T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI ÇEVRE YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜVENLİ TIBBİ ATIK YÖNETİMİ
Bu kılavuz, tıbbi atık yönetimine dahil olan taraflara teknik destek sa lamak amacıyla Çevre ve Orman Bakanlı ı,, Atık Yönetimi Dairesi Ba kanlı ı tarafından hazırlanmı tır. Mayıs 2008 T.C. Atık Yönetimi Dairesi Ba kanlı ı Sö ütözü Cad. 14/E 06560 Ankara Telefon 0312 207 50 00 Faks 0312 207 64 46 http://www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr
Ç NDEK LER Tıbbi Atıklar 1 Tıbbi Atık Tanımı 3 Tıbbi Atıkların Sa lık Etkileri 4 Risk Altındaki Ki iler 5 Enfekte Atıklar ve Kesicilerin Tehlikeleri 6 Tıbbi Atık Miktarı 7 Tıbbi Atık Yönetiminde Uygulanacak Genel Esaslar 9 Tıbbi Atık Üreticilerinin Yükümlülükleri 11 Belediyelerin Yükümlülükleri 20 Tıbbi Atıkların Gömülmesi 28 Kaynakça 31 EKLER Ek.1 Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i 32 Ek.2 Ünite çi Atık Yönetim Planı Formatı (Sa lık Kurulu ları çin) 64 Ek.3 Ünite çi Atık Yönetim Planı Formatı (Belediyeler çin) 69
TIBB ATIKLAR G R S a lık hizmetlerinin, sa lık problemlerini azaltma ve insan sa lı ına yönelik potansiyel riskleri yok etme amaçlarını gerçekle tirmek için tehlikeli atıklar yaratması kaçınılmazdır. Sa lık kurulu larının faaliyetleri sırasında üretilen atıklar di er atıklardan daha fazla oranda yaralanma riski ve daha yüksek enfeksiyon riski ta ırlar. Atık nerede üretilirse üretilsin, atıklara muamele etmek için güvenli ve güvenilir yöntemler gereklidir. Tıbbi atıkların yetersiz ve uygunsuz muamelesi, ciddi halk sa lı ı sonuçları yaratabilir ve çevre üzerine olumsuz etkiler yapabilir. Bu yüzden güvenli tıbbi atık yönetimi, çevre sa lı ını korumanın önemli bir bile enidir. Hem kısa dönem, hem de uzun dönemde, etkili tıbbi atık yönetim programlarını uygulayabilmek için multisektörel i birli i ve her düzeyde etkile im gerekir. Politikalar global olarak düzenlenmeli ve yönetim uygulamaları yerel olarak yerine getirilmelidir. Ulusal politika ve yasal çatı kurulması, personelin e itimi ve halkın duyarlılı ının artması tıbbi atık yönetiminin temel unsurlarıdır. 4
D KKAT! TIBB ATIK BU AMBLEM NED R? B u amblem uluslar arası biyotehlike amblemi olup, bu amblemin kapsamında, toplanmasından ta ınmasına, geçici depolanmasından bertarafına kadar di er atıklardan ayrı i lem görmesi gereken tehlikeli tıbbi atıklar yer almaktadır. 5
TIBB ATIK TANIMI T ıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i ne göre tıbbi atık, sa lık kurulu larından kaynaklanan enfeksiyöz atık, patolojik atık ve kesicidelici atıkları ifade etmektedir. Daha geni bir tanımlamayla tıbbi atık tanımı, Mikrobiyolojik laboratuvar atıklarını, Kan, kan ürünleri ve bunlarla bula mı nesneleri, Kullanılmı ameliyat giysilerini (kuma, önlük ve eldiven ve benzeri), Diyaliz atıklarını (ekipmanlar), Karantina atıklarını, Bakteri ve virüs içeren hava filtrelerini, Enfekte deney hayvanı le leri, organ parçaları, kanı ve bunlarla temas eden tüm nesneleri, Vücut parçaları, organik parçalar, plasenta, kesik uzuvlar ve benzeri atıkları (insani patolojik atıklar), Biyolojik deneylerde kullanılan kobay le lerini, Enjektör i nelerini, ne içeren di er kesicileri, Bistürileri, Lam-lameli, Kırılmı di er cam ve benzeri nesneleri kapsamaktadır. T.C. tarafından tıbbi atıkların güvenli yönetimi amacıyla yayımlanan Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i (Tarih:22.07.2005, RG:25883) nde sa lık kurulu larından kaynaklanan 6
atıklar dört ana ba lık altında toplanmı tır. Bu sınıflandırma a a ıda verilmektedir: I-EVSEL N TEL KL ATIKLAR -Genel Atıklar -Ambalaj Atıkları II-TIBB ATIKLAR -Enfeksiyöz Atıklar -Patolojik Atıklar -Kesici-Delici Atıklar III-TEHL KEL ATIKLAR IV-RADYOAKT F ATIKLAR TIBB ATIKLARIN SA LIK ETK LER T ıbbi atıklara maruziyet hastalık veya yaralanmaya yol açabilir. Tıbbi atıkların tehlikesi a a ıdaki özelliklerin bir veya daha fazlasından kaynaklanabilir. Enfeksiyona neden olabilen patojenler içerir, Kalıtsal yapı (DNA) üzerinde de i ikliklere neden olabilir, Toksik ya da tehlikeli kimyasal veya farmasötik maddeleri içerir, Radyoaktiftir, Kesicileri içerir. 7
Risk Altındaki Ki iler T ıbbi atıklara maruz kalan tüm bireyler potansiyel olarak risk altındadırlar. Risk altındaki bu bireylere, tıbbi atık üreten sa lık kurulu larının içinde veya dı ında olup, hem bu atıkları ta ıyan, hem de dikkatsiz yönetim sonucu bu atıklara maruz kalanlar dahildir. Risk altındaki ba lıca gruplar a a ıdadır: Doktorlar, hem ireler, yardımcı sa lık çalı anları ve di er hastane personeli, Sa lık kurulu larında veya evde tedavi ve bakım alan hastalar, Sa lık kurulu larının hasta ziyaretçileri, Çama ırhane, atık toplama ve ta ıma gibi sa lık kurulu larının destek birimlerinde çalı anlar, Atık bertaraf tesislerindeki i çiler Atık bo altım sahalarında ayıklama yapan ki iler, 8
ENFEKTE ATIKLAR VE KES C LER N TEHL KELER E nfekte atıklar birçok patojen mikroorganizmalardan birini içerir. Enfekte atıklardaki patojenler birçok yolla insan vücuduna girebilir: Derideki batma, yıpranma veya kesi yoluyla, Mukoz membranlar yoluyla, nhalasyonla, Sindirimle. Tıbbi atıklar aracılı ıyla bula manın HIV ve hepatit B-C virüs enfeksiyonlarıyla özel ili kisi vardır. Bu virüsler genellikle kan ile kontamine olmu ırınga i nelerinden yaralara bula tırılırlar. Sa lık kurulu larında antibiyotiklere ve kimyasal dezenfektanlara dirençli bakterilerin bulunması, kötü yönetilen tıbbi atıklarla yaratılan tehlikeleri daha da arttırmaktadır. Patojenlerin yo un oldu u kültürler ve kontamine olmu kesiciler (özelikle hipodermik i neler) sa lıkla ilgili akut potansiyel tehlikeleri barındıran atık maddelerdir. Kesiciler, patojenlerle kontamine olmu larsa, sadece kesik ve batmalara yol açmazlar, aynı zamanda bu yaraların enfekte olmasına da neden olabilirler. Bu iki riskten (yaralanma ve hastalık bula ması) dolayı kesiciler 9
çok tehlikeli bir atık sınıfı olarak kabul edilirler. Batma ve kesiklerin yanında esas sorun bu temasla bula an kan enfeksiyonlarıdır. Hipodermik i neler ise kesici atık kategorisinin önemli bir bölümünü olu tururlar. TIBB ATIK M KTARI T ürkiye deki devlet ve özel hastanelerden kaynaklanan çöpün fiziksel kompozisyonunu belirlemek amacıyla Devlet statistik Enstitüsü tarafından 1995 yılında Hastane Çöp Kompozisyon Ara tırması yapılmı tır. Devlet ve özel hastanelerden çıkan toplam katı atık miktarı, fiziksel kompozisyon da ılımı açısından incelendi inde, devlet hastanelerinde yatak ba ı günlük 1,92 kg. tıbbi, 0,38 kg. evsel katı atık ve 0,09 kg geri kazanılabilir madde olmak üzere toplam 2,39 kg atık olu urken, özel hastanelerde 2,01 kg. tıbbi, 1,35 kg. evsel katı atık ve 0,98 kg. geri kazanılabilir madde olmak üzere toplam 4,34 kg atık olu tu u belirlenmi tir. Poliklinik ba ı günlük tıbbi katı atık miktarı ise devlet hastanelerinde 0,05 kg, özel hastanelerde 0,18 bulunmu tur. Bakanlı ımız tarafından Ülkemizde hem toplam, hem de il bazında olu an tıbbi atık miktarının belirlenmesi için Devlet statistik Enstitüsü ve Sa lık Bakanlı ının da verileri kullanılarak bir çalı ma yapılmı tır. Tıbbi atık miktarı belirlenirken yataklı tedavi kurumları ile yataksız tedavi kurumlarında olu an tıbbi atık miktarları ayrı ayrı hesaplanmı tır. 10
