BOZOK ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ MİMARLIK BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNİN STRES KAYNAKLARI VE BAŞ ETME YÖNTEMLERİNİN İNCELENMESİ Ayşe KAZAZOĞLU 1 Özet Bireyler günümüzde sahip oldukları yaşam şartları, çevreyle olan uyum problemleri, insan ilişkileri, maddi olanaklar ve benzeri birçok nedenin etkisiyle hayatlarının çeşitli evrelerinde stres yaşamaktadır. Lisans öğrencileri de üniversite eğitimi boyunca çok sayıda stresörle karşılaşmaktadır. Bu araştırmanın amacı üniversite öğrencilerinin stres kaynakları ve stresle baş etme yöntemlerinin belirlenmesi ve öğrencilerin kendi stresörleri ile baş etme yöntemlerine yönelik farkındalıklarını artırmaktır. Bu amaçla, Bozok Üniversitesi Mimarlık Mühendislik Fakültesi Mimarlık Bölümü öğrencilerinin stres kaynakları ve stresle baş etme yöntemleri belirlenmeye çalışılacaktır. Anahtar kelimeler: stres kaynakları, stresle baş etme yöntemleri, Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi öğrencileri, bireysel stres kaynakları, üniversite gençliği ve stres Abstract Stress Sources and Coping Strategies of Students in Bozok University, Faculty of Engineering and Architecture Persons life conditions, environmental problems, communication skills, financial possibility and similar a lot of causes can make their life more stressful. Even graduation students have lots of stressors in their university life. The proposed of this research that examines students stress recourses and their coping styles with stress and improve their conscious raising about personnel stressors. In this research include identifying graduated students stress recourses and their coping styles with stress of Architecture and Engineering Faculty of Bozok University, Department of Architecture. Key words: stress recourses, coping styles with stress, personnel stress recourses, university youth and stress, students of Architecture and Engineering Faculty of Bozok University, Department of Architecture. 1. Giriş Günümüzde, toplumsal ve sosyal yaşam değişiklikleri, teknolojinin getirdiği yeniliklerle ve çağın modern hale gelmesiyle stres kavramı ön plana çıkmış, bireylerin stresle baş etme yöntemleri tartışılmaya başlanmıştır. Stres bireylerde farklı psikolojik ve bedensel değişikliklere ve olumsuz davranışlara sebep olabilir. Bireylerin stresten etkilenme ve stresle başa çıkma yöntemleri de bireyden bireye değişkenlik gösterir. Stres tehdit ve zorlanmalar karşısında bireyin kendini korumaya yönelik bir tepki zincirini harekete geçirme özelliğine sahiptir. Bireyler günümüzde sahip oldukları yaşam koşulları, üniversite çevresine/ yaşanılan kente/eğitim aldıkları bölüme uyum problemleri, arkadaş ve hocalarla olan ilişkileri, maddi olanakları ve benzeri birçok stres kaynağı (stresör) ile üniversite eğitim sürecinde sorun yaşamaktadır. Bu araştırmanın amacı üniversite eğitim sürecinde diğer bölümlere kıyasla görece farklı eğitim ve sınav yöntemlerinin kullanıldığı mimarlık bölümü öğrencilerinin stres kaynakları ve stresle baş etme tarzlarını 1 Psikolojik Danışman, Ufuk Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi, ay75ka@hotmail.com 67
Bozok Üniversitesi Mimarlık Mühendislik Fakültesi Mimarlık Bölümü öğrencileri özelinde belirlemek ve öğrencilerin stres kaynakları ve bunlarla baş etme tarzlarına yönelik farkındalıklarını artırmaktır. Çalışmanın amacı stresle baş etme becerilerini incelemektir Bu amaçla Bozok Üniversitesi Mimarlık Mühendislik Fakültesi Mimarlık Bölümü öğrencileri ile birebir görüşmeler yapılmış, 136 öğrenciye anket uygulanmış ve anket sonuçları değerlendirilmiştir. Çalışmanın ilk etabında öğrencilerin olası stres kaynakları belirlenmeye çalışılmış, ikinci etabında ise Folkman ve Lazarus un Başaçıkma Yolları Envanteri nden (Ways of Coping Inventory) üniversite öğrencilerinin stresle baş etme yöntemleri için kullanılmak üzere hazırlanmış daha kısa bir ölçek olan Stresle Baş Etme Yöntemleri Ölçeği kullanılarak öğrencilerin olası stres kaynakları ile baş etme yöntemleri araştırılmıştır. 