,

lletbim Yaylnlan 1115 Modem TTDrkiye'de Siyasl Diqrlnce 7 ISBN 975-05-0369-4 (Ciluiz) * ISBN 975-470-909-2 (Ciuiz Tk. NO) ISBN 975-05-0370-8 (Ciltli) ISBN 975-05-0003-2 (Ciltli Tk No) O 2005 lletbim Yaylnc~hk A. 5. 1. BASK1 2005, lstanbul SAYFA vc KAPAK TASARlMl Suat Ays~ UYGULAMA Hiknii Abbas KAPAK FILM1 4 Nokta ~rafik DOZUrf Serap Yegen DIZIN Hasan Deniz - Nure1 Siwek MONTAJ Sahin Eyilmez IWKl vc CILT Sena Ofset fletbim Yaylnlan Biibirdirek Meydanl Sokak lletisim Han No. 7 Cagaloglu 34122 Istanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 * Faks. 212.516 12 58 e-mail: iletisim@letisim.com.tr * web: www.iletisim.com.tr

~ ~ y ~ vem~del~i ~ ~ j d. w Franslz mandaslna kary Amerika'yla i$birligini savunur. Yaz~ hayattnln qe~itli It. MegNtiyet ve Cumhuriyet dtlneminde d6nemlerinde makaleleri dolayls~yla ya$aml$ ve yazml$ Istanbul bastntnln tin- sorgun edilir. Ilk surgonle Damat Ferit tan dl~ade slglnmalarl liberal aqhmlara olarak da Turkiye demokrasisinin Tilrk de gelen isimlerinden gazeteci-yazar Paw HUkUmeti d6neminde tanqrr, KUkaq1 bir milliyetci birikimin olu$tugunu milliyet~ligiyle Bat1 ile ilbkiler ve ~atlh- 472 da gdsteriyor. AB'ye ydnelik kugkular~n l~ma baglamlnda nihai ve nihai oldugu genel bir Bau karq~tl~glna ddnii$me tehli- iqin de ~ o sert k bit raund daha yapmpsl siyasl ggmisimizin liberal olarak kabul allr. kesi ise ABD'nin yeni ernperyal projeleri- gerekecek gibidir. edilen simalar~ndan Prens Sabahaddin'in Malta d6no~onde Ankara'daki TBMM hokumeti taraflndan Matbuat ve Istihba- Egitimine Feyz-i S~byan'da bqlar, Se- rat Umum MUdOrlOgU g6revi teklif edilpnik Asked Rilpiyesi'ni, Beyoglu Alman lir, kabul etmez. Millf MOcadele esna- Lisesi'ni bitirir, Istanbul Hukuk Mekte- slnda Ankara'da gazeteci slfatryla g61~sbi'nde okurken basln dunyaslna girer. meler yapar, cephe gerisinde qqitli $e- Sabah ve Yeni Gazete'de yazarl~k yapar, hirleri dolaslr, g6zlemlerini gazetesine BablPli TercUme Odasl'nda ve bir ara yazar. 1923'te ortaklarlyla Vatan gazete- Ayan Meclisi'nde tercliman olarak g6- sini qkarlr. Terakkiperver Cumhuriyet rev ya~ar.~ New York Columbia ijnivw- Flrkast'nln kapatllmaslna destek vermesitesi'nin verdigi bir burs Uzerine Maarif yince Elaz18 lstikldl Mahkemesi tarafln- Vekleti'nin agllel slnavl kazanarak bu dan gazetesi suresiz tatil edilir, Elaz~g'da Universitenin Siyasl llimler Faklllteri'nde IstiklPl Mahkemesi'nde yargtlanmak sosyoloji ve tarih Uzerine ihtisas yapar Uzere tutuklanlr, beraat eder (1925). (1911-1914). Bu dbnemde Columbia Uzun sure gazetecilik yapmaslna izin Pulitzer Gazetecilik Mektebi'ne devam verilmez. Bu sure zarflnda bazl yabanc~ eder. 'Modern Tilrkiye'nin Gelismesinin ~irketlerin TOrkiye temsilciligini Ustlenir, Basln Yoluyla blq~lmesi" basllklt bir ticaretle ugraslr. 1936'da AtatUrk'tin izdoktora tezi verir. ABD'de bulundugu niyle gazetecilige geri dbner, ortaklarlyy~llarda bas~n ve Universite muhitinde la Tan gazetesini q~kar~r, Aeustos kurdugu iliskileri TOrkiye'ye d6ndokten 1938'de hoksmeti AtatUrk'On sagllgl sonra da slirdurllr. Yurda dt)nu$unon ar- hakklnda duzenli bilgi vermemesiyle d~ndan DarUlfUniln'da Ziya Gbkalp ele~tirdigi bir yazlsl dolayls~yla Tan Uq Bey'in sosyoloji, Millkiye Mektebi'nde ay sureyle kapattllr. 