tarım Bakanlığına göre ormanlarda 750 milyar dolardan fazla zarar yapması beklenmektedir.
Tarımsal terör ve ekonomik boyutu.. & Cicadellidae familyasından böceklerin yaydığı bir bakteri Brezilya da 50 milyon narenciye ağacının ölümüne neden olmuştur. & Vektör görevi gören böcek halen Kaliforniya da vardır ancak hastalık yoktur. Böyle bir hastalığın salgın yapması ve ağaçları tahrip etmesi durumunda 5 yıllık bir süre için ABD ekonomisine maliyetinin 9.5 milyar dolar olması beklenmektedir. & Beyaz sinekler ABD Imperial Valley de patateste 300 milyon dolar, Kaliforniya da 100 milyon dolar, Rus buğday afidi 1987-1989 arasında 600 milyon dolar, Akdeniz meyve sineği 897 milyon dolar zarara neden olmuştur.
Stratejik ürünler hedef olabilir..! & Özellikle nüfusunun büyük kısmı tarımla uğraşan ülkeler ve ülkelerin fazlaca bağımlı olduğu, ticaretini yaptığı ürünler hedef olabilir. & Yine Buğday ve patates gibi temel besinler de stratejik hedefler olarak görülebilir. & Örneğin ABD de yapılan bir çalışmada geliştirilen hayali senaryolardan birisi şudur: Pakistan dünyanın 3. büyük pamuk üreticisidir. Pakistan ın ihracatının %60 ı pamuğa dayanmaktadır. Yeni bir böceğin pamuğa zarar vermek için bulaştırılması sonucu: gelir azalabilir, çiftçiler daha az gelir getiren diğer ürünlere yönelebilir, herhangi bir ülke için böyle bir saldırı nükleer silahtan daha ucuz ve etkili sonuç verebilir.
AGROTERÖRİZM VE İNSANLARDA KORKU YARATMA & Arachnofobi, Entomofobi (Bütün eklembacaklılar veya böcek korkusu..) &Özellikle; Örümcekler, Arılar, Akrepler, Çıyan ve kırkayaklar, Keneler, Çok sayıda böcek türü korku ve panik kaynağıdır. VAKA: & Kırım - Kongo Kanamalı Ateş hastalığı nedeniyle Kene korkusundan tarımsal uygulamalardaki performans düşüşünün maliyetini hiç düşündük mü? Bu korku daha kaç yıl devam edebilir,ekonomik-sosyal maliyetleri nedir??
TÜRKİYE İÇİN AGROTERÖRİZM RİSKİ ÖNEMLİ MİDİR?
Türkiye de Tarım neden hedef seçilebilir? GSMH daki payı: % 8.3 Tarımsal üretim (2009): 79 Milyar dolar 5.4 Milyon istihdam. Toplamdaki payı: % 24 33 milyon ton/yıl hububat 1.2 milyon ton/yıl baklagil 43 milyon ton/yıl sebze-meyve İhracat: 4.5 milyar dolar/yıl 11 milyon sığır, 23 milyon koyun, 100 milyonlarca kanatlı hayvan
Bitkisel Hedefler Temel besin kaynakları Buğday, Mısır, Çeltik, Patates, Soya, Şeker pancarı, Baklagiller Fındık, İncir, Üzüm, Kayısı, Narenciye, Elma Domates ve diğer sebzeler Endüstri Bitkileri Pamuk Kereste ve Ahşap materyal bitkileri Yem Bitkileri (Hayvansal besin kaynakları)
Hayvansal Hedefler Büyükbaş hayvanlar Sığır, Manda,.. Küçükbaş hayvanlar Koyun, Keçi, vd. Kümes hayvanları (Tavuk, Hindi vb.) VE Her türlü işlenmiş gıda maddesi..
TÜRKİYE İÇİN BİR ÖRNEK: FINDIK Anisogramma anomala (Türkiye de görülmeyen bir fındık hastalığı) 400.000 aile, 2 milyon kişinin geçim kaynağı Yıllık üretim 600.000 ton civarında 650.000 hektar alan 1.4 milyar dolar/ yıl ihracat Ortalama verim ömrü: 20 yıl kabul edilirse; 28 milyar dolar ihracat kaybı, 400.000 ailenin 20 yıl işsiz kalması
Agroterörizm e karşı tedbir alınacak basmaklar ULUSAL SEKTÖREL İŞLETME ORGANİZMA Organizma düzeyinde: Hayvan ve bitkilerde hastalıklara/zararlılara dayanıklılık İşletme düzeyinde: Hastalık/zararlılar için uygun ekipman ve yöntemler Tarımsal sektör: Hastalık ve zararlıların izlenmesi, tedavi uygulamaları Ulusal düzeyde: Salgınların sosyal ve ekonomik zararlarını önleme tedbirleri
Genel Olarak ne yapabiliriz? Duyarlı ve dikkatli ol, hastalık ve zararlılara ait doğal yapıyı tanı, belirtileri araştır. İşletmede, ürün işleme tesislerinde, ürün dağıtım ve toptan satış alanlarında ve ürünün geçtiği diğer basamaklarda biyogüvenlik önlemlerini al. Sorunun teşhis ve çözümü için; tarım ve veterinerlik uzmanları, sağlık uzmanları ve güvenlik uzmanları arasındaki işbirliğini geliştir. Karantina önlemlerini geliştir, uzmanları agroterörizm konusunda eğit, Ürün işleme ve paketleme fabrikalarında surveyler yaparak zayıf noktaları belirle, iç kontrol mekanizmalarını ve acil durum yönetimini kur.
ÖZET Agroterrorizm gerçek bir tehdittir. Ekonomik sonuçları çok ciddi olabilir. Farkındalık eğitimleri verilmelidir. Teyakkuzda olmak esastır. Risk noktaları belirlenmelidir. Kriz planı hazırlanmalıdır.