II. ULUSAL MÜHENDSLK KONGRES REKABETÇLK VE YENLK Prof. Dr. Gündüz Ulusoy Sabancı Üniversitesi Mühendislik ve Doa Bilimleri Fakültesi Öretim Üyesi ve TÜSAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu Direktörü ZONGULDAK 11-13 Mayıs 2006
REKABETÇLK
REKABETÇLK Rekabetçilik, oldukça sık olarak kullanılan ancak tanımı üzerinde tam bir anlamanın olmadıı ve deiik ortamlarda farklı anlamların yüklendii bir terimdir. Rekabetçilik; firma, bölge, ülke ve ülke blokları bazında farklı içeriklere sahiptir.
REKABETÇLK Mikroekonomide, rekabetçilik, firmaların rekabet etme, kârlarını artırma ve büyüme kapasitelerini ifade eder. Maliyetler ve fiyatlar üzerinde durulmakla birlikte, rekabetçilik, daha da önemli olarak ürünlerin kalitesi ve performansları ve firmaların teknolojiyi kullanma kapasitelerine (yenilik yapabilme yeteneklerine) dayandırılmıtır. Makroekonomik düzeyde ise, rekabetçilik, ülkelerin uluslararası rekabetin sınavını geçebilecek ürünler ve hizmetler üretebilmesi ve yurtiçi reel gelirini artırmasıdır.* * Kaynak OECD, Technology and the Economy: The Key Relationships, OECD, Paris, 1992.
REKABETÇLK Ulusal düzeyde rekabetçiliin tek göstergesi ulusal üretkenliktir. Bir ülkedeki yaam standardının gelimesi, o ülkedeki firmaların yüksek üretkenlik düzeylerine erime ve bu düzeyi zaman içinde yükseltebilme yeteneklerine balıdır. Ülkelerin rekabetçi avantajlarıirket düzeyindeki yenilik çabalarının sonucu oluur yeni ürün gelitirme, imalat süreçlerini iyiletirme, yeni ve baarılı markalar oluturma gibi. Bir bölgenin veya ülkenin rekabetçilii o bölge veya ülkedeki firmaların rekabetçiliinin toplamıdır.
REKABET GÜCÜ - REKABETÇLK MÜHENDSLK YAKLAIMI * Bir irketin rekabet gücü, irketin müterilerine sunduu mal ve hizmetlerin alternatifleri karısında tercih edilmelerinin sürekliliini salayabilme yeteneidir. Rekabet edebilme yeteneini irketlerin en iyi uygulamaları aratırma, belirleme, özümseme ve gelitirebilme yetenei olarak tanımlıyoruz. En iyi uygulama; müteri odaklılık, kalite, esneklik, maliyet, yenilik (innovation) ve termine uyma gibi konularda irket üst yönetiminin irkete tanıttıı ve hedef gösterdii endüstri çapında, ülke çapında veya dünya çapındaki uygulamalardır. Hedef, bu uygulamaların irkete kalıcı bir biçimde yerletirilmesi ve aılmasıdır. * Kaynak: Hatzichronoglou, T., Globalisation and Competitiveness, Working Paper, Directorate for Science, Technology and Industry, OECD, Paris, 1996.
REF REKABET PRAMD Kaynak: : Uluslararası Kıyaslama 2004, www.ref.sabanciuniv.edu, Rekabet Forumu, Istanbul
DEEN YAPMA BÇMLER VE RKET YAPILARI
DEEN YAPMA BÇM yapma biçimi hem Türkiye de hem de dünyada deimekte. Firmalar arasında artan ibirlii, firma alarına ve kümelerin olumasına yol açmaktadır. malat ürün üretiminden çözüm üretimine doru gelimektedir. Firma deerlemesinde maddi olmayan varlıkların (ar-ge, inovasyon yetenei, i süreçleri ve yazılımı, marka gibi) önemi artmakta, öne çıkmaktadır.