1940'ta Vatan't tekise Hasan Bey'in istatistik dersi muavini rar qlkarmaya bastar. Bu dbnemde de olarak gikevlendirilir. Daha sonra lnihat gazetesi ara ara kapatlllr. En uzun sureli ve Terakki'nin yayln organ1 Tanin'in yazl yayln duma cezalarlndan birini (5 Araisleri rnildilrlil~onu de Ustlenir. 1917 yl- Ilk 1941-18 Ocak 1942) "Berrakllga llnda ortaelyla Vakit gazetesini kurar. D4rum ba$likl~ yazl dizisindeki fikirleri Turk siyasl hayat~nda qok tartlfllan Wil- Uzerine allr. 1942'de Hitler'i karikatiirison Prensipleri Cemiyeti'nin iiyeleri ara- ze eden bir film (Diktat&) qeviren sineslnda yer allr (1918). Bu devre lngiliz ve ma sanatqlsl $ado hakklnda yaptlgt bir

yayln dolay~slyla Vatan'ln yaylnl ~ine ~ALMAN VE ~RENS Y\BAHADD~N durdurulur, yaklayk iki sene sonra Var- ddin'in yay~mlad~g~ bir beyanna- "Biz 6yle gdrilyoruz ki idarecilerimiz Ilk Vergisi aleyhine yazdlg~ yazllar yu- Yalman'ln siyasi dii$iincesinin ana ekse- eerlendirirken onun 1900 ylllnmerkeziyef sistemine berbat bir gekilde ziinden bu sefer siiresiz tatil edilir nini merkeziyetgilik kar$~tllb~ olu$turur.' saplanm12 bulunuyorlar. Bu ha1 dm&- (1.10.1944-22.3.1945). II. Mqrutiyet ddneminde gilndemde olan rasinin tabii icaplarrna taban tabana ayikinci Dunya Savag~ sonugland~ktan ve Ahmet Rlza ve Prens Sabahaddin'in Lilke kmdrr. Merkeziyefle gqek halk idaresi Tijrkiye BM'ye kurucu uye olarak katll- nin gelecegi hakklnda sunduklar~ q&um SatrSma halindedir. Idarecilerdeki me dlktan sonra hukilmet basln ilzerindeki ydntemleri araslnda bir k~~aslama yapan -ye qah~tlk; memleketi tgebbus kudyil, habn if gurme kudretine inanmabask~y~ azalt~r. Vatan vd. gazeteler tekrar Yalman, Ahmet Rlza'n~n Cmte qizgisini retinden, mahallt geliynelerden mahrum mak, her pyi bir vasi kafktryla bizzat yaylna baglar. Yalman DP'nin kurulugu benimsemiz olmaslnl, *s~k~ merkeziyet Mik, dilnyanrn yeni gartlarmna uyamad~k. yapmak idemektir. Ne yank ki bu susilr~inde Tek Parti yonetiminin karysln- sisternine taraftar olmasln~, ba$ka kanaat- Aske'ri kuwet noksan geldikge, bir daha retle 50k az is grkrp, halk~n kendi kada yer al~r ve muhalefeti destekler. DP lere sahip olanlara tolerans ve an lay^$" birle$eme~ecek dallldlk, zahst &_ hum olmy, van,abimesuliyet esasl da memlekene sahipsiz led gozel neticeler elden kagryor..' kaldl Walman, 1997a: 471): Son Osmanl~ Mebusan Meclisi qim- Fethi bey kabinesinin Istanbul belediye yaralan~r (22 Kas~m 1952). 