BELEDĐYELERDE YÖNETĐM ve FĐNANSAL KONTROL AMAÇLI GELĐR GĐDER RASYOLARININ OLUŞTURULMASI Öğr. Gör.-SMMM Ali Haydar Güngörmüş * ÖZET Günümüzde belediyelerin hizmet yelpazesindeki hızlı gelişmeye karşılık, gelir ve gider dengesi orantılı bir gelişme gösterememiştir. Belediyeler artan bu hizmet talepleri karşısında, kaynaklarını en verimli bir şekilde kullanmak zorundadırlar. Belediyelerde gelirlerin düzenli ve günün şartlarına uygun olarak toplanabilmesi, harcamaların ise en verimli bir şekilde yapılabilmesi, bütçe ve muhasebe ve buna bağlı olarak finansal kontrol sisteminin sağlıklı çalışmasına bağlıdır. ABSTRACT Equiralent this rapid progress in municipality service fan income and expenditure balance wasn t show a proportional progress.municipality in the face of these demand increases they must use their sources in most productive form in municipality, to summarize incomes tidy and proper to day contitions, to make expenditures in most productive form connected wiht in budget, accontancy and financal controls healty working conditions GĐRĐŞ Belediye yöneticilerinin aldıkları kararlar ve düzeltici önlemler, fiili başarılarının düzeyine ve bu fiili başarılarının bütçelenen hedeflerle karşılaştırılmasına dayanır. Belediye yöneticilerinin finansal kontrolü sürdürmedeki başarı dereceleri, kendilerine ulaşan bilgilerin konuyla ilgili ve zamanında gelmesine bağlıdır. Bütçeden sapmalar meydana geldiğinde bu sapmaların doğru ve zamanında belediye yönetimine sunulması yönetimde etkinliği artırır. Belediyelerde gelir gider dengesinin sürekli kontrol edilmesi ve bu dengedeki olumsuzlukların tespit edilerek giderilmesi gerekir. Bu amaçla yönetim rasyolarına ihtiyaç duyulur. Bu rasyolar sayesinde belediyede bir finansal kontrol sistemi oluşturularak, yönetim amaçlı kullanılabilir. 1.BELEDĐYELERDE FĐNANSAL KONTROL AMAÇLI YÖNETĐM RASYOLARININ OLUŞTURULMASI (RASYOLAR PĐRAMĐDĐ ) Belediyenin tümü veya belirli bölümlerinin kontrolü için yönetim rasyolarından yararlanılırken, belediyenin toplam başarısını ölçmede başlangıçta çok ayrıntılı bir araştırma gerekebilir. Belediyelerin başarısında yaygın olarak kullanılabilecek ölçüt gelir gider dengesine yönelik rasyolardır. Uygulamada yönetim rasyolarının tepe noktası olarak, iki rasyo kullanılabilir. 1.Gelirlere Yönelik Rasyo = Toplam Gelirler / x 100 * Fatih Üniversitesi Öğretim Görevlisi
2. Giderlere Yönelik Rasyo = / Toplam Gelirler x 100 Bu rasyolardan elde edilen değerlerin ışığı altında rasyolar piramidi oluşturularak tek tek gelir ve gider kalemleri içindeki gelişimler takip edilerek finansal kontrol ve yönetim amaçlı olarak kullanılır. Kullanılan rasyolar piramidi ile gelir ve gider dengesindeki değişmenin nedenleri hem gelirler ve hem de giderler yönüyle ayrı ayrı incelenerek gerekli finansal kontroller yapılır ve gelir artırıcı,gider azaltıcı önlemler alınabilir. Rasyolar piramidi oluşturulmadan önce, belediyenin gelir ve gider kalemlerinin tek tek tespit edilmesi gerekir. Belediyenin büyüklüğü, belediyenin bulunduğu coğrafî konum, ve benzeri farklılıklar belediyelerin gelir ve gider kalemlerinde farklılıklara neden olabilir. Gelir ve giderler tespit edildikten sonra üç gruba yani üç düzeye ayrılır. Üst düzeyde yer alan gelir ve giderlerde kümülatif rakamlar yer alırken orta ve alt düzeyde yer alan kalemlerde ayrıntılı olarak gelir ve giderler görülerek olumsuzluklar tek tek gelir ve giderler için ortaya konulur. 