2. Stres Kaynakları ve Stresle Baş Etme Yöntemleri Latince Stringere kelimesinden türeyen ve ilk kez 17. yüzyılda kullanılan ve stres zorlanma, baskı, gerilim anlamına gelmektedir (Yöndem, 2015: 3). Stres günlük yaşamın bir parçasıdır ve bireyler çok çeşitli nedenlerle yoğun stres yükü ile karşı karşıya kalabilmektedir (Güçlü 2001). Stres organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması ile ortaya çıkan bir durum olarak tanımlanabilir (Baltaş ve Baltaş 2013: 23). Cüceloğlu na göre stres, bireyin fizik ve sosyal çevreden gelen uyumsuz koşullar nedeniyle bedensel ve psikolojik sınırlarının ötesinde harcadığı gayrettir (Cüceloğlu 2000: 321). Bir başka tanıma göre stres, bireyin yaşamındaki değişiklere uyum sağlama çabası olarak tanımlamakta ve bireyin ortaya çıkan bu yeni duruma uyum sağlayamadığı koşulda fiziksel ve ruhsal dengesinin bozulduğuna vurgu yapmaktadır (Şahin 2007). Bireyler yaşamları boyunca pek çok sorunla karşı karşıya kalır ve bu sorunları bilgi ve becerileri, önceki deneyimleri çerçevesinde çözme gayretinde olur. Bu nedenle stresin bireyin karşılaştıkları güçlükler ve sorunlarla başa çıkmada yetersiz kalması durumunda ortaya çıktığı söylenebilir (Baltaş 2007). Üniversite eğitim sürecinde kaygı ve stres üretecek bir ortam içinde olan üniversite gençliği üniversiteye ve yeni yaşam alanına (üniversitenin bulunduğu kente, yurt ortamına, eğitim alacağı bölüme, verilen eğitim tarzına) uyum sürecinde ekonomik, sosyal ve psikolojik pek çok sorunla karşı karşıya kalmaktadır. Türk toplumunda ailelerin korumacı yaklaşımla gençlerin sorumluluk almalarını geciktirmeleri onların sorunlarla yüzleşmesini engellemektedir. Bu bağlamda üniversite öğrencisi eğitim sürecinde üniversite eğitiminin ortaöğretimden farklı bir eğitim modelinin olması, öğrencilerin üniversite eğitim sürecinde aile ortamından çoğunlukla ilk kez ayrılmaları, yurt yaşamına alışmaları, ekonomik olarak aile ortamından daha kısıtlı bir bütçeyle yaşamlarını sürdürmek zorunda olmaları, farklı sosyal, kültürel ve ekonomik yapıda arkadaşlardan ortak paylaşımlarının olduğu yeni bir arkadaş çevresinin oluşması ve eğitim aldıkları kurumu/bölümü benimseyememeleri/ beklentilerinin karşılanmaması, gelecekteki mesleği ve çalışma hayatı ile ilgili kaygı gibi nedenlerle üniversite eğitim sürecine uyum sağlamakta güçlükler yaşamaktadır. (İnanç vd. 2004: 222-230; Temel vd. 2007: 107-118; Özgüven 1992: 5-13, Özkürkçügil vd. 1999, Özdel vd. 2002). Üniversite öğrencileri stres kaynakları ile karşı karşıya kaldıklarında bireyden bireye değişen şekilde stresle baş etme tarzı geliştirirler. Stresle baş etme tarzı bireyin stres karşısında geliştirdiği dinamik, bilişsel, davranış, duygusal ve davranışsal çabalardır (Baltaş ve Baltaş 2004, Folkman ve Lazarus, 1980). Bireyin problemi çözmek için doğrudan faaliyette bulunma veya çözüm için gerekli bilgiyi elde etme çabasını problem odaklı baş etme tarzı ve bireyin strese karşı olumsuz duyguları azaltma çabasını da duygu odaklı baş etme olarak sınıflandırmaktadır. Billings ve Moos ise bireyin stresle baş etme tarzını problem odaklı başa çıkma olan aktif bilişsel ve aktif davranışsal ve duygu odaklı başa çıkmanın bir şekli olan kaçma olarak üç faktör ile kavramsallaştırmıştır (Folkman ve Moskowitz 2004). Bundan başka stresle baş etme yöntemleri arasında yansıtma, kaçınma gibi psikolojik savunma mekanizmaları, madde bağımlılığına yönelme gibi davranışlar içeren etkisiz yöntemler ve solunum egzersizleri, otojenik eğitim, meditasyon, biyofeedback gibi yollar içeren etkili başa çıkma yöntemleri sayılabilir (Folkman ve Lazarus 1980). 68
3. Yöntem ve Bulgular Çalışmanın ilk etabında öğrencilerin olası stres kaynakları belirlenmeye çalışılmış, ikinci etabında ise anketi cevaplayan öğrencilerin stresle baş etme yöntemleri Folkman ve Lazarus un Başaçıkma Yolları Envanteri nden (Ways of Coping Inventory) üniversite öğrencilerinin stresle baş etme yöntemleri için kullanılmak üzere hazırlanmış daha kısa bir ölçek olan Stresle Baş Etme Yöntemleri Ölçeği kullanılarak öğrencilerin olası stres kaynakları ile baş etme yöntemleri dörtlü Likert ölçeği ile değerlendirilmiştir. Bu amaçla Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü öğrencilerinin stres kaynakları ve başa çıkma tarzlarının incelenmesi amacıyla öğrenciler ile birebir görüşmeler yapılmış, 136 öğrenciye anket uygulanmış ve anket sonuçları değerlendirilmiştir. Değerlendirmede SPSS 20 (Statistical Package for the Social Sciences-Sosyal Bilimler için İstatistik Paketi) programı kullanılmıştır. Öğrencilerin sınıflara göre dağılımının homojen olmasına dikkat edilerek 48 1. sınıf, 28 2. sınıf, 23 3. sınıf ve 37 4. ve üzeri sınıf öğrenci ile anket yapılmıştır. Öğrencilerin olası stres kaynaklarının belirlenmesinde ve bu stres kaynakları ile baş edebilme yöntemlerinin öğrencinin eğitim aldığı sınıf düzeyi ile ilişkisinin olup olmadığını belirleyebilmek amacıyla her sınıf için ayrı ayrı ve bölüm genelinde değerlendirme yapılmıştır. Anket yapılan öğrenciler 18-27 yaş aralığındadır ve öğrencilerin 81 i kız ve 55 i erkektir. Mimarlık bölümünde öğrenim gören öğrencilerin çoğunluğu kız olduğu için anketin