EKONOM!K KATMA DE"ER (EVA) YAKLA#IMI. Doç.Dr.Cemal ÇAKICI Marmara Üniversitesi,!!BF.!"letme Bölümü Ö#retim Üyesi

Transkript

1 EKONOM!K KATMA DE"ER (EVA) YAKLA#IMI Doç.Dr.Cemal ÇAKICI Marmara Üniversitesi,!!BF.!"letme Bölümü Ö#retim Üyesi 2008

2 Yayın No : 2015!"letme-Ekonomi Dizisi : Bası Agustos !STANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Da#ıtım A.$. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya ba"ka herhangi bir "ekilde ço#altılamaz, da#ıtılamaz. Normal ölçüyü a"an iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.$. : Sembol Basım : Gulgonca Çarpık Beta BASIM YAYIM DA%ITIM A.$. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No Ca#alo#lu -!STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212) betayayincilik.com II

3 ÖNSÖZ Muhasebe kısaca, bir i"letmenin bilgi üretim merkezi olarak tanımlanabilmektedir. Bu merkezde üretilen bilgiler, ba"ta i"letme sahipleri olmak üzere, i"letmenin yöneticileri, devlet, bankalar, alıcılar, satıcılar, personel vb. gibi bir çok ki"i ve kurulu"a sunulmaktadır. Bu itibarla geleneksel olarak muhasebe çalı"maları yapılırken ve finansal tablolar yoluyla bilgiler sunulurken, ortak bir esasa dayanmak gerekmektedir. Bu ortak esas, ilke ve kurallar Genel Kabul Görmü" Muhasebe!lkeleri olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla hemen hemen bütün i"letmelerde muhasebe çalı"maları aynı kurallara uygun olarak yapılmakta ve bilgiler sunulmaktadır. Oysa, i"letmeyle ilgili ki"i ve kurulu"ların her birinin bilgi ihtiyacı bir birinden farklıdır ve bu nedenle de geleneksel muhasebeden elde edilen bilgiler genellikle bu ki"i ve kurulu"ları yanıltmakta ve gerçe#i ortaya koyamamaktadır. Bu çalı"manın konusunu olu"turan Ekonomik Katma De#er (Eva) yakla"ımını ortaya çıkaran temel sebep, i"letme sahiplerinin do#ru bilgi alma ihtiyacıdır.!"letme sahipleri veya yatırımcılar, en basit anlatımıyla i"letmelere yatırım yapmakta ve bu yatırım üzerinden maksimum bir kâr hedeflemektedirler. Bu nedenle i"letme sahiplerinin ba"langıçta i"letmeye yatırdıkları yatırım tutarı veya sermayelerinin geli"imini dönemsel olarak do#ru bir "ekilde izlemeleri gerekmektedir. Ekonomik Katma De#er (Eva) yakla"ımının temel felsefesi, i"letme sahipleri açısından yaratılan de#erin do#ru bir "ekilde ölçülmesi ve maksimize edilmesidir. Böylece Eva, i"letme sahiplerinin bakı" açısını yansıtmakta ve buna dönük bilgiler üretmektedir. Eva nın esasını olu"turan farklı bakı" açısı, geleneksel muhasebenin üretti#i finansal bilgiler üzerinde bir çok düzeltmenin yapılmasını da gerektirmektedir. Eva yakla"ımının en önemli özelliklerinden biri de, i"letme sahipleri tarafından i"letmeye yatırılan her türlü de#eri ifade eden III