RKETLERN DEEN YAPISI MADD OLMAYAN VARLIKLARIN BÜYÜMESNN ÖNEM 1990 lı yılların sonlarında ABD nin maddi olmayan varlıklardaki (Ar-Ge, i süreçleri ve yazılımı, marka, inovasyon yetenei, çalıan eitimi gibi) yıllık yatırımı takriben 1 Trilyon ABD dolarıydı ki bu da neredeyse imalat sektöründe yapılan toplam yatırımına eitti (1.1 Trilyon ABD doları). Bazı analistlere göre maddi olmayan sermaye halen kurumsal pazar payının yarısını rahatlıkla geçmektedir. Accenture, 2002 yılında defter deeri ile pazar deerini karılatırarak, pazar deerinin yaklaık %82 sinin maddi olmayan varlıklardan olutuunu bulmutur. 18% 38% Piyasa Deeri 62% 62% 82% 38% 1982 1992 2002 Maddi olmayan varlıklar Maddi varlıklar
RKETLERN DEEN YAPISI irket Adı 2004 Milyar USD irket Adı 1994 Milyar USD General Electric 356 General Electric 85 Exxon Mobil 309 Toyota 79 Microsoft 296 Exxon Mobil 73 Citigroup 243 Mitsubishi 71 Pfizer 243 Royal Dutch 60 Wal-Mart 226 Wal-Mart 60 AIG 185 Coca-Cola 59 Bank of America 181 Altria Group Inc. 52 Johnson & Johnson 173 Merck 42 IBM 145 IBM 41
YENLK YENLKÇLK
YENLK Bir yenilik, iletme i içi i i uygulamalarda, iyerii organizasyonunda veya dıd ilikilerde yeni veya önemli derecede iyiletirilmi tirilmi bir ürün n (mal veya hizmet) veya süres reç,, yeni bir pazarlama yöntemi y ya da yeni bir organizasyon yapısının gerçekle eklemesidir. Oslo Kılavuzu/OECD, AB - 2005
YENLK VE BÜYÜME LKS YENLK YETENE REKABETÇLK (ÜRETKENLK ARTII) YÜKSEK YAAM STANDARDI
TÜRKYE MALAT SANAYNDE REKABETÇLK VE YENLK
Türkiye malat Sanayiinde Rekabetçi Öncelikler ve malat Stratejisi
REKABETÇ ÖNCELKLER VE MALAT HEDEFLER REKABETÇ ÖNCELKLER Tutarlı kalite düzeyi Güvenilirlii yüksek ürünler Düük fiyat Hızlı tasarım deiimi /yeni ürün sunma Güvenilir teslimat MALAT HEDEFLER Birim maliyetlerin düürülmesi Pazar payının artırılması Uygunluk kalitesinin artırılması Yeni ürün gelitirme süresinin kısaltılması Üretim hızının artırılması Kaynak: Ulusoy, G., Moving Forward. Assessment of Competitive Strategies and Business Excellence in the Turkish Manufacturing Industry: A Benchmarking Study, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 6, Istanbul, 2000.
AKSYON PLANLARI AKSYON PLANLARI KALTE ÜRETM ORGANZASYON Toplam Kalite Yönetimi Tam zamanında üretim Yeniden yapılanma Sıfır hata Ürünler için kalite sertifikası Kalite gelitirme takımları Üretimin otomasyonu Müteri istekleri ile ürün tasarımının örtütürülmesi Yeni ürünler için yeni süreçlerin gelitirilmesi Çalıanların yetkilendirilmesi Kaynak: Ulusoy, G., Moving Forward. Assessment of Competitive Strategies and Business Excellence in the Turkish Manufacturing Industry: A Benchmarking Study, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 6, Istanbul, 2000.
UYGULAMALARIN FRMANIN YAKIN DÖNEM BAARISI ÜZERNE ETKS Kaynak: Ulusoy, G., Moving Forward. Assessment of Competitive Strategies and Business Excellence in the Turkish Manufacturing Industry: A Benchmarking Study, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 6, Istanbul, 2000.
ÇIKTILARIN FRMANIN YAKIN DÖNEM BAARISI ÜZERNE ETKS 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2,9 4,2 3,8 3,2 2,9 2,7 2,7 2,6 2,7 2,4 4 4,6 2,1 2,6 1,7 4,1 4,2 Electronics Automotive Cement Appliances p&c suppliers 3,3 3,3 3,4 3 2,8 2,6 2,3 2,2 Average Cost Quality Flexibility Timeliness Innovativeness Kaynak: Ulusoy, G., Moving Forward. Assessment of Competitive Strategies and Business Excellence in the Turkish Manufacturing Industry: A Benchmarking Study, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 6, Istanbul, 2000.