değerlendirilmesinde yaş ve cinsiyet faktörü göz önüne alınmamıştır (Ek 1). Mimarlık Bölümü öğrencilerinin stres kaynaklarının tespit edilebilmesi için Mimarlık Bölümü nde eğitim veren öğretim elemanları ile görüşülmüş, öğrencilerin aldıkları eğitim sürecinde karşılaşacakları olası stres kaynaklarının oluşturulmasına çalışılmıştır. Yapılan görüşmelere göre öğrencilerin olası sorunları; ekonomik sorunlar, aileyle yaşanan problemler, arkadaş ilişkileri, duygusal ilişkiler, gelecek kaygısı, okunan bölüm ile ilgili sorunlar, sınav/jüri kaygısı, (yurtta kalınıyorsa) yurtla ilgili problemler, (bir işte çalışılıyorsa) çalıştığı ortamla ilgili sorunlar ve öğretim elemanları ile ilgili sorunlar olarak sınıflandırılmış, öğrencilerin hangi durumda stres altına girdiklerini hiçbir zaman, bazen, sık sık, her zaman zarfları ile tanımlamaları istenmiştir. Mimarlık bölümünde okuyan öğrencilerin stres kaynakları değerlendirildiğinde, oranları sınıflara göre değişmekle birlikte her zaman veya sık sık sorun yaşadığını ifade eden öğrencilerin oranının oldukça düşük olduğu görülmektedir. Bazen ekonomik sorunlarla karşılaştığını söyleyenlerin ortalaması %55,78 iken, sık sık ekonomik sorunlarla karşılaştığını söyleyenlerin ortalaması %8,475 ve hiç ekonomik sorun yaşamadığını ifade edenlerin ortalaması ise %10,7 dir. Ekonomik nedenlerle bazen sorun yaşadıklarını söyleyenler çoğunlukla (%71,4) 2. sınıf öğrencileridir. Ekonomik sorunların ilerleyen sınıflarda öğrencinin yaşamında daha az yer ettiği veya bu sorunla başa çıkmayı öğrendiği görülmektedir. Öğrenciler ortalama %25 oranında bazen aile ile sorun yaşadıklarını belirtmektedir. Aile nedeniyle her zaman sorun yaşadığını söyleyenler oldukça azdır (ortalama %3,73). Bu nedenle sorun yaşadıklarını söyleyenler yine çoğunlukla (%71,4) 2. sınıf, sık sık sorun yaşadığını söyleyenlerin en düşük olduğu grup (%4,3) 3. sınıf öğrencileri ve her zaman sorun yaşadığını söyleyenlerin en düşük olduğu grup (%2,7) ise 4. ve üzeri sınıf öğrencileridir. Öğrencilerin stres kaynakları arasında ilk sırayı arkadaş ilişkileri almaktadır. Arkadaş ilişkileri nedeniyle bazen sorun yaşadıklarını belirtenlerin oranı ortalama % 68,9 iken, bu sebeple her zaman sorun yaşadıklarını belirtenlerin oranı ise ortalama %1,05 dir. Arkadaş ilişkileri nedeniyle bazen stres yaşadıklarını ifade edenler çoğunlukla (%82,1) 2. sınıf öğrencileridir. Bu nedenle her zaman stres yaşadıklarını ifade edenlerin en yüksek olduğu grup ise %4,2 oranı ile 1. sınıf öğrencileridir. Duygusal ilişkiler nedeniyle bazen sorun yaşadığını söyleyenlerin oranı ortalama %53,25 ve bu nedenle her zaman sorun yaşadığını söyleyenlerin oranı ise ortalama %3,48 dir. Duygusal ilişkiler nedeniyle bazen sorun yaşadığını ifade edenler çoğunlukla (%64,3) 2. sınıf öğrencileridir. Sınıf düzeyi arttıkça duygusal ilişkiler nedeniyle sorun yaşama oranının azaldığı görülmektedir. Gelecek kaygısı nedeniyle bazen stres yaşadıklarını belirtenlerin ortalama oranı %52,025 dir ve gelecek kaygısının en yoğun biçimde hissedildiği düzey 2. sınıf öğrencileridir. 1. sınıf öğrencileri %58,3 oranında bazen gelecek kaygısı taşıdığını söylerken, bu kaygının ilerleyen sınıflarda azaldığı, 4. ve üzeri 69
sınıflarda bazen gelecek kaygısı duyanların oranının ise en düşük düzeye (%40,5) indiği görülmektedir. Eğitim alınan bölüm kaynaklı bazen stres yaşadıklarını belirtenlerin ortalama oranı %51.83 dir. 4. ve üzeri sınıf öğrencilerinde en düşük olduğu görülmektedir. Bazen sınav kaygısı taşıdığını ifade edenler ortalama %52,625 oranındadır. Bazen sınav kaygısı taşıdığını söyleyenler çoğunlukla (%65,2) 3. sınıf öğrencileri iken, her zaman sınav kaygısı yaşadığını söyleyenlerin en yüksek olduğu grup ise %10,8 oranı ile 4. ve üzeri sınıf öğrencileridir. Bu durum 4+ öğrencilerinin mezun olamama endişesi ile açıklanabilir. Yurt ve kalınan yer ile ilişkili problemler nedeniyle öğrencilerin stres yaşama durumu değerlendirildiğinde bu nedenle bazen sorun yaşadıklarını ifade edenler %45,1 oranındadır. Yurt ve konaklama nedeniyle bazen sorun yaşayanlar %60,4 oranıyla 1. ve hiçbir zaman sorun yaşamadıklarını söyleyenler ise 4. ve üzeri sınıf öğrencileridir. Öğrencilerin çalıştığı ortamla ilgili sorunları değerlendirildiğinde, 4. ve üzeri sınıf öğrencilerinin bazılarının çalışma hayatına atıldığı, ancak zaman zaman yarı zamanlı işlerde çalışmakla birlikte 1., 2. ve 3. sınıf öğrencilerinin henüz düzenli bir iş hayatının olmadığı görülmektedir. Bu nedenle öğrencilerin iş yaşamından kaynaklanan sorunlar değerlendirme dışında tutulmuştur. Öğrencilerin öğretim elemanları ile ilgili olarak stres yaşama