4 sermayenin bir maliyeti oldu#unu kabul etmesi ve kârlılık ölçümlemelerinde sermaye maliyetini de dikkate almasıdır. Geleneksel muhasebede sermaye maliyetinin dikkate alınmaması i"letme kârlarının gerçekte oldu#undan yüksek görünmesine sebep olmakta ve i"letme sahiplerini yanıltmaktadır. Bu çalı"manın amacı ise, yukarıda bir takım temel özellikleri belirtilen ve Stratejik Yönetim Muhasebesinin önemli konularından biri olan Ekonomik Katma De#er (Eva) yakla"ımının, hem teorik ve hem de uygulamalı olarak ayrıntılı bir "ekilde incelenmesi ve ortaya konulmasıdır. Bu amaçla çalı"ma, dokuz bölüm halinde ele alınmaktadır: Birinci bölümde Ekonomik Katma De#er (Eva) yakla"ımının teorik çerçevesi ortaya konulmakta ve ayrıca hesaplanmasına ili"kin uygulamalara yer verilmektedir. Piyasa Katma De#eri (MVA) adını ta"ıyan ikinci bölümde özellikle MVA nın hesaplanması ve Eva ile ili"kisi üzerinde durulmaktadır. Üçüncü bölümde Eva nın hesaplanması için geleneksel muhasebede yapılması gereken ba"lıca düzeltmeler üzerinde durulmakta ve açıklanmaktadır. Dördüncü bölüm Eva nın en önemli özelliklerinden biri olan sermaye maliyetinin hesaplanmasına ayrılmı"tır. Bu bölümde öncelikle Ekonomik Katma De#er yakla"ımına göre sermaye maliyetinin neyi ifade etti#i ortaya konulmakta ve daha sonra sermaye maliyetini olu"turan her bir unsurun nasıl hesaplanaca#ı ayrıntılı olarak gösterilmektedir. Be"inci bölümde Eva ya alternatif olan çe"itli performans ölçütleri yer almaktadır. Bu bölümde öncelikle di#er performans ölçütlerinin ne oldu#u ve nasıl hesaplandı#ı ortaya konulmakta, daha sonra Eva ile kar"ıla"tırmalı bir uygulamaya yer verilmektedir. IV

5 Altıncı bölümde Eva yakla"ımının önemli bir fonksiyonu olan yönetim te"vik sistemi üzerinde durulmaktadır. Bu bölümde öncelikle geleneksel te"vik sistemi açıklanmakta ve daha sonra Eva te"vik sisteminin nasıl uygulanaca#ı gösterilmektedir. Yedinci bölümde Eva ve Faaliyet Tabanlı Maliyetleme (FTM) yakla"ımlarının birlikte nasıl kullanılabilece#i gösterilmektedir. Bu bölümde öncelikle Faaliyet Tabanlı Maliyetleme açıklanmakta ve daha sonra Eva-FTM sistemine ili"kin bir uygulama yer almaktadır. Sekizinci bölümde Eva ile Balanced Scorecard (BSC) ili"kisi üzerinde durulmakta olup, öncelikle Balanced Scorecard yakla"ımı açıklandıktan sonra, Eva-BSC sisteminin nasıl uygulanması gerekti#i gösterilmektedir. Çalı"manın son bölümü olan dokuzuncu bölümde ise özellik arzeden bir takım Eva uygulamalarına yer verilmektedir. Kitabın ba"ta ö#renciler ve akademisyenler olmak üzere muhasebe ile ilgilenen tüm ki"ilere yararlı olmasını dilerken, basım, yayım ve da#ıtımını gerçekle"tiren Beta Basım Yayım Da#ıtım A.$. nin tüm çalı"anlarına te"ekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, yeti"memde eme#i geçen tüm hocalarıma ve ele"tirileri ile katkıda bulunan tüm arkada"larıma sonsuz te"ekkürlerimi sunarım.!stanbul 2008 Doç.Dr.Cemal ÇAKICI V