769 Hastanelerin Kurumlara Göre Da ılımı (Kaynak: Yataklı Tedavi Kurum ları s tatis tik Yıllı ı, 2006) 331 57 41 6 Sa lık Bakanlı ı Üniversiteler Özel MSB Belediye ekil: Yataklı Tedavi Kurumlarının Kurulu lara Göre Da ılımı (Yataklı Tedavi Kurumları statistik Yıllı ı, Sa lık Bakanlı ı, 2006) Sa lık Kurulu larının Yatak Kapasitelerine Göre Da ılımı Kaynak: Yataklı Tedavi Kurumları statistik Yıllı ı, 2006 119328 31213 15427 6470 983 Sa lık Bakanlı ı Üniversite Özel MSB Belediye ekil:hastanelerin Yatak Kapasitelerine Göre Da ılımı (Yataklı Tedavi Kurumları statistik Yıllı ı, Sa lık Bakanlı ı, 2006) 11
Sa lık Bakanlı ı nın 2005 yılı verilerine (Sa lık Bakanlı ı, Yataklı Tedavi Kurumları statistik Yıllı ı, 2005) göre Ülkemizdeki toplam hastane sayısı 1198, bu hastanelerdeki toplam fiili yatak sayısı ise 167519 dur. llere göre yatak doluluk oranları dikkate alınarak yapılan hesaplamalar sonucu yataklı tedavi kurumları ile ayakta tedavi hizmeti veren sa lık kurulu larından günde 238,26 ton yılda ise 86968,3 ton. tıbbi atık olu maktadır. Tablo 2007 yılında yataklı ve ayakta tedavi hizmeti veren sa lık kurulu larında olu an tıbbi atık miktarı Tıbbi Atık Miktarı Ton/gün Tıbbi Atık Miktarı Ton/yıl Yataklı Tedavi 220,5 80465 Kurumları Ayakta Tedavi 29,7 10858 Hizmetleri TOPLAM 250,2 91323 TIBB ATIK YÖNET M NDE UYGULANACAK GENEL ESASLAR T ürkiye de tıbbi atıkların güvenli yönetimiyle ilgili esaslar tarafından 22 Temmuz 2005 tarih ve 25883 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlü e giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i ile belirlenmi tir (EK-1). Yönetmeli e göre genel olarak atıkların kayna ında ayrı toplanması ve geçici depolanması sorumlulu u sa lık kurulu larının, atıkların geçici atık depolarından 12
alınarak ta ınması, sterilizasyon i lemine tabi tutulması ve bertaraf edilmesi konularındaki sorumluluklar ise belediyelere aittir. Tıbbi atıkların yönetimine ili kin ilkeler unlardır; Tıbbi atıkların çevre ve insan sa lı ına zarar verecek ekilde do rudan veya dolaylı olarak alıcı ortama verilmesi yasaktır. Tıbbi, tehlikeli ve evsel atıkların olu umunun ve miktarının kayna ında en aza indirilmesi esastır. Tıbbi atıkların, tehlikeli ve evsel atıklar ile karı tırılmaması esastır. Tıbbi atıkların kayna ında di er atıklardan ayrı olarak toplanması, biriktirilmesi, ta ınması ve bertarafı esastır. Tıbbi atıkların yarattı ı çevresel kirlenme ve bozulmadan do an zararlardan dolayı tıbbi atık üreticileri, ta ıyıcıları ve bertarafçıları kusur artı olmaksızın sorumludurlar. Tıbbi atıkların yönetiminden sorumlu ki i, kurum/kurulu lar, bu atıkların çevre ve insan sa lı ına olabilecek zararlı etkilerinin azaltılması için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdürler. Tıbbi atık üreticileri atıklarının bertarafı için gerekli harcamaları kar ılamakla yükümlüdürler. Tıbbi atık üreten sa lık kurulu ları ile bu atıkların ta ınması ve bertarafından sorumlu belediyelerin/özel sektör firmalarının tıbbi atık yönetimiyle ilgili personelinin periyodik olarak e itimden ve sa lık kontrolünden geçirilmesi ve tıbbi atık yönetimi kapsamındaki faaliyetlerin bu personel tarafından yapılması esastır. 13
TIBB ATIK ÜRET C LER N N YÜKÜMLÜLÜKLER T ıbbi atık üreticileri, atıklarını minimize etmekle, ünite içi atık yönetim planı hazırlamakla, tıbbi atıkları kayna ında ayrı toplamakla, atıkları ayrı ta ımakla ve geçici depolamakla yükümlüdürler. Sa lık kurulu larının yükümlülüklerinin detayları ile Yönetmeli in uygulanmasında dikkate alacakları esaslar a a ıda belirtilmektedir. a) Atıkları kayna ında en aza indirecek sistemin kurulması Atık yönetiminin en önemli ilkesi atıkların kayna ında minimize edilmesi olup, sa lık kurulu ları tıbbi, tehlikeli ve evsel atıkların olu umunu ve miktarını kayna ında en aza indirmekle, alacakları tedbirler ile gereksiz atık olu umunu önlemekle yükümlüdürler. b) Ünite içi atık yönetim planının hazırlanması ve uygulanması Sa lık kurulu ları öncelikle, atıkların ayrı toplanması, ta ınması, geçici depolanması ve bir kaza anında alınacak tedbirleri içeren ünite içi atık yönetim planını hazırlamak ve uygulamakla zorundadırlar. Sa lık kurulu larınca hazırlanacak atık yönetim planlarının olu turulmasına teknik destek sa lamak ve bu atık yönetim planlarının standardizasyonunu sa lamak amacıyla Bakanlı ımızca Ünite çi Atık Yönetim Planı 14
Formatı hazırlanmı tır (EK-2). Söz konusu plan formatına nın www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr internet adresinden de ula ılabilmektedir. c) Atıkların kayna ında ayrı toplanması Sa lık kurulu larında olu an atıklar tıbbi atıklar, tehlikeli atıklar, evsel nitelikli atıklar ve ambalaj atıkları olarak sınıflandırılmalı ve birbirleri ile karı madan a a ıda açıklandı ı ekilde kayna ında ayrı olarak toplanmalıdır. Evsel nitelikli atıklar: Evsel nitelikli atıklar siyah renkli plastik torbalarda toplanırlar, sadece bu i için ayrılmı ta ıma araçları ile geçici atık deposuna veya konteynerine götürülür ve ayrı olarak geçici depolanırlar. Evsel nitelikli atıklar toplanmaları sırasında tıbbi atıklar ile karı tırılmazlar. Karı tırılmaları durumunda tıbbi atık olarak kabul edilirler. Ambalaj Atıkları: Kâ ıt-karton, plastik ve metal ambalaj atıkları, kontamine olmamaları artıyla mavi renkli plastik torbalarda toplanırlar. Serum ve ilaç i eleri gibi cam ambalaj atıkları ise yine kontamine olmamaları artıyla cam ambalaj kumbaralarında, kumbara olmaması 15
halinde ise di er ambalaj atıkları ile birlikte mavi renkli plastik torbalarda toplanırlar. Tıbbi Atıklar : Tıbbi atıklar, ba ta doktor, hem ire, ebe, veteriner, di hekimi, laboratuvar teknik elemanı olmak üzere ilgili sa lık personeli tarafından olu umları sırasında kayna ında di er atıklar ile karı tırılmadan ayrı olarak biriktirilirler. Tıbbi atıkların toplanmasında kırmızı renkli özel plastik torbalar kullanılır. Bu torbaların teknik özellikleri a a ıda verilmektedir; torbalar yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve ta ımaya dayanıklı olmalıdır, orijinal orta yo unluklu polietilen hammaddeden üretilmelidir, sızdırmaz, çift taban diki li ve körüksüz olmalıdır, torbaların çift kat kalınlı ı 100 mikron olmalıdır, torbaların kaldırma kapasitesi ise en az 10 kilogram olmalıdır, 16