durumu sorgulandığında, ortalama %49.775 oranı ile hiçbir zaman sorun yaşamadıklarını söyleyenler çoğunluktadır. Sınıf düzeyi yükseldikçe öğretim elemanı ile sorun yaşama oranının oldukça düştüğü görülmektedir. Bu değerlendirme sonrasında arkadaş ilişkileri nedeniyle bazen sorun yaşayanlar %68,9 oranı ile çoğunluktadır. Aile ilişkileri nedeniyle bazen yaşanan sorunlar %57,75 oranı ile 2., ekonomik nedenlerle bazen yaşanan sorunlar %54,75 oranı ile 3.,duygusal ilişkiler nedeniyle bazen yaşanan sorunlar %53,25 oranı ile 4. ve sınav/jüri kaygısı nedeniyle bazen yaşanan sorunlar %52,625 oranı ile 5. sırayı almaktadır. Yurt/ konaklama nedeniyle bazen yaşanan sorunlar ise %44,425 oranı ile sıralamada daha sonra yer almaktadır. Mimarlık öğrencileri okudukları bölüm nedeniyle %43,5 oranında bazen sorun yaşadıklarını ifade etmektedir. Buna karşın bu sorunların sınıf düzeyi arttıkça azalması, öğrencinin sorunla baş etme konusunda giderek daha başarılı olduğunu göstermektedir. Anket çalışmasına katılan öğrenciler ortalama %49,775 oranı ile hiçbir zaman sorun yaşamadıklarını ifade ederken, bazen sorun yaşadıklarını belirtenler ise ortalama %38.85 oranındadır. Tablo 1 de Mimarlık bölümü öğrencilerinin stres kaynakları konusunda verdiği yanıtların oranları görülmektedir. STRES KAY- NAKLARI Tablo 1. Mimarlık bölümü öğrencilerinin stres kaynakları Hiçbir zaman % Bazen % Sık sık % Her zaman % Sınıflar Sınıflar Sınıflar Sınıflar 1 2 3 4+ 1 2 3 4+ 1 2 3 4+ 1 2 3 4+ Ekonomik Sorunlar 52 17,9 39,1 32,4 47,9 71,4 56,5 43,2 0 10,7 4,3 18,9 0 0 0 5,4 Aileyle yaşanan problemler 43,8 28,6 39,1 29,7 47,9 71,4 52,2 59,5 4,2 0 4,3 8,1 4,2 0 4,3 2,7 Arkadaş ilişkileri 22,9 14,3 17,4 18,9 66,7 82,1 56,5 70,3 6,3 3,6 26,1 10,8 4,2 0 0 0 Duygusal ilişkiler 43,8 17,9 30,4 24,3 47,9 64,3 52,2 48,6 4,2 17,9 13 21,6 4,2 0 4,3 5,4 Gelecek kaygısı 31,3 7,1 13 13,5 58,3 57,1 52,2 40,5 8,3 32,1 21,7 35,1 2,1 3,6 13 10,8 Okunan bölüm ile ilgili sorunlar 64,6 10,7 4,3 40,5 31,3 50 52,2 40,5 4,2 35,7 34,8 18,9 0 3,6 8,7 0 Sınav kaygısı 14,6 14,3 21,7 13,5 64,6 32,1 65,2 48,6 14,6 50 8,7 27 6,3 3,6 4,3 10,8 Yurtla ilgili problemler (yurtta kalınıyorsa) 12,5 32,1 39,1 40,5 60,4 46,4 30,4 43,2 22,9 7,1 13 5,4 4,2 14,3 0 2,7 70
Çalıştığı ortamla ilgili sorunlar (bir işte çalışılıyorsa) Öğretim elemanları ile ilgili sorunlar 18,8 46,4 65,2 * 45,8 50 34,8 * 31,3 3,6 0 * 4,2 0 0 * 33,3 60,7 56,5 48,6 41,7 35,7 34,8 43,2 18,8 3,6 4,3 5,4 6,3 0 4,3 2,7 Çalışmanın ikinci etabında ise anketi cevaplayan öğrencilerin stresle baş etme yöntemleri Folkman ve Lazarus un Başaçıkma Yolları Envanteri nden (Ways of Coping Inventory) üniversite öğrencilerinin stresle baş etme yöntemleri için kullanılmak üzere hazırlanmış daha kısa bir ölçek olan Stresle Baş Etme Yöntemleri Ölçeği kullanılarak öğrencilerin olası stres kaynakları ile baş etme yöntemleri dörtlü Likert ölçeği ile değerlendirilmiştir (Ek 2). Likert ölçeğinde 0 hiçbir zaman%0, 1 bazen %30, 2 sık sık %70 ve 3 her zaman %100 ile ifade edilmektedir. Bu etapta mimarlık öğrencilerinin stresle baş etme yöntemlerini bir sıkıntım olduğunda kalıbı ile başlayan 30 seçenek arasından hiçbir zaman, bazen, sık sık, her zaman zarfları ile tanımlamaları istenmiştir. Stresle baş etme ölçeğinde verilen 30 seçenekten 1, 9, 29, ve 30 numaralı sorular sosyal destek arama yaklaşımı; 2,4, 6, 12 ve 18 numaralı sorular iyimser yaklaşımı; 3, 7, 11, 19, 22, 25, 27 ve 28 numaralı sorular çaresiz/kendini suçlayıcı yaklaşımı; 5, 13, 15, 17, 21 ve 24 numaralı sorular boyun eğici yaklaşımı ve 8, 10, 14, 16, 20, 23 ve 26 numaralı sorular kendine güvenli yaklaşımı ifade etmektedir. Bir sıkıntım olduğunda... kalıbıyla başlayan sosyal destek arama yaklaşımı kapsamındaki sorulara öğrenciler tarafından verilen... kimsenin bilmesini istemem, içinde bulunduğum kötü durumu kimsenin bilmesini istemem, sorunun gerçek nedenini anlayabilmek için başkalarına danışırım ve bana destek olabilecek kişilerin varlığını bilmek beni rahatlatır gibi yanıtlar değerlendirilmiştir. Bir sıkıntısı olduğunda her zaman kimsenin bilmesini istemeyenler %8,1 oranı ile çoğunlukla 4. ve üzeri sınıf öğrencileri olduğu, benzer şekilde aynı grup öğrencilerin %59,5 oranında bazen sıkıntılarını başkalarıyla da paylaştığı görülmektedir. Ortalama %44,1 oranında öğrencinin sıkıntısını bazen ve ortalama %8,8 oranında öğrencinin her zaman bir başkası ile paylaşmak istediği anlaşılmaktadır. Şekil 1 de stresle baş etme yöntemleri arasında sosyal destek arama yaklaşımına yönelik yanıtlar görülmektedir. Şekil 1. Stresle baş etme yöntemleri sosyal destek arama yaklaşımı 71