6

7 !Ç!NDEK!LER ÖNSÖZ...III!Ç!NDEK!LER... VII TABLOLAR...XI #EK!LLER...XV KISALTMALAR...XVII 1. EKONOM!K KATMA DE"ER (EVA) Ekonomik Katma De#er Kavramının Tarihi Geli"imi Eva nın Tanımı ve Formülleri Pozitif Eva-Negatif Eva Durumu NOPAT ve Muhasebe Düzeltmeleri Sermaye Maliyetinin Hesaplanması Eva nın Özellikleri Eva nın Ele"tirisi (Güçlü ve Zayıf Yanları) Eva nın Kullanım Alanları Eva nın Yararları Eva yı Artırma Yöntemleri Eva nın Uygulanması Eva nın Hesaplanması Uygulama 1: Basit Eva Hesaplaması ve Gelir Tablosunda Gösterilmesi Uygulama 2:!ki Dönem Kar"ıla"tırmalı Eva Hesaplaması Uygulama 3: Bilançonun Yeniden Düzenlenmesi ve Negatif Eva P!YASA KATMA DE"ER! (MVA) Piyasa Katma De#erinin Tanımı Stern Stewart Performans 1000 Sıralaması Eva ile Piyasa Katma De#eri (MVA)!li"kisi EVA-MVA Hesaplama Örne#i EVA DA YAPILMASI GEREKEN MUHASEBE DÜZELTMELER! Ba"arılı Çabalar Muhasebesi Eva ve GAAP Arasındaki Yakınla"ma Ara"tırma ve Geli"tirme Giderleri Ertelenmi" Vergiler Kar"ılık Giderleri Stok De#erleme Yöntemlerinin Düzeltilmesi ve LIFO Yedekleri VII

8 3.7. Stratejik Yatırımlar Giderlerin Tanınması Amortisman Giderleri $irket Satınalmaları ve $erefiye Faaliyet Kiralamaları Yeniden Yapılanma Harcamaları Bilanço Düzeltmeleri Muhasebe Esaslı Eva nın Alternatifi: REVA SERMAYE MAL!YET!N!N HESAPLANMASI Sermaye Maliyetinin Tanımı A#ırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti (WACC) Borçların Maliyeti Özkaynakların Maliyeti Risk ve Getiri Arasındaki!li"ki Sermaye Varlıkları Fiyatlama Modeli (CAPM) Beta Katsayısı Özkaynak Maliyetinin Hesaplanması A#ırlıklı Ortalama Sermaye Maliyetinin Hesaplanması D!"ER PERFORMANS ÖLÇÜTLER! VE EVA Finansal Ölçütler Finansal Olmayan Ölçütler Yatırım Kârlılık Oranı (ROI) Artık Kâr (RI) Nakit Yatırım Kârlılı#ı (CFROI) Özkaynakların Kârlılı#ı (ROE) Hisse Ba"ına Kâr (EPS) Nakit Katma De#er (CVA) Uygulama: Performans Ölçütlerinin Kar"ıla"tırılması EVA YA GÖRE YÖNET!M TE#V!K S!STEM! Geleneksel Te"vik Sistemi Eva Te"vik Sistemi Modern Eva Te"vik Sistemi Uygulama: Hastane!"letmelerinde Eva Te"vik Sistemi EVA!LE FAAL!YET TABANLI MAL!YETLEME (FTM)!L!#K!S! Genel Üretim Giderlerinin Mamul Maliyetlerine Yüklenmesi Faaliyet Tabanlı Maliyetleme Eva ile FTM Yakla"ımlarının Entegrasyonu Uygulama:!"letme!çi Analizlerde EVA-FTM Sisteminin Kullanımı VIII

9 8. EVA!LE BALANCED SCORECARD!L!#K!S! Balanced Scorecard Yakla"ımı Balanced Scorecard Yakla"ımının Özellikleri ve Yararları Eva ile BSC Yakla"ımlarının Entegrasyonu UYGULAMALAR Uygulama 1: Eva ve Yatırım Analizleri Uygulama 2: Varlıkların De#erlenmesi ve Ekonomik Katma De#erin Hesaplanması (EVA-ROI-MVA) Uygulama 3: Firma Performansının De#erlemesinde Eva Kullanımı SONUÇ YARARLANILAN KAYNAKLAR IX