torbaların her iki yüzünde görülebilecek büyüklükte Uluslararası Biyotehlike amblemi ile D KKAT TIBB ATIK ibaresi bulunmalıdır. 17
Tıbbi atık torbaları ¾ oranında dolduklarında yenisi ile de i tirilmelidir. Tıbbi atıkların bir alt grubu olan kesici ve delici atıklar ise di er tıbbi atıklardan ayrı olarak özel plastik veya lamine kartondan yapılmı kutular içinde toplanmalıdır. Kesici-delici atık kaplarının teknik özellikleri a a ıda verilmektedir; kaplar delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı olmalıdır, su geçirmemeli ve sızdırmaz olmalıdır, açılma ve karı tırmaya imkan sa lamayacak ekilde dizayn edilmelidir, kapların üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile D KKAT! KES C ve DEL C TIBB ATIK ibaresi bulunmalıdır. 18
Kaplar, en fazla ¾ oranında doldurulmalı, a ızları kapatılmalı ve kırmızı plastik torbalara konulmalıdır. Tehlikeli Atıklar : Sa lık kurulu larında olu an genotoksik atıklar, farmasötik atıklar, a ır metal içeren atıklar, kimyasal atıklar ve basınçlı kaplar di er atıklardan ayrı olarak toplanmalı ve Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeli ine göre bertaraf edilmelidir. Ünitelerde olu an röntgen banyo suları ise Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeli i hükümleri do rultusunda geri kazanılmalı veya bertaraf edilmelidir. d) Atıkların Ünite çinde Ta ınması Ünite içinde tıbbi ve evsel nitelikli atıklar ayrı ayrı ta ınmalıdır. Bu araçlar turuncu renkli olmalı, üzerlerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi bulunmalıdır. 19
Tıbbi atıklar ile evsel nitelikli atıklar aynı araca yüklenmemeli ve ta ınmamalıdır. e) Atıkların Geçici Depolanması Sa lık kurulu larında toplanan atıklar, belediye tarafından alınıncaya kadar geçici atık deposu veya konteynerler içinde geçici olarak depolanmalıdır. Atıklar bu depolarda veya konteynerlerde en fazla 48 saat bekletilebilir. Geçici atık deposu içindeki sıcaklı ın 4 C nin altında olması durumunda bekleme süresi bir haftaya kadar uzayabilecektir. Sa lık kurulu unun geçici depolama için geçici atık deposu mu, yoksa konteyner mi kullanaca ı konusu ise öncelikle sa lık kurulu unun yatak kapasitesine ba lıdır. 20
En az 20 yatak kapasitesine sahip sa lık kurulu ları geçici atık deposu in a etmek zorundadırlar. 20 den az yata a sahip sa lık kurulu ları geçici atık deposu olarak konteyner kullanmak zorundadırlar. Geçici atık deposunun teknik özellikleri a a ıda verilmektedir; Geçici atık deposu, tıbbi atıklar ve evsel atıklar için olmak üzere iki bölmeli in a edilmelidir, Geçici atık deposu en az iki günlük atı ı alabilecek kapasitede olmalıdır, Tıbbi atıkların konuldu u bölmenin kapısı turuncu renge boyanmalı, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile D KKAT TIBB ATIK ibaresi bulunmalıdır, Deponun tabanı ve duvarları sa lam, geçirimsiz, mikroorganizma ve kir tutmayan, temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay bir malzeme ile kaplanmalıdır, Depolarda yeterli bir aydınlatma ve pasif havalandırma sistemi bulunmalıdır, Depo kapıları dı arıya do ru açılmalı veya sürmeli yapılmalıdır, Geçici atık deposu, atık ta ıma araçlarının kolaylıkla ula abilece i ve yana abilece i yerlerde ve ekilde in a edilmelidir, Geçici atık deposu, hastane giri ve çıkı ı ve otopark gibi yo un insan ve hasta trafi inin oldu u yerler ile gıda depolama, hazırlama ve satı yerlerinin yakınlarına in a edilememelidir, 21
Tıbbi atıkların konuldu u bölmenin temizli i ve dezenfeksiyonu kuru olarak yapılmalı, bölme atıkların bo altılmasını müteakiben temizlenmeli, dezenfekte edilmeli ve gerekirse ilaçlanmalıdır. 20 den az yata a sahip sa lık kurulu ları geçici atık deposu olarak konteyner kullanmak zorundadırlar. Konteynerlerin teknik özellikleri a a ıda verilmektedir; Konteynerler en az iki günlük alabilecek kapasitede ve sayıda olmalıdır, Konteynerlein dı yüzeyleri turuncu renge boyanmalı, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile D KKAT TIBB ATIK ibaresi bulunmalıdır. Konteynerlerin iç yüzeyleri yükleme-bo atma sırasında torbaların hasarlanmasına veya delinmesine yol açabilecek keskin kenarlar ve dik kö eler içermemelidir, Konteynerlerin kapakları kullanımları dı ında daima kapalı ve kilitli tutulmalıdır, Konteynerler, atıkların bo altılmasını müteakiben her gün veya herhangi bir kazadan hemen sonra temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Konteynerler, do rudan güne almayan; hastane giri -çıkı ı, otopark ve kaldırım gibi yo un insan ve hasta trafi inin oldu u yerler ile gıda depolama, hazırlama ve satı yerlerinden uza a yerle tirilmelidir, 22
20 den az yata a sahip üniteler, istedikleri takdirde konteyner yerine geçici atık deposu da in a edebilmektedirler. Dü ük miktarda tıbbi atık üreten ve Yönetmelik EK- 1-c de belirtilen sa lık kurulu ları ise tıbbi atıklarını en yakında bulunan geçici atık deposuna veya konteynerine götürmekle ya da ilgili belediyenin tıbbi atık toplama aracına teslim etmekle yükümlüdürler. f) Maliyetlerin kar ılanması Sa lık kurulu ları tıbbi atıkların toplanması, ta ınması ve bertarafı için gereken harcamaları bertaraf eden kurum/kurulu a demekle yükümlüdürler. Bununla ilgili ücret, daha önceden oldu u gibi l Mahalli Çevre Kurulları tarafından belirlenmektedir. 23
BELED YELER N YÜKÜMLÜLÜKLER B elediyeler tıbbi atık yönetim planı hazırlamakla, tıbbi atıkları ta ımakla ve bu atıkları zarsız hale getirmekle veya bertaraf etmekle yükümlüdürler. Belediyelerin yükümlülüklerinin detayları ile Yönetmeli in uygulanmasında dikkate alacakları esaslar a a ıda belirtilmektedir. a)tıbbi atık yönetim planının hazırlanması ve uygulanması Büyük ehirlerde büyük ehir belediyeleri, büyük ehir belediyesi olmayan yerlerde ise belediyeler öncelikle sınırları içinde olu an tıbbi atıkların yönetimi ile ilgili esasları kapsayan bir atık yönetim planı hazırlamakla yükümlüdürler. Belediyelerce hazırlanacak atık yönetim planlarının olu turulmasına teknik destek sa lamak ve bu atık yönetim planlarının standardizasyonunu sa lamak amacıyla Bakanlı ımızca Tıbbi Atık Yönetim Planı Formatı hazırlanmı tır (EK-3 ). Söz konusu plan formatına nın www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr internet adresinden ula ılabilmektedir. b)tıbbi atıkların ta ınması Tıbbi atıkların geçici atık depoları ve konteynerler ile küçük kaynaklardan alınarak bertaraf tesisine ta ınmasından büyük ehirlerde büyük ehir belediyeleri, 24