REKABET UNSURLARI Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
REKABET GÜCÜNÜ BELRLEYEN EN ÖNEML ÜÇ UNSUR VE RAKPLERE GÖRE KONUM Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
MALAT SANAYNDE GEÇERL STRATEJ Türkiye deki imalat sanayiinin gündemi kaliteli ürünleri düük maliyetlerde üretmek ve pazar paylarını artırmaktır. Firmalar, aynı zamanda, kârlarını yüksek katma deerli mamüller üretip piyasaya sunarak artırmak istemektedirler. Bu yaklaım giderek yaygınlaan ürün farklılatırma ve yeni ürün gelitirme yetenei artırma arayıları ile de uyumludur.
HRACAT VE THALATTA ÜRÜN BAZINDA USD/KG DEERLER ÜRÜN TANIMI Tütünün Hazırlanması,lenmesine Mahsus Makina ve Cihazlar Metal Dökümü için Kasalar,Plakalar,Kalıp Modelleri Lehim ve Kaynak Yapmaya Mahsus Makina ve Cihazlar Post,Deri,Kösele Hazırlanması,lenmesi,mali Makinaları Diki Makinaları,Mobilyaları,neleri,Aksam ve Parçaları Cilt Makinaları,Forma,Yaprak Dikme Makinaları Dokuma Tezgahları (Makinaları) Dokuma Maddelerini Yıkama,Kurutma,Ütüleme Makina/Cihaz arap,meyva Suları Vbçin Kullanılan Presler,Fulvarlar Vb Aır Makina Ve Cihazlarının(84.25-84.30)Aksamı,Parçaları Kaldırma,stifleme,Yükleme,Boaltma Makina Ve Cihazları Santrifüjle Çalıan Kurutma,Filtre,Arıtma Cihazları HRACAT USD/kg 6,70 11,85 11,53 3,56 10,46 7,73 2,23 3,31 4,39 1,18 4,26 3,69 THALAT USD/kg 63,42 21,61 19,77 10,20 29,88 14,43 11,93 14,11 22,40 7,57 8,22 14,95 Kaynak: Ulusoy, G. vd., Makinemalat Sektöründe Mükemmellii ve Elektronik Stratejileri, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi, Istanbul, 2002.
Türkiye malat Sanayiinde Toplam Kalite Yönetimi
YENDEN LEME VEYA HURDAYA ÇIKARILMA YÜZDES Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
AVRUPA ÜLKELERNDE SÜREKL YLETRME SÜREC KULLANIMININ YAYGINLII Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
AVRUPA ÜLKELERNDE TAM ZAMANINDA ÜRETM YAKLAIMININ YAYGINLII Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
AVRUPA ÜLKELERNDE TAM ZAMANINDA SATIN ALMA YAKLAIMININ YAYGINLII Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
Türkiye malat Sanayiinde Yenilik
MALAT SANAYNDE TEKNOLOJK YENLK FAALYETLER YÜZDES Kaynak: TÜK, www.die.gov.tr
TEKNOLOJK YENLK FAALYETLERNDEK HEDEFLER 1997 (%) 2000 (%) Ürün kalitesini gelitirme 12.7 Ürün kalitesini gelitirme 14.6 çi maliyetlerinin azaltılması 10.1 Ürün yelpazesini geniletme 11.0 Yeni pazarlara açılma veya iç pazar payını artırma 10.1 Üretim kapasitesini artırma 10.8 Ürün yelpazesini geniletme 9.7 Yeni pazarlara açılma veya iç pazar payını artırma 10.4 Yurtdıı pazarlarına açılma 9.6 Düzenlemeler ve standartların yerine getirilmesi 9.8 Düzenlemeler ve standartların yerine getirilmesi Üretim esnekliinin gelitirilmesi 9.4 9.1 çi maliyetlerinin azaltılması Üretim esnekliinin gelitirilmesi 9.1 9.0 Kaynak: TÜK, www.die.gov.tr
YENLKÇ FRMALARDA YAPILAN DEMLERN YÜZDES Yeni veya deitirilmi genel stratejilerin uygulanması leri yönetim tekniklerinin uygulanması 26,1 16,1 20,2 Yeni ve deitirilmi organizasyonel yapıların uygulanması 20,7 16,9 Pazar konsept ve stratejilerinin deitirilmesi En azından bir üründe tasarım veya estetik görünümünün deitirilmesi Kaynak: TÜK, www.die.gov.tr
YENLK FAALYETLERNE ENGEL OLAN FAKTÖRLER Yüksek maliyetli inovasyon 2000 (%) 17.7 Yüksek maliyetli inovasyon 1997 (%) 18.2 Algılanan ekonomik riskler 17.0 Finans için uygun kaynak 16.1 Finans için uygun kaynak 14.7 Algılanan ekonomik riskler 15.7 Düzenlemelerin ve standartların yerine getirilmesi 8.2 Kalifiye personel eksiklii 8.8 Kalifiye personel eksiklii 7.7 Organizasyonel katılık 8.1 Baka irketler tarafından kopya edilme 7.0 Düzenlemelerin ve standartların yerine getirilmesi 7.6 Organizasyonel katılık 6.4 Teknoloji bilgisi 7.2 Kaynak: TÜK, www.die.gov.tr
AR-GE GDERLERNN TOPLAM SATILAR ÇNDEK PAYI FRMALARIN YÜZDES ARALIK (%) ÇMENTO OTOMOTV ELEKTRONK % 0.50 den az 58 41 9 0.50 0.99% 16 29 13 1.00 1.99 % 21 12 13 2.00 5.00% 0 12 17 % 5.00 den çok 5 6 48 Kaynak: Ulusoy, G., Moving Forward. Assessment of Competitive Strategies and Business Excellence in the Turkish Manufacturing Industry: A Benchmarking Study, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 6, Istanbul, 2000.