Bir sıkıntım olduğunda... kalıbıyla başlayan iyimser yaklaşımı kapsamındaki sorulara öğrenciler tarafından verilen... iyimser olmaya çalışırım, olayları büyütmeyip üzerinde durmaya çalışırım, sakin kafayla düşünmeye, öfkelenmemeye çalışırım, kendime karşı hoşgörülü olmaya çalışırım ve olaylardan olumlu bir şey çıkarmaya çalışırım gibi yanıtlar değerlendirilmiştir. Bir sıkıntısı olduğunda sık sık iyimser olmaya çalışanlar %60,3 oranındadır. 4. ve üzeri sınıf öğrencilerinin ise %64,9 oranında ve 1. sınıf öğrencilerinin %64,6 oranında sık sık iyimser duygular taşıdıkları görülmektedir. Öğrencilerin okula başlama ve mezun olma periyotlarında iyimser düşünce taşımaları stresle baş etme konusunda başarılı olduklarının kanıtı olarak görülmelidir. Bir sıkıntısı olduğunda sık sık olayların üzerinde durmaya çalışanlar %45,6 oranı ile çoğunluktadır. Bu yaklaşımı en çok benimseyenler %57,1 oranı ile 2. Sınıf öğrencileridir. Öğrenciler %51,5 oranında bir sıkıntıları olduğunda sık sık sakin kafayla düşünmeye ve öfkelenmemeye çalıştıklarını ifade etmektedir. Bu yaklaşımın en çok benimseyen grup %60,9 oranı ile 3. sınıf öğrencileridir. Sorunlar karşısında kendine karşı hoşgörülü olmaya çalışanların ortalama %47,8 oranındadır. Bu yaklaşımı benimseyen öğrenciler %56,8 oranı ile 4. ve üzeri, % 54,2 oranı ile 1. sınıf öğrencileridir. Olaylardan olumlu bir şey çıkarmaya çalışan öğrenciler ortalama %47,1 oranındadır. 1. sınıf öğrencilerinin %54,2 oranı ile bu yaklaşımı en çok benimseyen grup olduğu görülmektedir. Bir sıkıntısı olduğunda bazen ve her zaman olaylardan olumlu bir şey çıkarmaya çalışanların oranları ise %25 oranı ile eşdeğerdir. Şekil 2 de stresle baş etme yöntemleri arasında iyimser yaklaşımına yönelik yanıtlar görülmektedir. Şekil 2. Stresle baş etme yöntemleri iyimser yaklaşımı 72
Bir sıkıntım olduğunda... kalıbıyla başlayan çaresiz/kendini suçlayıcı yaklaşımı kapsamındaki sorulara öğrenciler tarafından verilen... bir mucize olmasını beklerim, kendimi kapana sıkışmış gibi hissediyorum, olayları kafama takıp sürekli düşünmekten kendimi alamam, her şeyin istediğim gibi olmayacağına inanırım, sorunun benden kaynaklandığını düşünürüm, keşke daha güçlü olsaydım diye düşünürüm, benim suçum ne diye düşünürüm ve hep benim yüzümden oldu diye düşünürüm gibi yanıtlar değerlendirilmiştir. Bir sıkıntısı olduğunda bazen bir mucize olmasını bekleyenler ortalama %46,3 oranındadır. Bir sorunla karşılaştığında bazen bir mucize olmasını bekleyenler %52,2 oranıyla 3. sınıf ve hiçbir zaman mucize olmasını beklemeyenler ise %2,7 oranıyla 4. ve üzeri sınıf öğrencileridir. Sorunlar karşısında bazen kendini kapana sıkışmış gibi hissedenler ortalama %47,8 oranındadır, böyle hissedenlerin en yoğun olduğu grup %56,8 oranıyla 4. ve üzeri sınıflardır. Hiçbir zaman kendini kapana sıkışmış gibi hissetmeyenler ise %4,3 oranı ile 3. sınıf öğrencileridir. Sık sık olayları kafasına takıp sürekli düşünmekten kendini alamadığını söyleyenler ortalama %39,7 oranındadır. Böyle hissedenler (%47,8) ile hiçbir zaman böyle hissetmeyenlerin en yoğun olduğu grup (%4,3) 3. sınıf öğrencileridir. Bazen her şeyin istediği olmayacağına inananlar ortalama %39,7 oranındadır ve böyle hissedenler %43,5 oranında 3. sınıf öğrencileridir. Her zaman her şeyin istediği olmayacağına inananlar ise ortalama %8,1 oranındadır. Sorunun bazen kendisinden kaynaklandığını düşünenler (ortalama %55,9) çoğunluktadır. 4. ve üzeri sınıf öğrencilerinin tamamı sorunun kendisinden kaynaklanmadığını düşünmektedir. Sorunlar karşısında sık sık keşke daha güçlü olsaydım diye düşünenler (ortalama %34,6) ve bazen daha güçlü olsaydım diye düşünenler (%33,1) çoğunluktadır. Bir sorunla karşılaştığında benim suçum ne diye düşünenler ortalama %49,3 oranındadır. Yaşadıkları sorunun kendi suçu olmadığını düşünenler %2,7 oranı ile 4. ve üzeri sınıf öğrencileridir. Karşılaştıkları sorunların bazen kendi yüzünden olduğunu düşünenler ortalama %49,3 ve kendi yüzünden olduğunu hiçbir zaman düşünmeyenler ortalama %32,4 oranındadır. Şekil 3 te stresle baş etme yöntemleri arasında çaresiz/kendini suçlayıcı yaklaşımına yönelik yanıtlar görülmektedir. Bir sıkıntım olduğunda... kalıbıyla başlayan boyun eğici yaklaşımı kapsamındaki sorulara öğrenciler tarafından verilen... başa gelen çekilir diye düşünürüm, iş olacağına varır diye düşünüyorum, problemin çözümü için adak adarım, elimden hiçbir şeyin gelmeyeceğine inanırım, mücadeleden vazgeçerim ve olanlar karşısında kaderim buymuş derim gibi yanıtlar değerlendirilmiştir. Bir sıkıntısı olduğunda bazen başa gelen çekilir diye düşünenler ortalama %42,6 ve sık sık başa gelen