di er yerlerde ise belediyeler ile yetkilerini devretti i ki i ve kurulu lar sorumludur. Tıbbi atıkların ta ınmasının özel olarak dizayn ve imal edilmi araçlarla yapılması gerekmektedir. Bu araçların teknik özellikleri a a ıda verilmektedir. Atıkların yüklendi i kısım tamamen kapalı olmalıdır, Sıkı tırma mekanizmasının bulunmamalıdır, oför mahalli ile atık yükleme kısmı arasında bo luk bulunmalıdır, Atık yükleme kısmının kaza halinde zarar görmemesi için sa lam yapılmadır, Atık yükleme kısmının iç yüzeyi paslanmaz, kolaylıkla temizlenebilen ve dezenfekte edilebilen bir yapıda olmalıdır, Atık yükleme kısmı, dik kö eler içermemeli, kesi en yüzeylerin yumu ak dönü lerle birbirine birle melidir, Sa, sol ve arka yüzeylerinde görülebilecek uygun büyüklükte ve siyah renkli Uluslararası Biyotehlike amblemi ile siyah harfler ile yazılmı D KKAT! TIBB ATIK ibaresi bulunmalıdır, Dı yüzeyi turuncu renge boyanmalıdır. 25
26
Tıbbi atık ta ıma araçları için ilgili valilikten ta ıma lisansı alınması gerekmektedir. c) Tıbbi atıkların bertaraf edilmesi Gerek 5216 sayılı Büyük ehir Belediyesi Kanunu, gerekse de Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i gere ince tıbbi atıkların bertaraf edilmesi ile ilgili yükümlülükler büyük ehirlerde büyük ehir belediyelerine, büyük ehir belediyesi olmayan yerlerde ise belediyelere verilmi tir. Söz konusu hizmetler do rudan belediyeler tarafından verilebildi i gibi, gerek hizmet alımı, gerek uzun süreli ihaleler, gerekse de yapi let modeliyle belediyelerin gözetiminde özel sektör tarafından da yapılabilmektedir. Tıbbi atıklar düzenli depolanarak veya yakılarak bertaraf edilmekte veya sterilizasyon i lemine tabi tutularak zararsız hale getirilmektedir. 27
Tıbbi atıkların depolanması: Tıbbi atıklar; taban geçirimsizli i sa lanmı özel bir bertaraf alanında düzenli depolanarak bertaraf edilebilirler. Bu amaçla öncelikle depo tabanının, mineral sızdırmazlık tabakası (kil) ve plastik geçirimsizlik tabakası kullanılarak sızıntı suyunun yeraltı suyuna karı masını önleyecek ekilde geçirimsiz hale getirilmesi gerekmektedir. Bu tabanı olu turulurken geçirimlilik katsayısı (permeabilitesi) k 1x10-9 m/sn. ve kalınlı ı en az 5 metre olan kil e e de er geçirimlilik sa lanması zorunludur. Atık deposunda olu an sızıntı sularının uzakla tırılması için de, geçirimsiz tabaka üzerine, nihai geçirimlilik katsayısı k=1.10-4 m/s' den küçük olmayan bir drenaj sistemi dö enmelidir. Geçirimsiz zemin üzerinde tıbbi atıklar sıkı tırılmadan doldurulmalı, dolgu i lemleri sırasında günlük olarak atıkların üstü önce kireç, sonra da en az 30 cm. toprak ile örtülmelidir. Depo tesisi dolduktan sonra ise, deponun üstü yine mineral sızdırmazlık tabakası (kil) ve plastik geçirimsizlik tabakası kullanılarak depo gövdesine yüzeysel su girmeyecek ekilde sızdırmaz hale getirilmelidir. Depo üst yüzeyine nihai e imi %5 ten küçük olmayacak ekilde e im verilmeli ve kalınlı ı en az 1 metre olan tarım topra ı serilerek ye illendirilmelidir. Kurulacak tıbbi atık düzenli depolama tesisleri için ndan ön lisans ve lisans alınması gerekmektedir. 28
Tıbbi atıkların yakılması: Yakma, tıbbi atıkların bertarafında en güvenli yöntem olmakla birlikte, yeterli teknik kapasiteye sahip ve ileri teknoloji ürünü yakma tesislerinin kurulması ve baca gazı emisyonlarının gerekti i gibi arıtılarak kontrol altında tutulabilmesi için bu tesislerin kurulmasında Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeli i nde belirtilen kriterlere uyma zorunlulu u getirilmi tir. Kurulacak tıbbi atık yakma tesisleri için ndan ön lisans ve lisans alınması gerekmektedir. Yakma, tıbbi atıkların bertarafında en güvenli yöntem olmakla birlikte, yatırım ve i letme maliyetlerinin yüksekli i ve ileri teknoloji gerektirmesi 29
nedeniyle kurulması ve i letilmesi oldukça zor bir bertaraf yöntemidir. Tıbbi atıkların sterilizasyonu: Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i ile tıbbi atıkların bertarafı konusunda geli mi ülkelerde uygunan alternatif bertaraf teknolojilerinin Ülkemizde de uygulanmasının önü açılmı tır. Buna göre enfeksiyöz atıklar ile kesici-delici atıklar, sterilizasyon i lemine tabi tutularak zararsız hale getirilebilmekte ve risksiz hale gelen bu atıklar, evsel atık depolama alanlarında depolanarak bertaraf edilebilmektedir. Yönetmelikte, sterilizasyon tesislerinin kurulması ve i letilmesi oldukça sıkı kurallara ba lanmı tır. Buna göre sterilizasyon sistemlerinin, mekanik güvenlik (yüksek kabin içi basınç, sıcaklı a dayanıklılık ve benzeri) ve sterilizasyon performansı açısından uluslar arası kabul edilmi standartlara (ISO, CE ve benzeri) uygun oldu u belgelendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca sterilizasyon tesislerinde bir geçici atık deposunun bulunması, sistemin 30
atık parçalama mekanizmasına sahip olması, i lem sırasında ve sonrasında hava ve su ortamında hiçbir kontaminasyon ve toksisite olmaması, miktar, basınç, sıcaklık ve atı ın i leme maruz kalma süresi olmak üzere bütün i lem elektronik olarak kayıt altına alınması ve sterilizasyon i lemine tabi tutulan enfeksiyöz atıkların zararsız hale getirilip getirilmedi inin kimyasal ve biyolojik indikatörler kullanılarak test edilmesi gerekmektedir. 31
Bu çerçevede, nca 31.03.2006 tarihinde 2006/7 sayılı Genelge yayımlanmı ve evsel katı atıklar ile tıbbi atıkların bertarafının bir bütünlük içinde ele alınması, evsel katı atık depolama sahaları ile ilgili olarak yapılacak çalı malarda tıbbi atıkların bertarafının da bir bile en olarak de erlendirmeye alınması gerekmektedir. TIBB ATIKLARIN K REÇLE GÖMÜLMES T ıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli ine uygun bertaraf tesisleri i letmeye alınıncaya kadar, tıbbi atıkların çevre ve insan sa lı ına zarar vermeden ve risk yatmadan bertaraflarının a a ıda belirtilen esaslara göre yapılması gerekmektedir. 1) Tıbbi atılar evsel atık depolama sahası yakınında, ancak bu atıklardan ayrı olarak izole edilmi bir sahada açılacak çukurlarda kireçle muamele edilerek gömülecektir. 2) Tıbbi atıkların gömülece i alan karstik bölgelerden, içme, kullanma ve sulama suyu temin edilen yer altı ve yer üstü su kaynaklarından, ta kın riskinin yüksel oldu u sahalardan, toprak kayması, çı ve erozyon tehlikesi bulunan sahalardan uzak olacaktır. 3) Öncelikle günlük olarak olu an tıbbi atı ın tamamını alabilecek kapasitede bir çukur açılacaktır. Aynı i lem di er günler için tekrarlanacaktır. 32