1959'da DP rinin imparatorlu~un dag~lmas~na yo1 leri lincesi Ahmet Emin'in gazetesi Vakit ba$kanlarlnln halk tarafindan sgilmesine yonetimini elegtiren bir ABD'Ii gazeteci- agacaglna endiwiyle deer gormedigine Pens Sabahaddin'in Istanbul milletvekili dair karar~na kat~lmayan lci$leri Bakan~ nin yazlslnl terciime ederek gazetesinde ipret eder. Ona gore Osmanll (mparator- adaylarr aras~nda yer aldrgr halde sqile- Recep Bey'in (feker) bu kararr Halk Partiyay~mlarnas~ yuzunden Vatan bir ay ka- lugu federasyon geklinde te$kilatlansa, memesini "utandlnc~ bir hadise" olarak si'nin ta$~dlg~ ha uygun bulmamasl ve patll~r, kendisi de hapis cezasl ah, sagl~k devlet ya$at~labilecek ve gelecegi de Nerlendirir (Yalman, 1997a: 464). istifa etmesi iizerine kaleme ald~g~ yazlslnrneselesi sebebiyle hapisten hemen g~kar. bambagka olacakt~r (Yalman, 1997a: 85). Yalman '70'lerin bag~nda kaleme ald~jj~ da TUrkiye halk~ kendi kendini idareden 27 Mays darbesini destekler. 1961 Ocak Yalman'ln kendi fikir haritas~ iqinde be- hat~ralar~nda Prens Sabahaddin'in vefa- aciz oldulju iddias~yla vasilge dayanan aylnda Vatan'dan ayrlllr. K~sa silreli ola- lirgin olan adem-i merkeziyet taraftar~ bu trndan (1946) ri)z ederken 'bu memleketi bt mwkezipde mi idare edilecektir, y&- rak D"nya gazetesinde yazar. 1961-1962 tespitleri, Amerika gbzlemleri ve Prens Sa- mrkeziyetgi klrtasiyeci bir totalitaliken sa bu halka kendi kendini idare imkdn~ aras~nda Hiir Vatan'c g~kar~r. 1966'da bahaddin'le olan temaslar~n~n izlerini ta- kurtarmak, eski imparatorlugu modern verilmesi mi daha uygundurzr so~suyla Diinya Gazete Sahipleri Federasyonu ta- yr. arencilik y~llar~nda bulunduiu Ame- bir federal h(iniyetgi hava iqinde ya$at- benzeri gthil~lerini tekrarlar (8 Ocak 1925 raf~ndan meslege ve "hiirriyete" en bu- rika'da da bizzat phit oldugu yerinden mak igin gore aldtg~ bliyuk tgebbusiln Vataddan naklen, Yalman, 1997b: 984). yiik hirmetleri dolaylslyla 'Hurriyetin Al- ybnetim uygulamas~ kaqlslnda lttihat ve rnanaslnl kavrayanlar tek tuk zuhw etti" Ahmet Emin, Kurtulug Savay sonrasl tln Kalemi" tklulu, gazetecilik mesleginin Terakki y6netimini 'slkl bir merkeziyet w satlrlar~yla onun Turk siyasi hayahndaki olupcak yeni rejimin mahiyeti hakklnda geligmesiyle ugragan Britanya Gazeteci- vasilik sistemi" kurdugu iddias~yla elqtirir. etkisinin yok denecek kadar az olmas~ farkl~ bir bak~$ aqlslna sahiptir. Kendisi 5 ler EnstitiisO'nden altln madalya (1966) Yalman'ln hatlralarlnda herhangi bir kaqrslnda serzenigte bulunmugtur Val- Ekim 1923'te Vatan'da Mustafa Kemal'e almr$t~r. 1971'de Devlet Kultilr Armaga- Amerikan ~ehrini dolag~rken sarf enigi man, 1997b: 1440). hitaben yazdlg~ aq~k mektupla yeni rejinl'na laylk gorijlm(igtiir. ijyesi oldugu "Bir Amerikan mahalli idaresinin istiklal min alacag~ istikametie ilgili endi~lerini kuruluglar araslnda Dunya Liberaller Bir- ve rahatl~k dolu havas~ (Yalman,1997a: KEN CUMHUR~Y~~ MN~~NDE dile getirmistir. Mustafa Kemal'in dwlet liti onem tapr. Birligin kurulu~ siirecine, 186)" ifadesi ya da daha sonra bir Isvigre ~ Y AELQT~R~LER~ S ~ ba$kanl~g~yla meclisin dc&l ba$kanl~g~n~ pek gok toplant~lar~na katllml$, idare he- ziyaretinde "merkeziyetqi bir vasiligin ve veya devlet ba$kanl~i~yla yeni ku~lacak yeti iiyeliljine segilmigtir. Hur Fikirleri rimli bir idare olabilecei hakk~ndaki id- Ahmet Emin'in merkeziyet kaq~t~ bakq olan partinin ba$kanl~glnl (CHP) birlike Yayma