TEKNOLOJK YENLK GDERLERNN DÖKÜMÜ Teknolojik inovasyonların pazara sunumu Dorudan teknik inovasyon ile ilgili eitim Endüstriyel tasarım, dier üretim hazırlıkları 3,3 3,6 2,5 0,8 2,8 17,2 Yazılım ve dier dı teknoloji satın alma 2,9 1,4 1997 2000 Makine,ekipman satın alma 67,5 62,2 Ar-Ge hizmeti satın alma 2,0 2,7 Kuruluta aratırma ve gelitirme 4,6 26,5 Kaynak: TÜK, www.die.gov.tr
YEN ÜRÜN SATILARININ TOPLAM SATILAR ÇNDEK PAYI SEKTÖR Elektronik bileenler Profesyonel ölçüm aletleri Telekom Tüketici elektronii Beyaz eya tedarikçileri Otomotiv tedarikçileri YÜZDE 5 30 15 41 5 9 Kaynak: Ulusoy, G., Moving Forward. Assessment of Competitive Strategies and Business Excellence in the Turkish Manufacturing Industry: A Benchmarking Study, TÜSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 6, Istanbul, 2000.
YEN ÜRÜN SATILARININ TOPLAM SATILAR ÇNDEK PAYI Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
YEN ÜRÜN STRATEJS Genel Ürün Stratejisi Yeni Ürün Stratejisi Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD- Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
SON ÜÇ YILDA PAZARA SUNULAN YEN ÜRÜN ADETLER Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
YENI ÜRÜN GELTRMEDE BAARILI VE BAARISIZ ÜRÜN ORANLARI Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD- Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
YEN ÜRÜNLERN BAARISIZ OLMA NEDENLER Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD- Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
Türkiye malat Sanayiinde birlikleri
DER FRMALARLA BRL UYGULAMASI OLAN FRMALAR Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD- Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
DER FRMALARLA BRLNDE BULUNMA NEDENLER 0% 5% 10% 15% 20% 25% Yeni pazarlara ulama Yetenekleri birletirerek toplam yetenei iyiletirme Büyük taleplere cevap verecek kritik kütle Kıyaslama / ortaklardan bilgi alma Teknolojiye ulama Denk irketlerle iliki irket içi yatırımı önleme Gelitirme maliyetlerini paylama Genel Türkiye Türkiye Dıındaki Ülkeler Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
ARATIRMA KURULULARI VE ÜNVERSTELERLE BRL YAPMA ORANLARI Kaynak: Ulusoy, G., Çetindamar, D., Bulut, Ç., Yeenolu H., malatta Yenilik 2004/2005, TUSIAD- Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu, Istanbul, 2005.
SONUÇ
TÜRKYE MALAT SANAYNDE REKABET STRATEJS Ürün farklılatırma ve düük maliyet stratejilerini geçerli stratejinin bileenlerini oluturan iki ana strateji olarak kabul edersek, buradaki gözlemlerimiz bize Türkiye deki imalat sanayiinde geçerli bileik stratejide, düük maliyet stratejisinden ürün farklılatırma stratejisine doru bir kayıın olduunu söyleyebiliriz.
TÜRKYE MALAT SANAYNDE REKABET STRATEJS Düük maliyetlerde kaliteli mamüller üretebilerek pazar payını artırmak Göreli yüksek katma deerli ürünler piyasaya sürerek kârlılıı artırmak.