Çukurlar açılırken üstteki bitkisel toprak tabakası sıyrılıp alınmalı ve daha sonra üst örtü tabakası üzerinde uygulanacak ye illendirme i lerinde kullanılmak üzere saklanmalıdır. 4) Açılan çukurun tabanı, yer altı suyunun en yüksek seviyesinden en az be (5) metre yükseklikte olacaktır. 5) Açılan çukurun tabanı 30 cm. kalınlı ında sıkı tırılmı kil ile kaplanacaktır. 6) Kil tabakasının üstüne 10 cm kalınlı ında sönmemi kireç konulacaktır. 7) Tıbbi atıklar bekletilmeden hızla gömülecektir. 8) Açılan çukurda günlük depolama i lemi nihai olarak tamamlandıktan sonra, atıkların üstü 20 cm sönmemi kireç ile kaplanacaktır. Depolanan tıbbi atı ın üst seviyesi ile yüzey asındaki toprak kalınlı ı en az 1 m olacaktır. 9) Torbaların parçalanmaması amacıyla çukur tamamen dolmadan ve kapatılmadan i makineları ile sıkı tırma yapılmayacaktır. 10) Depolama i lemi nihai olarak tamamlandıktan sonra ya mur sularının depo gövdesini kısa sürede terk etmesi için dolgu üstüne e im verilecektir. 11) Ya ı sularının depoya girmesini önlemek için, saha kenarlarına drenaj kanalları açılacaktır. 33
12) Alanda hiçbir ekilde geri kazanım amacıyla ayıklama yapılmayacaktır. 13) Sahaya insan ve hayvanların giri -çıkı ları önlenecektir. Bu amaçla sahanın etrafı tel çit ile çevrilecek, çitin üzerine Dikkat! Tıbbi Atık Depolama Sahası yazılı uyarı levhaları asılacaktır. Yukarıda açıklanan çukurun ematik bir kesiti a a ıda verilmektedir. 34
ekil: Tıbbi Atıkların Kireçle Gömülmesi Kesiti Drenaj Kanalı 1 m Üst örtü tabakası (toprak) Kireç Tabakası 20 cm Tıbbi Atık 30 cm Kireç Tabakası Depo Tabanı Kil Tabaka 10 cm En az 5 m Yer altı Suyu 35
KAYNAKLAR 1) Safe Management of Wastes From Health-Care Activities, 1999,WHO. 2) Non-Incineration Medical Waste Treatment Technologies. 2001, Health care Without Harm. 3) Technical Guidelines on the Environmentally Sound Management of Biomedical and Healtcare Wastes (Y1; Y3), 2003, Secretariat of the Basel Convention. 4) Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i 5) Verileri. 36
Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeli i B R NC BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tanımlar Amaç Madde 1- Bu Yönetmeli in amacı, tıbbi atıkların üretiminden bertarafına kadar; a) Çevreye ve insan sa lı ına zarar verecek ekilde do rudan veya dolaylı bir biçimde alıcı ortama verilmesinin önlenmesine, b) Çevreye ve insan sa lı ına zarar vermeden kayna ında ayrı olarak toplanması, ünite içinde ta ınması, geçici depolanması, ta ınması ve bertaraf edilmesine, yönelik prensip, politika ve programlar ile hukuki, idari ve teknik esasların belirlenerek uygulanmasına ili kin usul ve esasları düzenlemektir. Kapsam Madde 2- Bu Yönetmelik, EK-1 de belirtilen sa lık kurulu larının faaliyetleri sonucu olu an ve EK-2 de detaylı olarak belirtilen atıklar ile bu atıkların üretildikleri yerlerde ayrı toplanması, geçici depolanması, ta ınması ve bertaraf edilmesine ili kin esasları kapsamaktadır. Dayanak Madde 3- Bu Yönetmelik, 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanununun 1, 3, 8, 11 ve 12 nci maddeleri ile 1/5/2003 tarihli ve 4856 sayılı Te kilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 1, 2 ve 9 uncu maddelerine dayanılarak hazırlanmı tır. Tanımlar Madde 4- Bu Yönetmelikte geçen; Bakanlık: nı, Kanun: 2872 sayılı Çevre Kanununu, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeli i: 14/3/1991 tarihli ve 20814 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yönetmeli i, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeli i: 14/3/2005 tarihli ve 25755 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yönetmeli i, Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeli i: 30/7/2004 tarihli ve 25538 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yönetmeli i, Ünite: EK-1 de yer alan ve faaliyetleri sonucu EK-2 de belirtilen atıkları üreten ki i, kurum ve kurulu ları, 37
Evsel Nitelikli Atık: Ünitelerden kaynaklanan, EK-2 de A grubu altında yer alan ba ta mutfak, bahçe ve idari birimlerden kaynaklanan atıklar olmak üzere kontamine olmamı atıkları, Ambalaj Atı ı: Ünitelerden kaynaklanan, EK-2 de B grubu altında yer alan kontamine olmamı, tekrar kullanılabilir, geri dönü türülebilir ve geri kazanılabilir plastik, metal, cam ve ka ıt-karton ambalajların atıklarını, Tıbbi Atık: Ünitelerden kaynaklanan, EK-2 de C, D ve E grupları altında yer alan enfeksiyöz, patolojik ve kesici-delici atıkları, Tehlikeli Atık: Ünitelerden kaynaklanan, EK-2 de F grubu altında yer alan genotoksik, farmasötik ve kimyasal atıklar ile a ır metal içeren atıkları ve basınçlı kapları, Enfeksiyöz Atık: Enfeksiyon yapıcı etkenleri ta ıdı ı bilinen veya ta ıması muhtemel ba ta kan ve kan ürünleri olmak üzere her türlü vücut sıvıları ile insan dokuları, organları, anatomik parçalar, otopsi materyali, plasenta, fetus ve di er patolojik materyali; bu tür materyal ile bula mı eldiven, örtü, çar af, bandaj, flaster, tamponlar, eküvyon ve benzeri atıkları; hemodiyaliz ünitesi ve karantina altındaki hastaların vücut çıkartılarını; bakteri ve virüs tutucu hava filtrelerini; enfeksiyöz ajanların laboratuvar kültürlerini ve kültür stoklarını; ara tırma amacı ile kullanılan enfekte deney hayvanlarının le leri ile enfekte hayvanlara ve çıkartılarına temas etmi her türlü malzemeyi, veterinerlik hizmetlerinden kaynaklanan atıkları, Patolojik Atık: Cerrahi giri im, otopsi veya anatomi çalı ması sonucu ortaya çıkan dokuları, organları, vücut parçalarını, insan fetusunu ve hayvan cesetlerini, Kesici-Delici Atık: ırınga, enjektör ve di er tüm deri altı giri im i neleri, lanset, bisturi, bıçak, serum seti i nesi, cerrahi sütur i neleri, biyopsi i neleri, intraket, kırık cam, ampul, lam-lamel, kırılmı cam tüp ve petri kapları gibi batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıkları, Farmasötik Atık: Kullanma süresi dolmu veya artık kullanılmayan, ambalajı bozulmu, dökülmü ve kontamine olmu ilaçlar, a ılar, serumlar ve di er farmasötik ürünler ve bunların artıklarını ihtiva eden kullanılmı eldivenler, hortumlar, i eler ve kutuları, Genotoksik Atık: Hücre DNA sı üzerinde mutasyon yapıcı, kanserojen veya insan veya hayvanda dü ü e neden olabilen türden farmasötik ve kimyasal maddeleri, kanser tedavisinde kullanılan sitotoksik (antineoplastik) ürünleri ve radyoaktif materyali ihtiva eden atıklar ile bu tür ajanlarla tedavi gören hastaların idrar ve dı kı gibi vücut çıkartılarını, Kimyasal Atık: Ünitelerde tedavi, tanı veya deneysel ara tırmalar gibi tıbbi alanlarda kullanılan ve insan ve çevre sa lı ı için çe itli etkilerle zararlı olabilen kimyasal maddelerin gaz, katı veya sıvı atıklarını, A ır Metal çeren Atıklar: Ünitelerde tedavi, tanı veya deneysel ara tırmalar gibi tıbbi alanlarda kullanılan termometre, tansiyon ölçme aleti 38