Cemiyeti ve Milletleraras~ Bas~n dialar~ isvigre'nin varllg~ en sert bir gekil- aglsl erken cumhuriyet donemi yaz~larln- gotiirrnesi ihtimaline kaql g~kar, kendisi- Enstitusii'nun kurucular~ndand~r. Cok sa- de yalanllyorn (Yalman, 1997b: 1468) da da kendisini hissettirir. Gazetecilik nin CHPyle organik bag1 olmayan tarafs~z y~da telif, tercume eseri vardlr. Belli bar cumleleri bu gizgisinin bir yanslmasld~r. yapmas~nln yasaklanmas~ndan yaklas~k bir cumhurba~kan~, "ink~lab~n rehberi" olbir yll We kaleme aldlg~ "Mahalli Idare- mas1 gerektigini wrgular (Yalman, 1997b:

ye" bu suretle kendisini hazlrlayacag~ fik- rnlnr, rnilli bir siyaseti" gergeklepirecek rini savunur Eger kendisi gok partili haya- bir aragtrr (Yalrnan, 1938: 112). Yalrnan ta gegrnesini uygun gorurse yine tarafsrz partisiz tek liderle ("rnilli rehber") kalklndevlet baskan1 ve "rnilli rehber" olarak may1 tavsiye ederken Tek Parti anlayr$~n~ kalrnaslnln uygun olacag~ goru$unu tek- savunrnaya ba~lar. rarlar; daha sonra bu iki yoldan birinin Gergeklefen Ruya asllnda Yalrnan'ln tercih edilrnemesinin Turkiye'ye gok gey uzerinde Prens Sabahaddin etkisinin en kaybettirdigini one surer (Yalrnan, 1997b: gok hissedildigi eserlerinden biridir. Onun 956-957). Benzer vkilde 1924 senesi so- ylllar sonra hatlralarlnda "rnernleketin nunda da cumhurba$kanl~g~n~n parti ba* rnuhtag oldugu ~slahata dair hazlrlarnayr kanllgrndan ayrrlrnas~ yonilndeki rsrarlnl (...I tasarladlg~rn bir kitap" olarak takdirn surdurlir. Ataturk'un CHP'yle olan bu ili$- ettigi bu eserde (Yalrnan, 1997b: 1087), kisinden 'fedakarl~k" yapmaslnl ister (Yal- yeni rejirnden "Kernalizrn" olarak soz man, 1997b: 983). Ahrnet Emin'in uzun eder, once baprllarlnl s~ralar, destekler; sure gazetecilik yapmaslnln yasaklanrna- ardlndan kendisi bu rejirne bir agllrrn getislnl sadece Terakkipe~er Curnhuriyet Frr- rir. Bu aglllrnla Kemalizrn daha az rnerkekasl'nm kapatllmaslna destek verrnernesi- ziyetgi, k~rtasiyecilikten uzak, ki~isel tene baglarnak yanll~ olur. Yeni rejirnin gidi- $ebbuse daha fazla deger veren, giri$imci- $i konusunda yonetirne yapt181 uyarrlar, ligi Ozendiren, vasilikten vazggrni~ bir sigazetecilik hayatlndaki uzun kesintilerde yasi anlay~sa dontistir. Kuwetle rnuhtemel kendisi aleyhine sonuglar dogurrnu?, ba- benirnsedigi Islahat prograrnlnl donemin sin hurriyetini tehdit eden ve krsltlayan olaganustil gartlar~ iginde bu yolla ifade uygularnalarrn rnagduru olrnu$tur. etmek dururnunda kalrnis olrnal~d~r. Yalrnan'ln uzun yaz~ hayabnda her za- GERGEKLESEN RVYA man Ostunde durdugu ve duracag~ 'krrtasiyecilik", "ktmi sistern" Gergeklep~ Ru- Yalrnan, tekrar gazetecilik yaprnaya bas- ya'nln en onernli ternas~dlr. Yalrnan bir talad~ktan sonra 1938'de kaleme aldlg~ raftan 'ink~labr" ovrnu~, diger taraftan gg- Gergeklefen Ruya isimli eserinde uyarlla- rni~in 'kokle$rni$ klrtasiyecilik an'anelerlnl yurnu$atlr. Gergeklefen Ruya'da yeni ri(nden)" de ~ikayetgi olmu$tur. A&r i$lerejirnle demokrasi araslnda olurnlu ili~ki yen biirokrasiden, rnernur slnlfinrn devletkurmaya ozen gosterir. 