2.BELEDĐYELERDE GELĐR GĐDER DENGESĐNE YÖNELĐK RASYOLAR PĐRAMĐDĐ 2.1. Gelirlere Yönelik Rasyolar Piramidi Gelirlere yönelik rasyolar piramidinde belediye gelir kalemlerinin tek tek toplam giderleri karşılama tutarlarında yıllar itibariyle meydana gelen artış ve azalışlar tespit edilir ve ortaya konan rasyolar tablo halinde düzenlenerek gerekli analizler yapılır. Đlk olarak tepe noktasında toplamda gelirlerin toplam giderleri karşılama rasyosu bulunur. Bulunan rasyonun % 100 den büyük çıkması istenir. Bulunan oran % 100 den büyükse belediye gelirlerinin giderleri karşıladığı kabul edilir. Bu rasyonun % 100 ün altında olması durumunda belediye gelirlerinin yapılan giderleri karşılamadığı, borç yükünün arttığı ve gelecek yıllarda hizmet verimliliğinin olumsuz etkileneceği kabul edilir. Gelirlere yönelik rasyolar piramidinin en tepesinde şu rasyo bulunur. Toplam Gelirler / x 100 = Rasyonun olumsuz çıkması durumunda bu dengesizliğin nedenleri orta düzey ve alt düzey rasyolar devreye sokularak bulunmaya çalışılır. Bu rasyoların yapılmasındaki amaç gelir kalemlerindeki artış veya azalışların takip edilerek azalışların nedenlerinin araştırılarak gelir artırıcı önlemlerin alınmasının sağlanmasıdır. Bu noktada gelir kalemlerindeki artış ve azalış ancak belirli yıllar incelendikten sonra net olarak analiz edilebilir. Rasyonun olumlu çıkması durumunda bile bazen toplam gelirde bir artışa rağmen bazı gelir kalemlerinin giderleri karşılama yüzdesinde azalış söz konusu olabilir. Bu nedenle de tepe noktasında oran olumlu da çıksa rasyolar piramidine devam edilmeli ve gelir artırıcı önlemler alınmalıdır. 3. GĐDERLERE YÖNELĐK RASYOLAR PĐRAMĐDĐ Bu kalemler belediyenin gelir kesin hesap cetvelleri ile, gider kesin cetvellerinden bulunur. Örnek olarak, Kıyı belediyelerinde, sıcak su kaynaklarının, antik bölgelerdeki belediyelerin gelir ve giderleri, diğer belediyelerin gelir ve giderlerinden farklı özellikler arz edebilir.
Giderlere yönelik rasyolar piramidinde gider kalemleri tek tek toplam gelirden aldığı pay karşılaştırılarak gider kalemlerinde yıllar itibariyle meydana gelen artış ve azalışlar yüzde olarak ifade edilir. Bulunan bu rakamlar tablo halinde hazırlanarak gerekli analizler yapılır. Đlk olarak tepe noktasında toplam giderlerin toplam gelirlere oranı bulunur. Giderlerin karşılanma rasyosunun %100 ün altında çıkması istenir. Bu oran % 100 ün üzerinde çıkması yapılan giderlerin elde edilen gelirlerden fazla olduğu anlamına gelir. Rasyonun olumsuz çıkması durumunda analizin tam yapılabilmesi için orta düzey ve alt düzey rasyoların yapılıp analiz edilmesi gerekir. Bu rasyoların yapılmasındaki amaç gider kalemlerindeki artış ve azalışların takip edilerek giderlerdeki artışların kontrol altına alınmasıdır. Giderlere yönelik rasyolar piramidinin tepesinde şu rasyo bulunur. / Toplam Gelirler x 100 = Yapılan rasyo sunucunun tepe noktasında olumlu çıkması halinde de rasyolar piramidine devam edilmelidir. Bunun sebebi belediyelerin ana amacı hizmet sunumudur. Hizmet sunumu ile ilgili olmayan giderlerdeki artışların sürekli olarak kontrol edilmesi gerekir. Eğer bu kontrol edilmezse yapılan giderler gelirlerle karşılansa bile belediyenin hizmet sunumunda ve verimliliğinde azalmalar meydana geleceği açıktır. 4. BELEDĐYELERDE RASYOLAR PĐRAMĐDĐNĐN OLUŞTURULMASI Belediyelerde rasyolar piramidi oluşturulurken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Belediyelerin büyüklüğü, hizmet yelpazesindeki genişlik, özellik gösteren diğer durumlar dikkate alınarak her belediye için farklı rasyolar piramidi geliştirilebilir. Bu durum dikkate alınarak bu yönde geliştirilebilecek gelir ve gidere yönelik rasyolar tablolar şeklinde verilmiştir.