ve radyasyondan korunma amaçlı paneller gibi alet ve ekipmanların içinde veya bünyesinde bulunan cıva, kadmiyum, kur un içeren atıkları, Basınçlı Kaplar: Ünitelerde tedavi, tanı veya deneysel ara tırmalar gibi tıbbi alanlarda kullanılan gazları içinde bulunduran silindirleri, kartu ları ve kutuları, Kontaminasyon: Bir enfeksiyöz etkenin herhangi bir e yaya, yüzeye veya ki iye bula masını, Geçici Depolama: Atıkların bertaraf alanına ta ınmasından önce ünite içinde in a edilen birimlerde veya konteynerlerde 48 saati geçmemek üzere geçici süre ile bekletilmesini, Nihai Bertaraf: Tıbbi atıkların çevreye ve insan sa lı ına zarar vermeyecek ekilde ilgili mevzuatlarda öngörülen her türlü önlemin alındı ı tesislerde yakılması veya düzenli depolanması suretiyle yok edilmesini veya zararsız hale getirilmesini, Düzenli Depolama Tesisi: Tıbbi atıkların düzenli depolama yoluyla bertaraf edildi i tesisleri, Yakma Tesisi: Ortaya çıkan yanma ısısını yeniden kazanabilen veya kazanamayan ve atıkların termal arıtımına adanmı olan her türlü sabit veya seyyar teknik birim veya ekipmanı (atıkların oksitlenme yoluyla yakılmasının yanısıra piroliz, gaz haline getirme veya plazma i lemleri gibi di er termal arıtma i lemleri dahil), Tıbbi Atık Torbası veya Kabı: Tıbbi atıkların toplanması ve biriktirilmesi amacıyla kullanılan, teknik özellikleri 13 üncü maddede belirtilen, kırmızı renkli, güvenli kapatılabilir, plastik biriktirme kabını, Otoklav Torbası: Tıbbi atıkların basınçlı buhar ile sterilizasyon i lemine tabi tutulması durumunda, tıbbi atıkların toplanması ve biriktirilmesi amacıyla kullanılan ve teknik özellikleri 13 üncü maddede belirtilen, kırmızı renkli, güvenli kapatılabilir, plastik biriktirme kabını, Kesici-Delici Atık Kabı: Kesici ve delici atıkların toplanması ve biriktirilmesi amacıyla kullanılan, teknik özellikleri 13 üncü maddede belirtilen biriktirme kabını, Uluslararası Biyotehlike Amblemi: Tıbbi atık torbaları veya kapları ile kesici-delici atık kapları, bunların ta ınmasında kullanılan konteyner ve araçlar ile geçici depolama birimlerinin üzerlerinde bulundurulması gereken ve bir örne i EK-3 de verilen amblemi, Tıbbi Atıklar Sorumlusu: EK-1 de belirtilen ünitelerin ba hekimlerini, ba hekimin bulunmadı ı yerlerde mesul müdürü, Ünite çi Ta ıma: Atıkların üretildi i yerlerden uygun ta ıma araçları ile alınarak geçici depolama birimlerine götürülmesi i lemini, Ta ıma: Atıkların geçici depolama birimlerinden uygun ta ıma araçları ile alınarak bertaraf alanına götürülmesi i lemini, 39
Konteyner: Paslanmaz metal, plastik veya benzeri malzemeden yapılmı, tekerlekli, kapaklı, kapakları kilitlenir, en az 0.8 m 3 hacminde geçici depolama birimini, Sterilizasyon: Bakteri sporları dahil her türlü mikrobiyal ya amın fiziksel, kimyasal, mekanik metotlar veya radyasyon (irradiation) yoluyla tamamen yok edilmesini veya bu mikroorganizmaların seviyesinin % 99,9999 oranında azaltılmasını, Sterilizasyon Yükü: Sterilizatörde e zamanlı olarak sterilize edilecek veya edilmi atı ı, Maruz Bırakılma Süresi: Sterilizatörde belirli sıcaklık, basınç ve nem sa landıktan sonra, bu ko ullarda atı ın i lem gördü ü süreyi, Biyolojik ndikatör: Sterilizasyon etkinli inin ara tırılmasında, ka ıt erit (strip) veya benzeri bir ta ıyıcı mekanizmaya inoküle edilmi standart/bilinen bir mikroorganizmayı, Kimyasal ndikatör: Sterilizasyon etkinli inin ara tırılmasında ka ıt bant veya benzeri bir ta ıyıcıya emdirilmi, yüksek ısı ile renk de i tiren kimyasal maddeyi, Yerle me Alanı: mar planı sınırı içindeki yerle ik ve iskân edilmi alanların tümünü, Ön Lisans: Bu Yönetmelik gere ince, tıbbi atık bertaraf tesisi ile sterilizasyon tesisi kurmak isteyen gerçek ve tüzel ki ilerin Bakanlıktan almaları gereken, kuracakları tesisle ilgili her türlü plan, proje, rapor, teknik veri, açıklamalar ve di er dokümanlara ili kin tesisin projelendirilmesine ili kin izni, Lisans: Bu Yönetmelik gere ince tıbbi atık ta ıyan belediye veya firmaların valilikten; tıbbi atık bertaraf tesisi ile sterilizasyon tesisi kurmak ve i letmek isteyenlerin ise Bakanlıktan alacakları ve konu ile ilgili yeterli uzman ve teknolojik imkânlara sahip oldu unu gösterir belgeyi, ifade eder. K NC BÖLÜM Genel lkeler, Görev, Yetki ve Yükümlülükler Genel ilkeler Madde 5- Tıbbi atıkların yönetimine ili kin ilkeler unlardır; a) Tıbbi atıkların çevre ve insan sa lı ına zarar verecek ekilde do rudan veya dolaylı olarak alıcı ortama verilmesi yasaktır. b) Tıbbi, tehlikeli ve evsel atıkların olu umunun ve miktarının kayna ında en aza indirilmesi esastır. c) Tıbbi atıkların, tehlikeli ve evsel atıklar ile karı tırılmaması esastır. d) Tıbbi atıkların kayna ında di er atıklardan ayrı olarak toplanması, biriktirilmesi, ta ınması ve bertarafı esastır. 40
e) Tıbbi atıkların yarattı ı çevresel kirlenme ve bozulmadan do an zararlardan dolayı tıbbi atık üreticileri, ta ıyıcıları ve bertarafçıları kusur artı olmaksızın sorumludurlar. f) Tıbbi atıkların yönetiminden sorumlu ki i, kurum/kurulu lar, bu atıkların çevre ve insan sa lı ına olabilecek zararlı etkilerinin azaltılması için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdürler. g) Tıbbi atık üreticileri atıklarının bertarafı için gerekli harcamaları kar ılamakla yükümlüdürler. h) Tıbbi atık üreten sa lık kurulu ları ile bu atıkların ta ınması ve bertarafından sorumlu belediyelerin/özel sektör firmalarının tıbbi atık yönetimiyle ilgili personelinin periyodik olarak e itimden ve sa lık kontrolünden geçirilmesi ve tıbbi atık yönetimi kapsamındaki faaliyetlerin bu personel tarafından yapılması esastır. Bakanlı ın görev ve yetkileri Madde 6- Bakanlık; a) Tıbbi atıkların çevreyle uyumlu bir ekilde yönetimine ili kin program ve politikaları saptamak, bu Yönetmeli in uygulanmasına yönelik i birli i ve koordinasyonu sa lamak ve gerekli idari tedbirleri almakla, b) Tıbbi atıkların olu umundan bertarafına kadar yönetimlerini kapsayan bütün faaliyetlerin kontrolünü ve periyodik denetimlerini yapmakla, c) Tıbbi atıkların çevreyle uyumlu yönetimine ili kin en yeni sistem ve teknolojilerin uygulanmasında ulusal ve uluslar arası koordinasyonu sa lamakla, d) Tıbbi atık bertaraf tesisleri ile sterilizasyon tesislerine ön lisans ve lisans vermekle, yükümlüdür. Mülki amirlerin görev ve yetkileri Madde 7- Mahallin en büyük mülki amiri; a) Tıbbi atıkların olu umundan bertarafına kadar yönetimlerini kapsayan bütün faaliyetlerin kontrolünü ve periyodik denetimini yapmak, ilgili mevzuata aykırılık halinde gerekli yaptırımın uygulanmasını sa lamakla, b) l sınırları içinde olu an, toplanan ve bertaraf edilen tıbbi atıkların miktarı ile ilgili bilgileri sa lık kurulu larından ve belediyelerden temin etmek, de erlendirmek ve yıl sonunda rapor halinde Bakanlı a göndermekle, c) Tıbbi atık ta ıma araçlarına ta ıma lisansı vermekle ve faaliyetlerini denetlemekle, lisans verilen araç, belediye ve firmalarla ilgili bilgileri yıl sonunda Bakanlı a göndermekle, d) Tıbbi atıkların toplanması, ta ınması ve bertarafında uygulanacak ücreti mahalli çevre kurulu aracılı ıyla belirlemekle, 41