'Kernalizrn(in)", te verimliligi zedeleyen tutumlarlndan $i- "fert, zurnre ve sln~f rnenfaatlerini" dt~ari- kbyet eder, ggrni~in 'inkllaptan" sonra da da blrakrnast, "mosbet ve yaratlcl mahi- s0ren aksakllklarln~ te$hir eder (Yalrnan, yette rnunaka$a(ya)" dayanrnas~, dunya 1938: 42), yeni kanunlar yaplllrken klrtasibarqlna yaptlgl hizmetler "dernokratik gi- yecilige yo1 agacak duzenlernelerden kadish)" gbtergesidir. Cok partili siyasi ha- glnllrnasln~ ister (Yalman, 1938: 53). Yalyatln dernokrasinin esas bir ruknu gibi al- rnan'a gore "Kirtasiyecili(gin) s ~k~ bir rnergllanrnaslna kary grkar, Tek Parti rejirnini keziyet ve vesayet sayls~z kontroller, uzun savunur (Yalman, 1938: 110-111). Boyle- rnuarneleler neticesinde varrnak istedigi ce 1922-1923 arallgrnda yazdlklarlyla [nokta] s ~k~ rnurakabedir (Yalrnan, 1938: gelisir. On be$ yll once yanl~s bir gidi~ 56)." Ona gore klrtasiyecilik en fazla devolarak engellemeye gal~$tlg~ "tek milli bir letin harcarna faaliyetlerinde yapnlr. parti(ye)" dayall yeni siyasi duzeni ideal- Yalrnan ulkedeki burokratik yaplyl giile~tirir. Uzun sure gazetecilik yapmaslnln zurnlerken Prens Sabahaddin etkisi geryasaklanrnas~ belki de bilyle bir manevra gevesinde du$unulebilecek iki 'ideal tipui yaprnaslna yo1 agrnls olabilir. 1938'de ar- kullanlr: Latinler ve Anglo-Saksonlar. "Lat~k CHP "rnilli kalklnrna ve inki~af progra- tinler dar gidig(lidir)", 'Anglo-Saksonlar geni~ g(kl)$(ludilr)." Latinler insanlara gliven duyrnazlar, suphe ederler (Yalrnan, 1938: 65), Anglo-Saksonlar~n bagarlslnm slrrl vkilcilikten uzak olrnak, birinci slnrf beyinler belirir belirrnez onlan Werlendirmek ve OnOne genis, kayrtrrz irnkanlar verrnektir" (Yalrnan, 1938: 80). Anglo- Saksonlar insana guvenerek galqrnaya ballarlar. Glivene dayall yaprlarla guvensizlige odakl~ yapliar toplurnsavekonomik geliyneyi farkl~ vkil& etkiler. GOvensizlik, klrtasiyeciligi dogumr, srk~ denetirn, te$ebws ve mesuliyet sahibi kizilerin geli~irnin engel olur. 'Ernniyet esaslna dayanan gidi$ten, kotu1er kendiliginden ay~klanacakt~r. Bununla birlikte Yalrnan'a g h higbir sistem yolsuzlugun &One gegemez. "Ancak klrtasiyecilik: 'C)n~ne ge gildi.' diye kendini aldatlr." Art~k geride kalrnq saltanatln rnerkeziyetgi yapcsl 'Anglo Sakson g(kl)$ tarrlna" terstir. 01- kedeki blirokratik yap1 rnerkeziyetgidir, klrtasiyecidir ve eski rejirnin rnirasidlr. Yalrnan'a gore hlikdmet inkllabrn seri ha- man, 1990: 123). Yalrnan'a gtke iki farkl~ reket edilrnesi gereken alanlarlnda "s~k~ biling vardrr. 'dlil k~rtasi ~h ve can11 vakay~t sisterni(ninia (klrtasiyecilik) dlyna g~kmrg bu konuda bayrll~ olrnurur, arna zife ruhu". Koy EnstitOlerilnde 'klrtasi rnanadaki rnesuliyet duygusu" dr$lanrn~g bu bapr~ bir idari rnekanizrna igin "k~rtasf zincir(ler)" k~rllrn~$tlr (Yalrnan, genellgirilernez (Yalrnan, 1938: 67-69). 1938: 55). EnstitOler yazll~ bigirnsel kural- Yalrnan, 'Kernalizrn ideolojisini" 1938 dlinyasrndaki kendi deyirniyle 'otoriter ideolojiler(den)" aylrrnaya dikkat eder. (Yalrnan, 1938: 127). 