Tablo: 1. BELEDĐYELERDE GELĐRLERE YÖNELĐK AYRINTILI RASYOLARI PĐRAMĐDĐ Tablo 1.1. Gelirlere Yönelik Ayrıntılı Rasyolar Piramidi ( Vergi Gelirleri) GELĐRLERE YÖNELĐK TEPE RASYO Toplam Gelir ERGĐ GELĐRLERĐ ÜST DÜZEY RASYOSU Toplam Gider Vergi Gelirleri RTA DÜZEY RASYOLAR Genel Bütçe Vergi Gelirleri Belediye Vergileri Belediye Harçları LT DÜZEY RASYOLAR Đlan ve Reklam Vergisi Đşgal harçları Eğlence Vergisi Tatil Gün.Ruhsat Harç. Emlak Vergisi Kaynak Suları Harcı Haberleşme Vergisi Tellallık Harcı Cevre Temizlik Vergisi Bina Đnşaat Harcı
Tablo 1.2. Gelirlere Yönelik Ayrıntılı Rasyolar Piramidi (Vergi Dışı Gelirler) ELĐRLERE YÖNELĐK TEPE RASYO Toplam Gelirler ERGĐ DIŞI GELĐRLER ÜST DÜZEY RASYOSU Vergi Dışı Gelirler Toplam Gideler ORTA DÜZEY RASYOLAR Harcamalara Kat. Payı Diğer paylar Kurum ve Teşeb. Hasılatı Đşletme Karları Belediye Malları Gelirleri Ücretler Cezalar Toplam Gid. Toplam Gid..ALT DÜZEY RASYOLAR Yol Harcamaları Müze Giriş Ücretleri Genel Yönetim Hasılatı Su Đşletmesi Karı Taşınmaz Mallar Geliri Kesme Bağlama Para Cezaları Toplam Gideler Kanalizasyon Hrc. Maden Đşletmesi Temizlik Kurum Hasılatı Hava Gazı Đşletme Karı Taşınır Mallar Geliri Tamir Ücreti Vergi Cezaları Su Tesisi Hrc. Alt Yapısı Tamamlanmamış Sağlık Kurumları Has. Şehir Đşletme Karı Menkul Kıymet Geliri Toptancı Hali Resmi Zapt olunan eşya Bayındırlık Kurumları Has. Mezbaha Karları Diğer Cezalar
Tablo 1.3 : Gelirlere Yönelik Ayrıntılı Rasyolar Piramidi (Yardım ve Fonlar) GELĐRLERE YÖNELĐK TEPE RASYO Toplam Gelirler YARDIM VE FONLAR ÜST DÜZEY RASYOSU Yardım ve Fonlar ORTA DÜZEY RASYOLAR Yardımlar Fonlar ALT DÜZEY RASYOLAR Devlet Yardımları Borç Ödeme Fonu Đl Özel Đdare yardımları Yenileme Fonu Büyük Şehir Belediyesi Yardımı Özel yardımlar
Tablo : 2. BELEDĐYELERDE GĐDERLERE YÖNELĐK AYRINTILI RASYOLARI PĐRAMĐDĐ Tablo 2.1. Giderlere Yönelik Ayrıntılı Rasyolar Piramidi (Gider Çeşitlerine Yönelik) GĐDERLERE YÖNELĐK TEPE RASYO GĐDER ÇEŞĐTLERĐ ÜST DÜZEY RASYOSU Toplam Gelirler Cari Giderler Yatırım Harcamaları Transfer Harcamaları Toplam Gelirler Toplam Gelirler Toplam Gelirler GĐDER ÇEŞĐTLERĐ ALT DÜZEY RASYOLARI Personel Giderleri Makine Tec. Alımı Kamulaştırma Gideri Toplam Gelirler Toplam Gelirler Toplam Gelirler Yolluklar Yapı Tes. Yatırım Kurumlara Katkı Payı Toplam Gelirler Toplam Gelirler Toplam Gelirler Hizmet Alımları Diğer Alımları Đşletme Yardımları Toplam Gelirler Toplam Gelirler Toplam Gelirler Tüketim Harcamaları Đller Bankasından Tahsilat Toplam Gelirler Toplam Gelirler Demirbaş Alımı Yönetim Giderleri Đştiraki
Tablo 2.2. Giderlere Yönelik Ayrıntılı Rasyolar Piramidi (Gider Yerlerine Yönelik) GĐDERLERE YÖNELĐK TEPE RASYO GĐDER YERLERĐNE YÖNELĐK ORTA DÜZEY RASYOLAR Toplam Gelirler Genel Yönetim Hiz. Esenlik Hiz. Paklama Hiz. Sağlık ve Sosyal Hiz. Bayındırlık Hiz. Ulaştırma Hiz. Tarım Hiz. Eğitim Hiz. Ekonomiyi Kontrol Su ve Kanalizasyon Hiz. Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Top. Gelir Top. Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir GĐDER YERLERĐNE YÖNELĐK ALT DÜZEY RASYOLAR Başk. ve Encümen Zabıta Hiz. Temizlik Hiz. Sağlık Hizmetleri Đmar Hizmetleri Şehir Đçi Park Bahçe Eğitim Hiz. Tüketiciyi Koruma Su Hizmetleri Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Top. Gelir Top. Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Yönetim Hizmet Trafik Hiz. Cevre Kirliliği Sosyal Yardım Toplu Konut Otogar Hiz. Veteriner Hiz. Tiyatro Hiz. Mezat Salonu Kanalizasyon Hiz. Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Top. Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Muhasebe Hiz. Đtfaiye Hiz. Yapı Kontrol Hiz. Gıda Lab. Hiz. Sportif Hiz. Kaplıca motel Đşlt. Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Toplam Gelir Top. Gelir Toplam Gelir