e) Lisans verilen tıbbi atık bertaraf tesisleri ile sterilizasyon tesislerinin faaliyetlerini izlemek, denetlemek, ilgili mevzuata aykırılık halinde gerekli yaptırımın uygulanmasını sa lamakla, görevli ve yetkilidir. Tıbbi atık üreticilerinin yükümlülükleri Madde 8- Tıbbi atık üreticileri; a) Atıkları kayna ında en aza indirecek sistemi kurmakla, b) Atıkların ayrı toplanması, ta ınması ve geçici depolanması ile bir kaza anında alınacak tedbirleri içeren ünite içi atık yönetim planını hazırlamak ve uygulamakla, c) Tıbbi, tehlikeli ve evsel nitelikli atıklar ile ambalaj atıklarını birbirleri ile karı madan kayna ında ayrı olarak toplamakla, d) Tıbbi atıklar ile kesici-delici atıkları toplarken teknik özellikleri bu Yönetmelikte belirtilen torbaları ve kapları kullanmakla, e) Ayrı toplanan tıbbi ve evsel nitelikli atıkları sadece bu i için tahsis edilmi araçlar ile ayrı ayrı ta ımakla, f) Atıkları geçici depolamak amacıyla geçici atık deposu in a etmek veya konteyner bulundurmakla, yataksız ünite olması durumunda ise atıklarını en yakındaki geçici atık deposuna/konteynerine götürmek veya bu atıkları toplama aracına vermekle, g) Tıbbi atıkların yönetimiyle görevli personelini periyodik olarak e itmekle/e itimini sa lamakla, h) Tıbbi atıkların yönetimiyle görevli personelinin özel giysilerini sa lamakla, i) Tıbbi atıkların toplanması, ta ınması ve bertarafı için gereken harcamaları atık bertarafçısına ödemekle, j) Olu an tıbbi atık miktarı ile ilgili bilgileri düzenli olarak kayıt altına almak, yıl sonu itibari ile valili e göndermek, bu bilgileri en az üç yıl süre ile muhafaza etmek ve talep edilmesi halinde Bakanlı ın incelemesine açık tutmakla, yükümlüdürler. Belediyelerin yükümlülükleri Madde 9- Belediyeler; a) Tıbbi atıkların geçici atık depolarından veya konteynerlerinden alınarak toplanması, ta ınması, sterilizasyon i lemine tabi tutulması ve bertarafı ile ilgili detayları içeren Tıbbi Atık Yönetim Planı nı hazırlamak, uygulamak ve halkın bilgilenmesini sa lamakla, b) Tıbbi atıkları geçici atık depolarından alarak bertaraf sahasına ta ımak/ta ıttırmakla, c) Tıbbi atık bertaraf/sterilizasyon tesislerini kurmak/kurdurmak, i letmek/i lettirmekle, d) Kuracakları tıbbi atık bertaraf tesisleri ile sterilizasyon tesisleri için ön lisans/lisans almakla, 42
e) Tıbbi atık ta ıma araçları için ta ıma lisansı almakla, f) Geçici atık depolarına yapı ruhsatı vermekle, g) Tıbbi atıkların yönetimiyle görevli personelini periyodik olarak e itmekle/e itimini sa lamakla, h) Tıbbi atıkların yönetimiyle görevli personelin özel giysilerini sa lamakla, i) Sa lık kurulu larından toplanan, ta ınan ve bertaraf edilen tıbbi atık miktarlarını kayıt altına almak, bu bilgileri yıl sonu itibari ile valili e göndermek ve talep edilmesi halinde Bakanlı ın incelemesine açık tutmakla, yükümlüdürler. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Atıkların Ünite çinde Ayrılması, Toplanması ve Ta ınması Ünite içi atık yönetim planı Madde 10- Üniteler, EK-2 de belirtilen atıkların kayna ında ayrı toplanması ve biriktirilmesi, atıkların toplanması ve ta ınmasında kullanılacak ekipman ve araçlar, atık miktarları, toplama sıklı ı, geçici depolama sistemleri, toplama ekipmanlarının temizli i ve dezenfeksiyonu, kaza anında alınacak önlemler ve yapılacak i lemler, bu atıkların yönetiminden sorumlu personel ve e itimleri ba ta olmak üzere detaylı bilgileri içeren Ünite çi Atık Yönetim Planı nı hazırlamak ve uygulamak zorundadır. Evsel nitelikli atıklar Madde 11- EK-2 de A grubu altında yer alan evsel nitelikli atıklar, tıbbi, tehlikeli ve ambalaj atıklarından ayrı olarak siyah renkli plastik torbalarda toplanırlar. Ayrı toplanan evsel nitelikli atıklar, ünite içinde sadece bu i için ayrılmı ta ıma araçları ile ta ınarak geçici atık deposuna veya konteynerine götürülür ve ayrı olarak geçici depolanırlar. Evsel nitelikli atıklar toplanmaları sırasında tıbbi atıklar ile karı tırılmazlar. Karı tırılmaları durumunda tıbbi atık olarak kabul edilirler. Toplanan evsel nitelikli atıkların, Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeli i hükümleri do rultusunda ta ınmaları ve bertaraf edilmeleri sa lanır. Ambalaj atıkları Madde 12- EK-2 de B grubu altında yer alan ka ıt, karton, plastik ve metal ambalaj atıkları, kontamine olmamaları artıyla di er atıklardan ayrı olarak mavi renkli plastik torbalarda toplanırlar. Serum ve ilaç i eleri gibi cam ambalaj atıkları ise yine kontamine olmamaları artıyla cam ambalaj kumbaralarında, kumbara olmaması halinde ise di er ambalaj atıkları ile birlikte mavi renkli plastik torbalarda toplanırlar. Kullanılmı serum i eleri ayrı toplanmadan önce, uçlarındaki lastik, hortum, i ne gibi hasta ile temas eden kontamine olmu materyallerden ayrılır. Kontamine 43
materyaller di er tıbbi atıklar ile birlikte 13 üncü maddede belirtilen esaslara göre toplanır. Toplanan ambalaj atıklarının, Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeli i hükümleri do rultusunda geri kazanılmaları sa lanır. Tıbbi atıklar Madde 13- EK-2 de C, D ve E grupları altında yer alan tıbbi atıklar, ba ta doktor, hem ire, ebe, veteriner, di hekimi, laboratuvar teknik elemanı olmak üzere ilgili sa lık personeli tarafından olu umları sırasında kayna ında di er atıklar ile karı tırılmadan ayrı olarak biriktirilir. Toplama ekipmanı, atı ın niteli ine uygun ve atı ın olu tu u kayna a en yakın noktada bulunur. Tıbbi atıklar hiçbir suretle evsel atıklar, ambalaj atıkları ve tehlikeli atıklar ile karı tırılmaz. Tıbbi atıkların toplanmasında; yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve ta ımaya dayanıklı; orijinal orta yo unluklu polietilen hammaddeden sızdırmaz, çift taban diki li ve körüksüz olarak üretilen, çift kat kalınlı ı 100 mikron olan, en az 10 kilogram kaldırma kapasiteli, üzerinde görülebilecek büyüklükte ve her iki yüzünde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile D KKAT TIBB ATIK ibaresini ta ıyan kırmızı renkli plastik torbalar kullanılır. Torbalar