10

11 TABLOLAR Tablo 2.1 : Stern Stewart Performans 1000 Sıralaması...71 Tablo 2.2 : (Rota) $irketi Konsolide Bilançosu...84 Tablo 2.3 : (Rota) $irketi 2008 Yılı Konsolide Gelir Tablosu...85 Tablo 2.4 : (Rota) $irketi 2008 Yılı Net Faaliyet Kârı Tahmini...85 Tablo 2.5 : (Rota) $irketi 31 Aralık 2008 Tarihi!tibariyle Kullanılan Sermaye ve Piyasa De#eri...87 Tablo 2.6 : (Rota) $irketi A#ırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti...91 Tablo 3.1 : Bir Petrol $irketinde Ba"arılı Çabalar Muhasebesi Yakla"ımı...95 Tablo 3.2 : Ba"arısız Petrol Kuyularının Giderle"tirilmesi...97 Tablo 3.3 : Ba"arısız Petrol Kuyularının Aktifle"tirilmesi...98 Tablo 3.4 :!tfa Fonu Yöntemi...99 Tablo 3.5 : Ar-Ge Giderlerinin Aktifle"tirilmesinin Potansiyel Yararları Tablo 3.6 : Geleneksel Ar-Ge Muhasebesine Göre Yatırım Tutarı veya Sermaye Üzerinden Kârlılık Tablo 3.7 : Ar-Ge Giderlerinin Aktifle"tirilmesi ve Do#rusal Amortisman Yöntemine Göre Amorti Edilmesi Durumunda NOPAT Artı"ı Tablo 3.8 : Ar-Ge Giderlerinin Aktifle"tirilmesi ve Do#rusal Amortisman Yöntemine Göre Amorti Edilmesi Durumunda Sermaye Üzerinden Kârlılık Oranı Tablo 3.9 :!tfa Fonu Yöntemiyle Amortisman Tablo 3.10: Do#rusal Amortisman Yöntemine Göre Sermaye Kârlılık Oranı Tablo 3.11:!tfa Fonu Yöntemine Göre Sermaye Kârlılık Oranı Tablo 3.12: GAAP. Yakla"ımına Göre Ertelenmi" Vergiler Tablo 3.13: Bugünkü De#er Esasına Göre Ertelenmi" Vergi Gideri Tablo 3.14: Sermaye Üzerinden Muhasebe Kârlılı#ı Tablo 3.15: Faaliyet Kârları Azalırken!ç Verim Oranı Tablo 3.16: Faaliyet Kârları Azalırken Do#rusal Amortisman Yöntemi Tablo 3.17: Faaliyet Kârlarının Sabit Olması Halinde!ç Verim Oranı Tablo 3.18: Faaliyet Kârlarının Sabit Olması Halinde!tfa Fonu Yöntemi Tablo 3.19: Faaliyet Kârlarının Her Yıl %10 Artması Durumunda!ç Verim Oranı Tablo 3.20: Faaliyet Kârlarının Her Yıl %10 Artması Durumunda!tfa Fonu Yöntemi Tablo 3.21: Faaliyet Kârlarının Her Yıl %25 Artması Durumunda!ç Verim Oranı Tablo 3.22: Faaliyet Kârlarının Her Yıl %25 Artması Durumunda!tfa Fonu Yöntemi ve Negatif Amortisman Tablo 3.23: Sermaye Maliyetinin %10 Olması Halinde!tfa Fonu Yöntemine Göre Amortisman Tablo 3.24: Faaliyet Performans Tahmini ve De#erleme Analizi XI