SONUÇ Belediyelerde uygulanan muhasebe bilgi sistemlerinde merkezi yönetimin istediği bilgiler dışında bilgiye üretilmemektedir. Belediyelerde uygulanan muhasebe sistemi paranın kanunlar çerçevesinde kullanılıp kullanılmadığı hakkında bilgi sunmakta ve bunun dışında özelliklede yönetimin planlama, yürütme kontrol ve başarı değerlemesinde kullanabileceği bilgiler muhasebe sisteminde üretilmemektedir. Muhasebe sisteminde, hizmetlere yönelik olarak kaynakların sadece nerelerde kullanıldığını değil, nasıl, ne için ve hangi çıktıların elde edilmesi için harcandığı da görülmelidir. Belediyelerde finansal kontrol ve yönetim amaçlı muhasebe bilgi sisteminin geliştirilmesi ve işler hale getirilmesi, belediye kaynaklarının daha verimli ve kontrollü kullanılmasını sağlayacaktır. Gelir gider dengesindeki değişmeleri izlemeyen belediye yönetimleri borç yükündeki artışlardan ve buna bağlı olarak hizmet sunumundaki azalışlardan yeteri kadar haberdar olamayacak bunun sonucunda da belediye yönetimi belirli bir sürenin sonunda içinden çıkılamayacak bir borç yükü ile karşı karşıya kalacaktır. Gelir ve gider dengesine yönelik sürekli olarak bilgi alan belediye yönetimleri finansal kontrol yolu ile aldıkları bilgiler doğrultusunda düzeltici önlemleri de alacaklardır. Gelir ve giderlerdeki artış ve azalışların hangi kalemlerden kaynaklandığı tespit edilecek ve gider kalemlerindeki artışın nedenleri araştırılarak gider azaltıcı önlemler alınırken, gelir kalemlerindeki azalışların nedenleri bulunarak gelirleri artırıcı işlemler yapılacaktır. 4 2. KAYNAKLAR AKGÜÇ Öztin,, Finansal Yönetim, Avcıol Basım Yayın, Đstanbul,1994. ÇALIŞKAN Adnan,(1996), Emet Đlçesinin Ekonomik Analiz Yönelimli Gelişim Stratejilerinin Saptanması, D.P.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, ( Yüksek Lisans Tezi), Kütahya,1996. ASKER Ekber Ali KILINÇOGLU A. Yüksel, Belediye Bütçe ve Muhasebe Sistemi,Ankara, 1995. BOLAK Mehmet, Đşletme Finansı, Birsen Yayınevi, Đstanbul, 1998. CEYLAN Ali, Đşletmelerde Finansal Yönetim, Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yay: 52, 1991. ÇÖMLEKÇĐ Ferruh,, Finansal Kararlarda Kullanılacak Bilginin Mali Analizle Üretilmesi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Đ.Đ.B.F. Dergisi, Eskişehir,1990. EMRAALP Sadun, Belediyelerde Mali Yönetim, IULA EMME, Toplu Konut Dairesi Başkanlığı, Kent Basım Evi, Đstanbul,1993. GÖKÇEN Gürbüz, Belediyelerde Muhasebe Sistemi ve Organizasyonu, Der Yayınları, Đstanbul,1998. GÜNGÖRMÜŞ Ali Haydar, Belediyelerde Finansal Kontrol Sistemi, Mali Yönetim ve Denetim Dergisi, Ocak-Şubat 2003, yıl 4 S.18. 4 Belediyelerde rasyolar piramidinin uygulaması için bakınız, GÜNGÖRMÜŞ Ali Haydar Belediyelerde Finansal Kontrol ve Yönetim Eksenli Muhasebe Sistemi ve Emet Belediyesinde Uygulama, D.P.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Kütahya,2001.