en fazla ¾ oranında doldurulur, a ızları sıkıca ba lanır ve gerekli görüldü ü hallerde her bir torba yine aynı özelliklere sahip di er bir torbaya konularak kesin sızdırmazlık sa lanır. Bu torbalar hiçbir ekilde geri kazanılmaz ve tekrar kullanılmaz. Tıbbi atık torbalarının içeri i hiçbir suretle sıkı tırılmaz, torbasından çıkarılmaz, bo altılmaz ve ba ka bir kaba aktarılmaz. Tıbbi atıkların basınçlı buhar ile sterilizasyon i lemine tabi tutulması durumunda atıklar otoklav torbaları ile otoklavlanabilir kesicidelici tıbbi atık kaplarına konulurlar. Otoklav torbalarının yukarıda belirtilen teknik özelliklerin yanı sıra 140 0 C a kadar nemli-basınçlı ısıya dayanıklı ve buhar geçirgenli ine haiz olması zorunludur. Sıvı tıbbi atıklar da uygun emici maddeler ile yo unla tırılarak yukarıda belirtilen torbalara konulur. Kesici ve delici özelli i olan atıklar di er tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, açılması ve karı tırılması mümkün olmayan, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile D KKAT! KES C ve DEL C TIBB ATIK ibaresi ta ıyan plastik veya aynı özelliklere sahip lamine kartondan yapılmı kutu veya konteynerler içinde toplanır. Bu biriktirme kapları, en fazla ¾ oranında doldurulur, a ızları kapatılır ve kırmızı plastik torbalara konur. Kesici-delici atık kapları dolduktan sonra kesinlikle sıkı tırılmaz, açılmaz, bo altılmaz ve geri kazanılmaz. Tıbbi atık torbaları ve kesici-delici atık kapları ¾ oranında dolduklarında derhal yenileri ile de i tirilirler. Yeni torba ve kapların 44
kullanıma hazır olarak atı ın kayna ında veya en yakınında bulundurulması sa lanır. Tehlikeli atıklar Madde 14- EK-2 de F grubu altında yer alan genotoksik atıklar, farmasötik atıklar, a ır metal içeren atıklar, kimyasal atıklar ve basınçlı kaplar di er atıklardan ayrı olarak toplanırlar. Bu atıkların bertarafı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeli ine göre yapılır. Bu grupta yer alan kimyasal atıklar, toksik, korozif (ph<2 ve ph>12), yanıcı ve reaktif (su ile reaksiyon verebilen, oklara hassas) özelliklerden en az birine sahip olmaları durumunda tehlikeli atık olarak kabul edilirler. Bu özelliklerden hiçbirine sahip olmayan tehlikesiz kimyasal atıklardan katı olanlar evsel atıklar ile birlikte toplanırlar, sıvı olanlar ise kanalizasyon sistemi ile uzakla tırılırlar. Ünitelerde olu an röntgen banyo suları, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeli i hükümleri do rultusunda geri kazanılır veya bertaraf edilir. Tehlikeli atıklar kesinlikle kanalizasyon sistemine bo altılmaz, do rudan havaya verilmez, dü ük sıcaklıklarda yakılmaz, evsel atıklarla karı tırılmaz ve depolanarak bertaraf edilmez. Radyoaktif atıklar Madde 15- Radyoaktif atıklar hakkında bu Yönetmelik hükümleri uygulanmaz. Bu atıkların bertarafı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuatı do rultusunda yapılır. Tıbbi atıkların ünite içinde ta ınması Madde 16- Tıbbi atık torbaları ünite içinde bu i için e itilmi personel tarafından, tekerlekli, kapaklı, paslanmaz metal, plastik veya benzeri malzemeden yapılmı, yükleme-bo altma esnasında torbaların hasarlanmasına veya delinmesine yol açabilecek keskin kenarları olmayan, yüklenmesi, bo altılması, temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay ve sadece bu i için ayrılmı araçlar ile toplanır ve ta ınırlar. Tıbbi atıkların ünite içinde ta ınmasında kullanılan araçlar turuncu renkli olacak, üzerlerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi bulunacaktır. Tıbbi atık torbaları a ızları sıkıca ba lanmı olarak ve sıkı tırılmadan atık ta ıma araçlarına yüklenir, toplama ve ta ıma i lemi sırasında el veya vücut ile temastan kaçınılır. Atık torbaları asla elde ta ınmazlar. Ta ıma i lemi sırasında atık bacaları ve yürüyen eritler kullanılmaz. Tıbbi atıklar ile evsel nitelikli atıklar aynı araca yüklenmez ve ta ınmazlar. Atık ta ıma araçları her gün düzenli olarak temizlenir ve dezenfekte edilirler. Araçların içinde herhangi bir torbanın patlaması veya dökülmesi durumunda atıklar güvenli olarak bo altılır ve ta ıma aracı ivedilikle dezenfekte edilir. 45
Tıbbi atıkların ünite içinde ta ınması ile görevlendirilen personelin, ta ıma sırasında 26 ncı maddede belirtilen ekilde özel nitelikli turuncu renkli elbise giymesi ve bunun ilgili ünite tarafından kar ılanması zorunludur. Ünite içinde uygulanan toplama programı ve atık ta ıma araçlarının izleyece i güzergah, hastaların tedavi oldu u yerler ile di er temiz alanlardan, insan ve hasta trafi inin yo un oldu u bölgelerden mümkün oldu unca uzak olacak ekilde belirlenir. Küçük miktarlarda üretilen tıbbi atıkların toplanması Madde 17- EK-1 c de belirtilen ünitelerde olu an tıbbi atıklar, di er atıklardan ayrı olarak 13 üncü maddede özellikleri belirtilen tıbbi atık torbaları ve kesici-delici atık kapları ile toplanırlar ve 22 nci maddede açıklandı ı ekilde geçici depolanırlar. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Atıkların Geçici Depolanması Geçici depolama Madde 18- EK-1 de yer alan ve en az 20 yatak kapasitesine sahip üniteler geçici atık deposu in a etmekle, daha az yata a sahip üniteler ise aynı i levi görecek konteyner bulundurmakla yükümlüdürler. Atıklar, bertaraf sahasına ta ınmadan önce 48 saatten fazla olmamak üzere bu depolarda veya konteynerlerde bekletilebilir. Bekleme süresi, geçici atık deposu içindeki sıcaklı ın 4 C nin altında olması ko uluyla bir haftaya kadar uzatılabilir. Geçici atık deposu Madde 19- Geçici atık deposunun özellikleri unlardır: a) Geçici atık deposu iki bölmeli kapalı bir mekan olarak in a edilir. Birinci bölmede tıbbi atıklar, ikinci bölmede ise evsel nitelikli atıklar depolanır. b) Geçici atık deposunun hacmi en az iki günlük atı ı alabilecek boyutlarda olur. c) Deponun tabanı ve duvarları sa lam, geçirimsiz, mikroorganizma ve kir tutmayan, temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay bir malzeme ile kaplanır. d) Depolarda yeterli bir aydınlatma ve pasif havalandırma sistemi bulunur ve sıcak bölgelerde depo özel olarak so utulur. e) Depo kapıları dı arıya do ru açılır veya sürmeli yapılır. Kapılar daima temiz ve boyanmı durumda olur. Tıbbi atıkların konuldu u bölmenin kapısı turuncu renge boyanır, üzerinde görülebilecek ekilde ve siyah renkli Uluslararası Biyotehlike amblemi ile siyah harfler ile yazılmı Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi bulunur. f) Depo kapıları kullanımları dı ında daima kapalı ve kilitli tutulur, yetkili olmayan ki ilerin girmelerine izin verilmez. Depo ve kapıları, içeriye herhangi bir hayvan girmeyecek ekilde in a edilir. 46