çekilir diye düşünenler ise ortalama %27,2 oranındadır. Bazen iş olacağına varır diye düşünenler %50 oranında 2. sınıf öğrencileridir. Ancak böyle düşünenler ortalama %30,9 oranındadır. Sık sık iş olacağına varır diye düşünenler ise ortalama %45,6 oranındadır. Problemin çözümü için hiçbir zaman adak adamayı düşünmeyenler (ortalama %47,8) ve bazen bu yolu tercih ettiğini ifade edenler (%39,7) çoğunluktadır. Buna karşın elinden hiçbir şey gelmeyeceğine inanmayanların oranı ortalama %60,3 ve her zaman elinden hiçbir şeyin gelmeyeceğine inananların oranı ise ortalama %3,7 dir. Hiçbir zaman mücadeleden vazgeçmediğini ifade edenler (ortalama %55,9) çoğunluktadır. Olanlar karşısında bazen kaderim buymuş diyenler ortalama %48,5 oranında iken, her zaman kaderim buymuş diyenlerin ortalama %5,9 oranındadır. Bu durum mimarlık öğrencilerinin zaman zaman sorunlar karşısında zorlanmalarına karşın, hiçbir zaman mücadeleyi bırakmadıklarını, kaderlerine razı olmadıklarını ve boyun eğici bir yaklaşımı benimsemediklerini göstermektedir. Şekil 4 te stresle baş etme yöntemleri arasında boyun eğici yaklaşımına yönelik yanıtlar görülmektedir. 73
Şekil 3. Stresle baş etme yöntemleri çaresiz/kendini suçlayıcı yaklaşımı 74
Şekil 4. Stresle baş etme yöntemleri boyun eğici yaklaşımı Bir sıkıntım olduğunda... kalıbıyla başlayan kendine güvenli yaklaşımı kapsamındaki sorulara öğrenciler tarafından verilen... olayların değerlendirmesini yaparak en iyi kararı vermeye çalışırım, ne olursa olsun direnme ve mücadele etme gücünü kendimde bulurum, mutlaka bir yol bulabileceğime inanır bunun için uğraşırım, her şeye yeniden başlayacak gücü kendimde bulurum, problemleri adım adım çözmeye çalışırım ve hakkımı savunabileceğime inanırım gibi yanıtlar değerlendirilmiştir. Bir sıkıntısı olduğunda sık sık olayların değerlendirmesini yaparak en iyi kararı vermeye çalışanlar ortalama %50 ve her zaman olayların değerlendirmesini yaparak en iyi kararı vermeye çalışanlar ise %27,9 oranındadır. Öğrencilerin %47,8 i sık sık ne olursa olsun direnme ve mücadele gücünü kendinde bulduğunu, %29,4 ü ise her zaman bu gücü kendinde bulduğunu ifade etmektedir. Sık sık mutlaka bir yol bulabileceğine inanan ve bunun için uğraşan öğrencilerin oranı %43,4 tür. %36,8 oranında öğrenci de her zaman bu inanca sahip olduğunu belirtmektedir. Karşılaşılan sorunlara karşın sık sık her şeye yeniden başlayacak gücü kendinde bulanlar %40,4 oranı ile çoğunluktadır. Bu gücü bazen kendinde bulanlar ise %31,6 oranındadır. Öğrencilerin büyük çoğunluğu (%56,6) sık sık problemleri adım adım çözmeye çalıştığını belirtmektedir. %43,4 oranında öğrenci sık sık hakkını savunabileceğine inanmakta, %30,1 oranında öğrenci ise her zaman hakkını savunabileceğini düşünmektedir. Şekil 5 te stresle baş etme yöntemleri arasında kendine güvenli yaklaşımına yönelik yanıtlar görülmektedir. 75
Şekil 5. Stresle baş etme yöntemleri kendine güvenli yaklaşımı Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü öğrencilerinin stres kaynaklarını ve stresle baş etme yöntemlerinin ölçüldüğü bu çalışmada Ek 3 te sunulan stresle baş etme ölçeği puanlama tablosuna göre (Şahin ve Durak, 2005) öğrencilerin sosyal destek arama yaklaşımı (Tablo 2), iyimser yaklaşımı (Tablo 3), çaresiz/kendini suçlayıcı yaklaşımı (Tablo 4), boyun eğici yaklaşımı (Tablo 5) ve kendine güvenli yaklaşımı (Tablo 6) gösterme dereceleri değerlendirilmiştir. Statistics Tablo 2. Sosyal Destek Arama Yaklaşımı Kimsenin bilmesini istemem İçinde bulunduğum kötü durumu kimsenin bilmesini istemem N Valid 136 136 136 Missing 0 0 0 Mean 1,34 2,51 1,90 Std. Deviation,845,667,708 Sum 182 341 259 25 1,00 2,00 1,00 50 1,00 3,00 2,00 Percentiles 75 2,00 3,00 2,00 100 3,00 3,00 3,00 Sorunun gerçek nedenini anlayabilmek için başkalarına danışırım 76
77
78
4. Sonuçlar ve Tartışma Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü öğrencilerinin stres kaynaklarının ve stresle baş etme yöntemlerinin ölçüldüğü bu çalışmada, öncelikle öğrencilerin stres kaynaklarının tespitine çalışılmıştır. Yapılan değerlendirmeye göre öğrenciler sırasıyla arkadaş ilişkileri (%68,9), aile ilişkileri (%57,75), ekonomik (%54,75), duygusal ilişkiler (%53,25), sınav/jüri kaygısı (%52,625), yurt/konaklama (%44,425) ve okudukları bölüm (%43,5) nedenleriyle sorunlar yaşamaktadır (Tablo 1). Mimarlık öğrencilerinin karşılaştıkları sorunları sınıf düzeyi arttıkça daha az stres kaynağı olarak gördüğü ve bu sorunlarla baş etme becerisi kazandığı görülmektedir. Anket çalışmasına katılan öğrenciler ortalama %49,775 oranı ile hiçbir zaman sorun yaşamadıklarını ifade ederken, bazen sorun