'Kernalist rejirnule ilgili s~kintllarl k~rtasiyeciligin devarnrndan ileri gel(diginiin vurgular. Yeni rejirnin, iktisadi devletgiligin yanrnda ozel t-b bi)yo, d ~ ag~k, p carafyanln irnklnlarlndan yararlanan, 'k~rtasi dlemin" yok edildigi, insanlara guven duyan bir yande degi~rnesini talep eder. Bu yonde 'ink~lap idaresine" tavsiyelerde bulunur. Yalrnan 1938 yllrnda bile curnhuriyet oncesi elq tirilerini tekrarlarnay~ sordormektedir. Yalrnan, zihnindeki toplurn idealinin bir izdo$ilmlinii Sayrtrcl bir vkilde KOy Ens- titusu (1940) projesi iginde gor~r.~ KOy EnstitOlerini gazeteci olarak dola$rn~$ ve gozlernlerini gazetesinde yay~rnlarnr~rr. Yaz~lar~, enstitulerin hem te~kilatlanrna hem de egitirn rnodeline iyirnser bir bakr- $1 ve bvgilleri igerir. Yalrnan'a gike enstitolerin kumlu$unda 'serbest te$ebbiis, geni$ salahiyet, hakikl rnesuliyet sisterni" esas al~nrnl$~r. Ortaya glkan ba~arlll D nucu degi$ik bir gergeveye oturtur ve Franslz geleneinkn uzakla~rnaya baglar: 'Fransa'dan kopya ettigirniz merkeziyet vasilik ve temelsiz mewliyet sisteminin bu rnemleketin ~huna ne kadar yabanc~ ne kadar uygunsuz oldugu &rhal belli olrnu$us (Yalrnan, 1990: 13). EnstitOlerle Tilrk'iln Anglo Sakson tipinde bir yaplcl ve yaratlcl oldugunu, yaratrna hazzrnl her rnenfaat ve ihtirastan yuksek tuttugunu fiilen ispat etmi~lerdir. (...) "Franslr an'anelerinden yakay~ slylrlp guven sisternini kurmak, bu rnernleketi kurtaracak ve yurutecek biricik usuldur" (Yal- larln otesinde inisiyatif alan bir insan tipine dayanlr. Devletin formel i$leyi$ kurallama klyasla daha esnek yapllarln kurulrnasl, her bir enstitoniln yoneticisine saglanan hareket alanrnln genisligi, Yalrnan'a gore enstiwler adlna olurnlu ozelliklerdir. Yalrnan'a gore enstituler birer adern-i rnerkez? model uygularnasldlr (Yalrnan, 1990: 159-162). YAWN - TEK PAR^ RE/~M~ VE TOTAL~TERL~K Yalrnan 1938 ve 1940'ta kendi g(kl)$lerini Kernalist bir gergeveye oturtur. Tek partili siyasi rejirnin daha sornutlaynad~- 81, $ark isyanlnln daha patlak verrnedigi, Terakkiperver Curnhuriyet Flrkasl'nln daha kapat~lrnadlg~ (1925) bir dbnem& 01-

I 1 kedeki siyasi hayat hakklndaki tespitlerin- Parti rejimini otoriter rejimlerin d~~rnda de iyimser degildir. Halk Partisi iqinde ya- tutmaya Ozen gosteren Yalman'ln (Yalvag yavag billurla~maya baglayan iilkede- man, 1938) 1940'larln ilk yarrslnl anlatlrki siyasi hayati tekelden yurutme talepleri ken bu sefer rejimi totaliter olarak nitelekaryslnda totalitarizm imas~ yapmaktan mesi iqinde bulundugu halet-i ruhiye ve bile cekinmemigtir: donemin gartlarryla aq~klanabilir. 