12 Tablo 3.25: $erefiyenin Özkaynaklara Aktarılarak Yok Edilmesi Tablo 3.26: $erefiyenin NOPAT a Aktarılarak Yok Edilmesi Tablo 3.27: Elde Etme Sonrası EVA Hesaplaması ile $erefiyenin Do#rusal Amortismanı Tablo 3.28: $erefiye Amortismanının NOPAT a ve Sermayeye Eklenerek Düzeltilmesi veya $erefiyenin Amortismana Tabi Tutulmaması Tablo 3.29: Yatırımcıların Piyasa De#eri Üzerinden Sermaye Maliyeti Oranında Getiri Elde Etmelerine Ra#men Negatif Eva Tablo 3.30: Negatif Ekonomik Amortisman Yoluyla Eva Tablo 5.1 : Finansal Performans Ölçütlerinin Konusu ve Hesaplanma Yöntemleri Tablo 5.2 : Performans Ölçütlerinin Kar"ıla"tırılması Tablo 5.3 : Çok Uluslu $irketlerde Kullanılan Performans Ölçütleri Tablo 5.4 : Konaklama!"letmesinin 2007 Yılı Finansal Verileri Tablo 5.5 : Planet A.$. nin Seçilmi" Finansal Verileri Tablo 5.6 : EBIT, Net Kâr, CFO ve EPS Tablo 5.7 : NOPAT Hesaplaması Tablo 5.8 : EBITDA ve RONA Hesaplaması Tablo 5.9 : Ekonomik Kâr (RI) Hesaplaması Tablo 5.10: Düzeltilmemi" EVA ve Düzeltilmi" EVA Hesaplaması Tablo 5.11: Nakit Katma De#er (CVA) Hesaplaması Tablo 5.12: Piyasa Katma De#eri (MVA) Hesaplaması Tablo 5.13: Toplam Hissedar Getirisi (TSR) Hesaplaması Tablo 5.14: A"ırı Getiri (Excess Return) Hesaplaması Tablo 5.15: Gelecek Büyüme De#eri (FGV) Hesaplaması Tablo 5.16: Serbest Nakit Akı"ı ve Nakit Esaslı Yatırılmı" Sermaye Tutarının Hesaplanması Tablo 5.17: CFROI Hesaplaması Tablo 6.1 : Eva Prim Bankası Tablo 6.2 : Modern Eva Prim Sistemi Tablo 6.3 : Hastane!"letmesi Bilançosu (1.000 YTL.) Tablo 6.4 : Hastane!"letmesi Gelir Tablosu (1.000 YTL.) Tablo 6.5 : Hastane!"letmesinin Dönem Ba"ı Sermayesi (2007) Tablo 6.6 : Hastane!"letmesinin Vergi Sonrası Net Faaliyet Kârı (NOPAT) Tablo 6.7 : Hastane!"letmesinin Sermaye Maliyeti (WACC) Tablo 7.1 : Bilanço (1.000 YTL.) Tablo 7.2 : Gelir Tablosu (1.000 YTL.) Tablo 7.3 : Faaliyet Kategorileri ve Faaliyetler Tablo 7.4 : Faaliyet Giderlerinin Hesaplanması (1.000 YTL.) Tablo 7.5 : Faaliyetler!tibariyle Maliyetler (1.000 YTL.) Tablo 7.6 : $irket Sermayesinin Hesaplanması (1.000 YTL.) Tablo 7.7 : Faaliyet-Sermaye Ba#ımlılık Analizi (ACD) Tablo 7.8 : Faaliyet-Sermaye Ba#ımlılık Analizi (ACD) (1.000 YTL.) XII

13 Tablo 7.9 : Faaliyetler!tibariyle Faaliyet Maliyetleri ve Sermaye Maliyetleri (1.000 YTL.) Tablo 7.10: FTM Yöntemi Kullanılarak Mamul Maliyetlerinin Hesaplanması (1.000 YTL.) Tablo 7.11: FTM-EVA Entegre Maliyet Sistemi Kullanılarak Mamul Maliyetlerinin Hesaplanması (1.000 YTL.) Tablo 8.1 : Mü"teri Boyutundaki Temel Ölçütler Tablo 8.2 : Performans Ölçüm!ndeksi Tablo 8.3 : 1. Üç Aylık Dönem Performans Kar"ıla"tırması Tablo 8.4 : 2. Üç Aylık Dönem Performans Kar"ıla"tırması Tablo 8.5 : 3. Üç Aylık Dönem Performans Kar"ıla"tırması Tablo 8.6 : 4. Üç Aylık Dönem Performans Kar"ıla"tırması Tablo 9.1 : Standart Net Bugünkü De#er Analizi Tablo 9.2 :!skontolu Eva Analizi XIII