GÜNGÖRMÜŞ Ali Haydar Belediyelerde Gelir Ve Gider Kesin Hesap Cetvellerinden Elde Edilen Muhasebe Bilgilerinin Karar Alma Sürecinde Kullanılması Mali Hukuk Dergisi Eylül Ekim 2003 Yıl 18 Sayı 107 GÜNGÖRMÜŞ Ali Haydar, Maliyet Muhasebesi Ders Notları, Emet 2000. GÜNGÖRMÜŞ Ali Haydar Belediyelerde Finansal Kontrol ve Yönetim Eksenli Muhasebe Sistemi ve Emet Belediyesinde Uygulama, D.P.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Kütahya,2001. KELEŞ Ruşen, Belediye Gelirleri, Amme Đdaresi Dergisi,S.4, Aralık,1987 KEPEKCĐ Celal, Đşletmelerde Đç Kontrol Sistemi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1998. -------, Đşletmelerde iç Kontrol Sistemini Sağlamada Đç Denetimin Rolü, Eskişehir Ticari Đlimler Akademisi Yay. No: 251/171, Eskişehir,1982. KOÇ YALKINYüksel, Đşletmelerde Mali Analiz Teknikleri,Sevinç Matbaası Ankara,1975 OLUKLU Yılmaz, Belediyelerde Uygulanan Muhasebe Sistemleri, Sayıştay Dergisi, S.6, Ekim Aralık,1992. -------, Belediye Muhasebesi, Mali Hukuk Dergisi,S.39, Mayıs Haziran, 1992. PĐRLER Orhan, Belediye Muhasebe Mevzuatı Đle Đlgili Đki Öneri Amme Đdaresi Dergisi.1992. ÖZER Mevlüt, Mali Tablolar ve Finansal Analiz, Özkan Matbaacılık, Ankara,1997. SATICI Gül Gonca, Yönetim Bilgi Sisteminin Tasarımıı, Dokuz Eylül Üniversitesi Đ.Đ.B.F. Dergisi, C: 7 S.2, 1999. SEVĐM Şerafettin, Mali Tablolar Analizi, Ekspres Matbaası, Kütahya,2001. SEVĐM Şerafettin- GÜNGÖRMÜŞ Ali Haydar, Belediyelerde Muhasebe Bilgilerinin Gelir Gider Rasyoları Analizi Đle Finansal Kontrol ve Yönetim Amaçlı Olarak Kullanılması, D.P.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 10 Yıl Özel Sayısı, Haziran 2002- Y.5, S.6. SEVĐMLĐ Abdullah, (1999), Belediye Bütçe ve Muhasebe Sistemi, Sayıştay Dergisi, S.35 Ekim-Aralık,1999. SODAN Ramazan- IŞIT Salih, Belediye Bütçe ve Muhasebe Usulü Yönetmeliği Açıklaması, Mahalli Đdareler Derneği Yay. Ankara, 1991. URAS Oğuz, Đşletme yönetiminde Muhasebe Bilgi Sistemi,Đ.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü,(Basılmamış Doktora Tezi) Đstanbul,1976. ÜSTÜN Rifat, Muhasebe Bilgilerinin, Finansal Kontrol Amacıyla Bölüm Yöneticilerine Đletilmesi ve Bir Anket Uygulaması, Eskişehir, T.Đ.A. Yay. No: 242/162, Eskişehir,1982.