1938'de Gergekle~n ROya ile yeni rejimi bir taraf- "Merkeziyet sistemi, halkgllrgr ancak tan over diger taraftan kritigini yaparken, bir maske diye tayyan bir totalitergidis- Berraklrfa Do@ (21 Ekim 1941-4 Aralrk tir. (...) Merkeziyet gahrslara dayanlr, 1941) ba~llklr yazl dizisinde ise elqtiri halbuki bunlar sistemin neticesi olarak aglrllkl~ analizleriyle Tek Parti yonetimis~k slk yrpranrr ve delifir. Totaliterlikte nin tepkisini qekmi~ ve gazetesi kapatlldevamlrlrk ve intizam olamaz. Gelismlgtlr. Bu arkas~ kesilmeyecek kapatma mek isteyen bir millet igin tabii gaye iscezalarlnln bir ilk halkasldlr. Yalman'ln lerin icabrnr yerine getirmek uzere Tek Parti yonetimine kary bak121n1 da garklarr donen bir devlet idaresine kasertle~tirecektir. vusmaktrr. Bu da ancak halkrn kendi igi- Berraklrga Dogm, 1941 Turkiye'sine ait ni &mesi, Devlel'in ortalrkta dozen ve gozlemleri, siyasi, toplumsal, iktisadi yaahenk yaratmakla kalmasr sayesinde plyla ilgili tespitleri ve problemlere ilitkin saflanrr. Bugijnku parti hudutlarr manaqaziim teklifleriyle, Tek Parti yonetiminin sridrr. ~erkezi~ete inanan totaliter mhlaiklik uygulamalarlna dair ele~tirilere dalarla gergek demokrasiye inanan halk yanlr. Yalman'ln dilsuncesinin omurgaslidaresi tarabrlarr, birbirinden ayrrlmalr nl olu~turan her turlu merkeziyetqilige ve ve iki ayrr cephe halinde birbirlerinin merkezi vesayete karyt tutum bu makalekaqlsrna gegmelidir" (Vatan, 8 Ocak lerinde de bnemli bir tema olarak yer allr. 1925'ten naklen Yalman, 1997b: 984). Ona gore idari mekanizma verimsiz caw 1925-1936 arasl yasakl~ doneminden Ilgmaktad~r, bunu engelleyecek bir denesonra k~rkl~ ylllarda gazetesinin s~k bir ge- tim yapllmamaktad~r, halkln siyasal katlllkilde kapatlldlil donemi anlatlrken, Tek ml yoktur. 'Turk milleti iqinde(ki) genig parti yonetimini "totaliter bir idare", "tota- (...) aile ruhu" demokrasi iqin uygun bir liter diktat8rluk", CHP'yi "totaliter patti" malzeme olugurur. "Demokrasi ancak olarak tan~mlar, "Tek Patti'nin totaliter ve halktan merkeze girmek suretiyle faal bir insafslz ruhu(ndan)" soz eder (Yalman, gekil ala(bilir) ve ancak bu suretle devam- 1997b: 1318, 1523, 1332). Yalman "tota- 11 bir verim temin edebil(ir1 (Yalman, liter" kavramln~ ulke iqindeki geli~meleri 1957: 14-15). Ancak Yalman'ln tasawur aq~klarken comertqe kullanlr. Avrupa'da ettigi demokraside degil iki siyasi partikomunizmin yayllmaslnln etkisinde arada nin, Tek Parti'nin bile mevcudiyeti $upheparalellik bile kurar. Anti-komunist Dunya lidir (Yalman, 1957: 19-23). Yalman, t~pk~ Liberaller Birligi toplant~larlndaki gozlem- 1924'te oldugu gibi 1941 'de de CHPye lerinden yola q~karak yaptrg~ tespite gore ve iki pattili sisteme auk bakmay~ sur- (1948) "As11 dava, sag ve sol araslnda de- duriir. "Patti sistemi, demokrasinin temeli gildir, totaliter vasilikle liberallikten birini degildir, hatalr taraf~dlr." Partiler "hususi seqmektedir (Yalman, 1997b: 1436). menfaat" gozetir ve bu ise Batl'da bile iflas etmi$ bir telakkidir. Bu qerqevede Yalman, 'Mill7 Cumhuriyet Halk Grubu" ad- 11 tek bir siyasi te~ekkulun yeterli olacagl- ijlke iqinde 1924'te merkeziyetqilikle totalitarizmi ozdeglegtiren, 1938'de Tek nl, parti kelimesinin blilnme ve dl~lamayr getirecegini savunur. Berraklrga Dogru'da Yalman ayrlca ik- birleri olarak gtiriir ve bu alanda daha tisatta devletqi uygulamayt dogrudan esnek hareket etrnek iqin dil~ilnillmesini elegirir, "devlet mekanizmaslnln usulle- ister. 