BAZI ÜRÜN GRUPLARINDA TÜRKYE NN HRACATI VE ORTALAMA BÜYÜME HIZI (%) (OBH) 1999-2004 ( 000 USD) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 OBH ÜRÜN GRUBU (%) 723 naat makineleri 97.845 83.796 94.712 91.613 116.927 165.148 13,98 724 Tekstil/Deri makineleri 34.618 45.865 60.315 64.326 91.083 129.339 39,03 725 Kaıt endüstrisi makineleri 5.662 4.977 5.471 4.997 8.892 10.429 16,50 726 Matbaa ve baskı makineleri 7.537 6.075 12.376 7.966 8.567 10.637 8,99 727 Gıda ileme makineleri 38.218 53.510 52.958 53.475 55.798 79.997 20,28 728 Özel endüstriyel makineler nes. 57.277 62.224 72.948 97.004 135.532 221.082 40,17 731 Tezgahlar (Tala kaldıran) 15.027 15.566 17.526 17.500 18.655 27.706 16,53 733 Tezgahlar (Tala kaldırmayan) 46.160 48.067 55.400 65.164 88.503 123.695 27,94 735 Tezgah parça ve komponentleri 5.882 5.695 5.509 4.842 8.514 12.558 20,88 737 Metal ileyen makineler nes. 23.293 19.838 30.510 27.503 34.053 56.035 24,54 741 Endüstriyel soutma/ısıtma mak. 105.978 134.665 164.312 211.765 265.603 331.473 32,99 742 Sıvılar için pompolar 39.856 46.297 55.317 65.413 72.539 103.755 27,02 743 - Vantilatör, filtre, gas pompaları 45.158 48.215 61.844 70.630 116.143 185.945 42,45 744 Mekanik malzeme hareketi mak. 40.836 47.381 66.742 53.037 77.974 111.838 28,64 745 Elektrikli olmayan makineler nes. 22.402 24.608 21.992 28.071 53.445 64.558 30,29 Kaynak: ITC International Trade Center UNCTAD/WTO, 2005
BAZI ÜRÜNLERDE HRACAT PERFORMANSI ÜRÜN 2003 ( 000 USD) Dünya Ortalama Büyümesi 1999-2003 Ortalama Büyüme 1999-2003 Dünyada Payı 1999 Dünyada Payı 2003 Sıra 845 Ç ÇAMAIRI nes. 3.689 6,5 11,5 4,79 5,77 3 842 KADIN GYM EYASI ÖRGÜ 2.275 5,8 13,3 3,82 5,02 5 781 OTOMOBL VS. 2.198 7,6 33,7 0,24 0,56 20 761 TELEVZYON ALICISI 1.820 12,5 28,2 3,11 5,24 5 676 DEMR/ÇELK ÇUBUK VS. 1.687 6,4 10,4 5,47 6,34 4 658 - TEKSTL 1.618 10,1 14,9 6,12 7,26 3 841 ERKEK GYM EYASI ÖRGÜ 1.370 1,9 11,5 2,49 3,57 6 057 MEYVA/YEM, TAZE / KURUTULMU 1.349 5,1 2,7 4,43 4,05 8 844 - KADIN GYM EYASI DOKUMA 1.323 5,7 8,3 6,30 6,95 2 782 TCAR ARAÇ 1.173 6,5 133,4 0,07 1,73 14 775 DAYANIKLI EV EYASI 1.091 8,9 30,5 1,18 2,43 10 784 TAIT ARACI PARÇA / AKSESUAR 952 7,4 24,9 0,30 0,54 23 Kaynak: ITC International Trade Center UNCTAD/WTO, 2005
BAZI GÖZLEM VE TARTIMA KONULARI Özel ve kamu kesimi stratejilerinin örtümesi Türkiye için bir vizyon. Karılıklı güven konusu. Yenilik ve teknolojik gelimelerin firmalar arasında yayılımı için gerekli ortamın salanması. Giriimciliin desteklenmesi. Kamu politika ve programlarının e-devlet ile örtümesi kayıt dıılık ve effaflık gibi konular. birlii alarının ve kümelerin oluturulması. Geleneksel ve güncel iletmelerin ikilemi.
Teekkür ederim.. Sabancı Üniversitesi Orhanlı, Tuzla 34956 stanbul Tel. 0216 483 97 10 Fax. 0216 483 97 15 www.ref.sabanciuniv.edu