yaşadıklarını belirtenler ise ortalama %38.85 oranındadır. Öğrencilerin stresle baş etme yöntemlerini araştırmak üzere gerçekleştirilen anket sonuçları değerlendirilmiş ve Ek 3 te verilen stres ölçeği puanlama formuna göre hesaplanmıştır. Buna göre öğrenciler sorunlarla karşılaştıklarında bazen veya sık sık sosyal destek yaklaşımını benimsemekte, kimi zaman sorunlarını aile bireyleri, arkadaşları, yakınları veya hocaları ile paylaşabilmektedir. Bu çalışmada öğrencilerin sorunlarını bir psikolojik danışmanla paylaşımlarına yönelik bir değerlendirme yapılmamakla birlikte, anket sonuçları böyle bir desteğin varlığının, öğrencilerin sorunlarla baş etmelerinde katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Anket sonuçlarına göre mimarlık öğrencileri arasında bir sıkıntısı olduğunda iyimser olmaya, sakin kafayla düşünmeye ve öfkelenmemeye, kendine karşı hoşgörülü olmaya çok zaman olaylardan olumlu bir şey çıkarmaya çalışanlar çoğunluktadır. Bu nedenle öğrencilerin büyük oranda iyimser yaklaşımı benimsediği söylenebilir. Öğrencilerin zaman zaman sorunlardan bunaldığı, bazen bir mucize olmasını beklediği, kendini kapana sıkışmış gibi hissettikleri ve çoğunlukla sorunun kendisinden kaynaklandığını düşündükleri görülmektedir. Düşük oranda olmakla birlikte sorunların üzerine gitmek, bir çıkar yol bularak sorunu çözmek yerine, bazen kaderci davranış gösteren ve elinden bir şey gelmeyeceğine inanan öğrenciler de bulunmaktadır. Ancak mimarlık öğrencilerinin çoğunluğunun zaman zaman sorunlar karşısında zorlanmalarına karşın, hiçbir zaman mücadeleyi bırakmadıklarını, kaderlerine razı olmadıklarını ve boyun eğici bir yaklaşımı benimsemediklerini göstermektedir. Bu durum öğrencilerin eğitim sürecinde kazandıkları kendilerine verilen problemleri çözme pratiği ve becerisinden kaynaklandığı ve başarılı olmak için mücadele gösterdikleri düşünülmektedir. Mimarlık öğrencilerinin her zaman olayların değerlendirmesini yaparak en iyi kararı vermeye çalıştıkları, ne olursa olsun direnme ve mücadele gücünü kendilerinde buldukları, mutlaka bir çıkış yolu bulabileceğine inandıkları ve sık sık her şeye yeniden başlayacak gücü kendinde buldukları görülmektedir. Öğrencilerin büyük çoğunluğu karşılaştıkları sorunları adım adım çözmeye çalıştığı ve her zaman hakkını savunabileceğine inandığı söylenebilir. Bireylerin fiziksel ve sosyal açıdan yaşadığı zorluklardan yola çıkılarak psikiyatri ve psikoloji bilimlerinde kullanılmaya başlanan stres kaynakları bireylerin yaşadıkları çevreye uyumunu, sosyal yaşama katılımını ve başarılarını etkileyebilmektedir. Buna göre üniversitelerde öğrencilerin ailelerinden uzakta yaşamaya başlamaları, yeni bir akademik ortama girmeleri sonucunda gerek bireysel veya kişilerarası, gerek çevre koşullarıyla uyum sağlama ile ilgili karşılaşabilecekleri olası sorunlara karşı psikolojik yardım almalarına olanak verecek şekilde psikolojik danışma merkezlerinin kurulması ve faaliyetleri gençlerin psikolojik sağlıklarının olumlu yönde gelişmesi için önemlidir. Araştırma sonuçlarının ve sunulan önerilerin mimarlık öğrencilerinin stres kaynaklarını tanıma ve stresle baş etme yöntemleri geliştirmesinde ve uyum sorunlarını minimize etmesinde katkı sağlaması beklenmektedir. 79
5. Kaynaklar Baltaş, Z. ve Baltaş, A. (2015), Stres ve Başa Çıkma Yolları, Remzi Kitabevi, 32. Basım, İstanbul, s. 23, Baltaş, Z. (2008), Sağlık Psikolojisi,4. Basım, İstanbul. Cüceloğlu, D. (2000), İnsan ve Davranışı, İstanbul, s.321 Folkman S., Lazarus R.S. (1980), An analysis of coping in a middle-age community sample. J Health Social Behaviour, 21:219-239 Folkman S., Moskowitz J.T. (2004), Coping: Pitfalls and Promise. The Annual Reiew of Psychology, vol:55: 745-777. Güçlü, N. (2001), Stres Yönetimi. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(1): 91-109. İnanç, N, Savaş, H. A, Tutkun, H, Herken, H. ve Savaş, E. (2004), Gaziantep Üniversitesi Mediko-Sosyal Merkezi nde Psikiyatrik Açıdan İncelenen Öğrencilerin Klinik ve Sosoyodemografik Özellikleri, Anadolu Psikiyatri Dergisi, 5: 222-230. Özdel, L., Bostancı, M., Özdel, O. ve Oğuzhanoğlu, N.K. (2002), Üniversite Öğrencilerinde Depresif Belirtiler ve Sosyodemografik Özelliklerle İlişkisi, Anadolu Psikiyatri Dergisi, 3: 155-161. Özgüven, E. (1992), Üniversite Öğrencilerinin Sorunları ve Başetme Yolları, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 7 Sayfa: 5-13 Özkürkçügil, A. Ç. (1999), Bir Medikososyal Merkezine Genel Sağlık Sorunları ile Başvuran Öğrencilerden Psikiyatrik Tanı Alanlarda Bazı Sosoyodemografik Özellikler, Türk Psikiyatri Dergisi, 10: 115-122. Şahin, N. H. ve Durak A., (1995), Stresle Başaçıkma Tarzları Ölçeği: Üniversite Öğrencileri İçin Uyarlanması, Türk Psikoloji Dergisi, 10 (34), s. 56-73 Şahin, B. (2007), Hemşirelik Öğrencilerinin Kendilerini Anlatma ve Stresle Baş etme İlişkilerinin Belirlenmesi, Haliç Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans, İstanbul, (Danışman: Prof. Dr. N Sabuncu). Temel E, Bahar A, Çuhadar D. (2007), Öğrenci Hemşirelerin Stresle Baş Etme Tarzları ve Depresyon Düzeylerinin Belirlenmesi. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2(5): 107-118. Yöndem, Z. D., (2015), Kişilik Dinamikleri ve Stresle Baş etme, 3. Baskı, Ankara Ek 1, Ek 2 ve Ek 3 de kullanılan Katkılarından Kişisel Bilgi ve Stres Kaynakları Formu, Stresle Baş Etme Yöntemi ve Puanlama Formu için Şahin, N. H. ve Durak A., ya, anketin cevaplanmasında ve değerlendirmelerin yapılmasında katkılarından dolayı Mimarlık Bölümü öğretim elemanlarına teşekkür ederim. 6. Ekler EK 1. Kişisel Bilgi ve Stres Kaynakları Formu İsim / Soyadı: 80
Bölüm Adı: Cinsiyeti: Yaş: Sınıfı: Aşağıda yazan alanlardan hangilerinde stres yaşadığınızı düşünüyorsanız size uygun olanı işaretleyiniz. STRES KAYNAKLARI Hiçbir zaman Bazen Sık sık Her zaman Ekonomik Sorunlar Aileyle yaşanan problemler Arkadaş ilişkileri Duygusal ilişkiler Gelecek kaygısı Okunan bölüm ile ilgili sorunlar Sınav kaygısı Yurtla ilgili problemler (yurtta kalınıyorsa) Çalıştığı ortamla ilgili sorunlar (bir işte çalışılıyorsa) Öğretim elemanları ile ilgili sorunlar EK 2. Stresle Baş Etme Yöntemi SBÖ Bu ölçek kişilerin yaşamlarındaki sıkıntılar ve stresle başa çıkmak için neler yaptıklarını belirlemek amacıyla geliştirilmiştir. Lütfen sizin için sıkıntı ya da stres oluşturan olayları düşünerek bu sıkıntılarımızla başa çıkmak için genellikle neler yaptığınızı hatırlayınız ve aşağıdaki davranışların sizi tanımlama ya da size uygunluk derecesini işaretleyiniz. Herhangi bir davranış size uygun değilse %0 ın altına, çok uygun ise %100 ün altına işaret koyunuz. Bir sıkıntım olduğunda... 1 Kimsenin bilmesini istemem 2 İyimser olmaya çalışırım 3 Bir mucize olmasını beklerim 4 Olayları büyütmeyip üzerinde durmaya çalışırım 5 Başa gelen çekilir diye düşünürüm 6 Sakin kafayla düşünmeye, öfkelenmemeye çalışırım 7 Kendimi kapana sıkışmış gibi hissediyorum 8 Olayın/olayların değerlendirmesini yaparak en iyi kararı vermeye çalışırım 9 İçinde bulunduğum kötü durumu kimsenin bilmesini istemem 10 İçinde bulunduğum kötü durumu kimsenin bilmesini istemem 11 Olayları kafama takıp, sürekli düşünmekten kendimi alamam 0 1 2 3 % 0 % 30 % 70 % 100 81
12 Kendime karşı hoşgörülü olmaya çalışırım 13 İş olacağına varır diye düşünüyorum 14 Mutlaka bir yol bulabileceğime inanır, bunu için uğraşırım 15 Problemin çözümü için adak adarım 16 Her şeye yeniden başlayacak gücü kendimde bulurum 17 Elimden hiçbir şeyin gelmeyeceğine inanırım 18 Olaydan/olaylardan olumlu bir şey çıkarmaya çalışırım 19 Her şeyin istediğim gibi olmayacağına inanırım 20 Problemi/Problemleri adım adım çözmeye çalışırım 21 Mücadeleden vazgeçerim 22 Sorunun benden kaynaklandığını düşünürüm 23 Hakkımı savunabileceğime inanırım 24 Olanlar karşısında kaderim buymuş derim 25 Keşke daha güçlü olsaydım diye düşünürüm 26 Bir kişi olarak iyi yönde değiştiğimi ve olgunlaştığımı hissederim 27 Benim suçum ne diye düşünürüm 28 Hep benim yüzümden oldu diye düşünürüm 29 Sorunun gerçek nedenini anlayabilmek için başkalarına danışırım 30 Bana destek olabilecek kişilerin varlığını bilmek beni rahatlatır EK 3. STRESLE BAŞAÇIKMA YÖNTEMLERİ ÖLÇEĞİ PUANLAMA FORMU (Şahin ve Durak, 1995) Puanlama Anahtarı %0 = 0 %30 = 1 %70 = 2 %100 = 3 Kendine Güvenli Yaklaşım 8 0 1 2 3 10 0 1 2 3 14 0 1 2 3 16 0 1 2 3 20 0 1 2 3 23 0 1 2 3 26 0 1 2 3 Toplam= Öğrenci için x = 14.65 Ss = 4.16 İyimser Yaklaşım 2 0 1 2 3 4 0 1 2 3 6 0 1 2 3 12 0 1 2 3 18 0 1 2 3 Toplam= Öğrenci için x = 14.65 Ss = 4.16 Çaresiz Yaklaşım 3 0 1 2 3 7 0 1 2 3 11 0 1 2 3 19 0 1 2 3 22 0 1 2 3 25 0 1 2 3 27 0 1 2 3 28 0 1 2 3 Toplam= Boyun eğici Yaklaşım 5 0 1 2 3 13 0 1 2 3 15 0 1 2 3 17 0 1 2 3 21 0 1 2 3 24 0 1 2 3 Toplam= Öğrenci için x = 4.41 Ss = 2.93 Sosyal Destek Arama *1 0 1 2 3 *9 0 1 2 3 29 0 1 2 3 30 0 1 2 3 Toplam= * 1. ve 9. sorular için puanlama anahtarı %0=3 %30=2 %70=1 %10=0 Öğrenci için x = 7.08 Ss = 2.16 Öğrenci için x = 8.58 Ss = 3.73 Boyun eğici yaklaşım + Çaresiz yaklaşım = Etkisiz yöntemler Kendine güvenli + İyimser + Sosyal destek arama = Etkili yöntemler Eğer tek toplam puan isteniyorsa o durumda Boyun eğici yaklaşım ve çaresiz yaklaşımın tüm maddeleri ve 1. ve 9. maddeler ters çevrilerek toplam puan alınabilir. 82