14

15 #EK!LLER $ekil 1.1: Eva nın Unsurları...14 $ekil 1.2: Bölüm Yöneticisinin ROI ve EVA Esasına Göre Bir Teklifi Kabul ya da Red Kararı ve Bu Kararın Sonuçları...27 $ekil 2.1: Piyasa Katma De#eri...68 $ekil 2.2: Eva ile MVA!li"kisi...77 $ekil 2.3: Eva = 0 Olması Durumunda Piyasa De#eri...78 $ekil 2.4: Pozitif Eva Olması Durumunda Piyasa De#eri...79 $ekil 2.5: Negatif Eva Olması Durumunda Piyasa De#eri...79 $ekil 2.6: Dönemler!tibariyle Pozitif Eva ların Azalması Durumunda Piyasa De#eri...80 $ekil 2.7: Dönemler!tibariyle Pozitif Eva ların Sabit Olması Durumunda Piyasa De#eri...81 $ekil 2.8: Dönemler!tibariyle Pozitif Eva ların %5 Oranında Artması Durumunda Piyasa De#eri...82 $ekil 3.1: Eva Spektrumu $ekil 4.1: Beklenen Minimum Getiri ve Yatırımcı Davranı"ları $ekil 4.2: Risk ve Getiri!li"kisi $ekil 4.3: Piyasa Risk Primi $ekil 4.4: Beta ya Göre Yatırımcı Riski $ekil 4.5: (ABC) $irketinin Özkaynak Maliyeti $ekil 4.6: A#ırlıklı Ortalama Sermaye Maliyetinin Hesaplanması $ekil 5.1: Yatırımın!ç Verim Oranı (IRR) nin Hesaplanması $ekil 5.2: CFROI nin Hesaplanması $ekil 5.3: Nakit Akı"larının da Yatırıma Dönü"mesi Durumunda CFROI nin Hesaplanması $ekil 5.4: CFROI Hesaplaması $ekil 6.1: Geleneksel Prim Sistemi $ekil 6.2: Eva yı Esas Almayan Prim Sistemi $ekil 6.3: Orijinal Eva Te"vik Sistemi $ekil 6.4: Eva Te"vik Sistemi $ekil 6.5: Eva Te"vik Sisteminde %25 Prim Elde Edilmesi $ekil 6.6: Eva Te"vik Sisteminde %100 Prim Elde Edilmesi $ekil 6.7: Eva Te"vik Sisteminde Negatif %50 Prim Elde Edilmesi $ekil 6.8: Modern Eva Te"vik Sistemi $ekil 7.1: Do#rudan Yükleme $ekil 7.2: Gider Yerleri Aracılı#ı ile Yükleme $ekil 7.3: Faaliyet Tabanlı Maliyetleme $ekil 7.4: Faaliyet Tabanlı Maliyetlemede Faaliyetlerin Gruplandırılması $ekil 7.5: Eva-FTM Entegrasyonunda!"lem A"amaları $ekil 8.1: BSC ye Göre Strateji ve Ölçütler Arasındaki Ba#lantı XV

16 $ekil 8.2: Balanced Scorecard Yakla"ımındaki Dört Boyut Açısından Amaç ve Strateji $ekil 8.3: BSC de Vizyon ve Stratejinin Eyleme Dönü"türülmesi $ekil 8.4: Mü"teri Boyutunda Temel Ölçütler $ekil 8.5: Mü"teri De#er Teklifi $ekil 8.6:!"letme!çi De#er Yaratma Zinciri $ekil 8.7: Performans Ölçütleri Arasındaki Nedensellik!li"kisi $ekil 8.8: AHP-BSC Çerçevesi XVI