'Kara kuvvete ve politikaya alet ria ve "devlet memurlar~yla', Oretim ve olamayacak, milli tesanode el uzatmaverimlilik salanamaz. Yalman'ln bu ya- yacak terakkinin yolunu kesmeyecek, il- 21 dizisi dolayls~yla hilkilmetin tepkisini me kar$~ gelmeyecek, hayat milcadelesiqekmesi laiklik siyasetine yapt~g~ elqtiri- ne engel olmayacak bir dini hayata acalerden kaynaklan~r (Yalman, 1997b: ba yer yok mu? (Yalman, 1958: 50)" so- 1144). Berraklrga Dogn/da 'eski taassu- rusunu wars bu'nun yerini, 'yenilik taassubunnun alma:lnl yanlq bulur. 'Mazinin iyi mirasr(nln)" yeni nesillere devrinden sdz A eder (Yalman, 1958: 41-42). Dinitaassu- Yalrnan her ne kadar sosyal bilimler alaba kaq~ q~kar, laik dlizeni savunur; bu- nlnda lisans Ostii Jitim alml~sa da gazenunla birlikte bunun bir din du$manllfj~ tecilik ydn0 aglr basar. Eserlerinde, lib pklini almasln~ da uygun bulmaz. 'Don raliunin du$onorlerine atlfta bulunan tedint taassubun milliyete kary giisterdigi orik bir bak12 aq~s~yla meselelere yakla* inhisarclllfj~ bugon milli hareket hiq far- maz. Bir eylern adam~dlr ve derin loyutklnda olmadan dine kary aynen iade lamalar yerine uygulamaya dtin~k, fonkediyor. "Dini taassupla" "dini" aylrmak siyonel qkum ytintemleri ve sgenekleri gerekir Yalman dzellikle din1 dayan~g- Ozerinde gdrll~lerini aqlklam~$tlr. Sosyomanln tinemi ve bunun yeni nesillere log ydnu gtizlemciliginde ortaya qlkar. nasll devredilecegi Ozerinde durur (Yal- Geni$ anlamda bir liberalizrnden stiz man, 1958: 47-48). Bununla birlikte "di- edildiiinde Prens Sabahaddinci ekole ni tesaniit' 'milli tesanude" OstOn gel- mensubiyeti, Anglo-Amerikan modeline memelidir. Birkaq aslr dncesine ait igi- olan hayranlli~, Osmanl~ ve Cumhuriyet mai esaslar o @nun ileri cemiyetine uy- dtineminde siyasi iktidarlara kaq~ verdigi gulanamaz, Din bilimin bnilne qlkartla- mocadele ve komljnizme kaq~ muhalefemaz. Yalman o gone kadar uygulanan ti dolay~sryla Turk siyasi dilguncesinde lilaiklik politikalarlnt 'intikal devresi" ted- beral grup iqinde ele al~nabilir.~ 0 D~PNOTLAR 1 Prenr Sabahaddin'in liberalliel hakk~nda yasryla olan baelant~lan gergevesinde de- Aykut Kansu, 'Prens Sabahaddin'in Dil- Berlendiren bir gal~$ma icin Mu. (Y~ldlr~m, $Onel Kaynaklar~ ve A$lrr Muhalazakdr 1991). Dii$Oncenin Ithali', Modem Tiirkije'de Siyast DU$Dnce, C.l,156-165. 4 Prens Sabahaddin taraftarlann~n Prenr Sabahaddin'in eitim modelinin K6y Enrtitb 2 Orman11 Ayan Meclisi icin bkz. H. Aliyar leriyle ger,-+klgil(i iddial igin bk. ( K Demirci, 11. Mmiyel Birinci ve Ikinci Ya- 2001 : 165). sama LMneminde Oman11 Ayan Meclisi (1908-19121, Ankara Oniversitesi Sosyal 5 Yahan'ln donme bir ailwe mensup oldu- ~ ~ Bilimler EnstitUsll, bas~lmam~$ dok~ora te- Ilu dil$unulilrse bu terpitleri daha ilgi gekizi, 2002. cidir. (Ahin, 1998: 119, Karpat, 1967: 133 3 Yalman'r milliy~rgilik gergmshde de#erdipnot 36). lendiren tespirler igin bkz. (Cqar, 2002: 6 Prens Sabahaddin'in liberalliti hakkrnda 724-7261. Yalman'l Bat~c~lll(l ve Bat1 dun- blu. (Du~bn, 2002). I