Avrupa nsan Hakları Mahkemesi Yazı leri Müdürü nün Bilgi Belgesi AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES Tarihçe, örgütlenme ve yargılama usulü TARHÇE 1950 tarihli Avrupa nsan Hakları Sözlemesi Sonraki gelimeler Mahkemenin örgütlenmesi Mahkeme önündeki yargılama usulü Genel olarak Kabul edilebilirlie ilikin yargılama usulü Esasa ilikin yargılama usulü Kararlar Danıma görüleri EK I - Avrupa Sözlemesi nin maddi hükümlerinin balıkları EK II Mahkeme nin oluumu I. TARHÇE A. 1950 tarihli Avrupa nsan Hakları Sözlemesi 1. nsan hakları ve temel özgürlüklerinin korunması Sözlemesi Avrupa Konseyi bünyesinde hazırlanmıtır. 4 Kasım 1950 tarihinde Roma da imzaya açılan Sözleme, 1953 Eylül ünde yürürlüe girmitir. 1948 tarihli nsan Hakları Evrensel Beyannamesi nden yola çıkan Sözleme nin yazarları insan haklarının ve temel özgürlüklerin korunması ve gelitirilmesi yoluyla Avrupa Konseyi nin hedeflerini takip etmek niyetindeydiler. Sözleme ile birlikte, Evrensel Beyanname de dile getirilen haklardan bazılarının toplu teminat altına alınmasına ilikin ilk önlemler alınıyordu. 2. Sözleme bir taraftan bir dizi hak ve, medeni ve siyasi özgürlüklere ver veriyor (maddi hükümlerin balıkları için bakınız ek I) dier taraftan akit Devletlerin üzerlerine almı oldukları yükümlülüklere riayet etmelerini temin etmeyi amaçlayan bir düzen uygulamaya koyuyordu. Bu kontrolün sorumluluunu üç kurum paylamaktaydı: Avrupa nsan Hakları Komisyonu (1954 yılında kurulan) Avrupa nsan Hakları Mahkemesi (1959 yılında kurulan) ve üye Devletlerin dıileri bakanları veya temsilcilerinden oluan, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi. 3. Sözleme nin balangıçtaki metnine göre, bavurular akit Devletlere karı dier akit Devletler ya da bireysel bavurucular tarafından yapılabiliyordu (ahıslar, ahıs toplulukları ya da sivil toplum kuruluları). Ancak, bireysel bavuru hakkının tanınması ihtiyariydi ve bu hak yalnızca onu tanımayı kabul etmi olan Devletlere karı ileri sürülebiliyordu (Sözleme nin 11 numaralı Protokolü ile tanıma zorunlu hale getirildi - bakınız aaıda 6. paragraf)
Bavurular öncelikle, kabul edilebilirlikleri hakkında karar veren Komisyon un hazırlık incelemesine konu oluyordu. Bir bavurunun kabul edilebilir olduu açıklandıktan itibaren Komisyon dostane çözümü salamak amacıyla kendisini tarafların emrine hazır tutuyordu. Baarıya ulaamadıı halde Komisyon olayları ortaya koyan ve bavurunun esasına ilikin görüünü dile getiren bir rapor yazıyordu. Rapor Bakanlar Komitesine intikal ediyordu. 4. Davalı Devletin Mahkeme nin zorunlu yargısını kabul etmi olduu durumda Komisyon ve her ilgili akit Devlet meseleyi, kesin ve zorlayıcı kararını vermesi amacıyla Mahkeme nin önüne getirmek için, raporun Bakanlar Komitesi ne intikalinden itibaren üç aylık bir süreye sahipti. Bireylerin Mahkeme ye bavurmaları mümkün deildi. Bavuru Mahkeme ye sevk edilmezse, Bakanlar Komitesi Sözleme nin ihlalinin bulunup bulunmadıı hakkında karar veriyor ve ihlalin bulunduu halde madura hakkaniyete uygun bir tazminat veriyordu. Bakanlar Komitesi aynı zamanda Mahkeme nin kararlarının icrasını takipten de sorumluydu. B. Sonraki gelimeler 5. Sözleme yürürlüe girdiinden beri on iki ek Protokol kabul edilmitir.1,4,6,7 ve 12 numaralı Protokoller Sözleme de yer alan haklar ve özgürlüklere eklenmitir. 2 numaralı Protokol Mahkeme ye danıma görüleri verme yetkisi vermitir. 9 numaralı Protokol, davalı Devlet tarafından söz konusu belgenin onaylanmı olması ve denetleme yapan bir komitenin kabul etmesi artıyla bireysel bavuruculara bavurularını Mahkeme nin önüne getirme olanaı yolunu açmıtır. 11 numaralı Protokol denetleme mekanizmasının yeniden yapılandırmıtır (bakınız aaıda). Dier Protokoller Sözleme ile uygulamaya konmu kuruluların örgütlenmesini ve önlerinde izlenecek usulü ilgilendirmektedir. 6. 1980 den itibaren Sözleme nin organları önüne gelen bavuru sayısındaki büyüyen artı yargılamaların sürelerini kabul edilebilir sınırlar içerisinde tutma görevini iyiden iyiye güçletirmitir. Sorun 1990 dan itibaren yeni akdi Devletlerin katılımıyla ciddilemitir. 1981 yılında 404 bavuru kaydeden Komisyon, 1997 de 4750 bavuru kaydetmitir. Bunun yanında, kaydedilmemi veya kendisinin açmı olduu geçici dosya sayısı aynı 1997 yılı içerisinde 12000 den fazlaya tırmanmıtır. Mahkeme ye ilikin sayılar benzer bir durum yansıtmaktaydılar: 1981 de kendisine intikal eden bavuru sayısı yedi iken, 1997 de 119 du. Artan i yükü Sözleme tarafından yaratılmı denetleme mekanizmasının yeniden ekillendirilmesi gerei üzerine uzun tartımalara yol açmı, Sözleme nin 11 numaralı Protokolü nün kabul edilmesiyle sonuçlanmıtır. Güdülen gaye yargılamaların süresini kısaltmak ve sistemi tamamen zorunlu hale getirerek ve Bakanlar Komitesi nin karar verme ilevini ortadan kaldırarak, sistemin adli mahiyetini kuvvetlendirmek amacıyla yapıyı sadeletirmekti. 1 Kasım 1998 de yürürlüe giren bu Protokol yarı zamanlı olarak çalıan Mahkeme ve Komisyon un yerine tek ve sürekli bir Mahkeme yi getirdi. Komisyon bir senelik geçici bir dönem boyunca (31 Ekim 1999 a kadar) bu tarihten önce kabul edilebilirlerine karar vermi olduu bavurular üzerinde çalımaya devam etti. 7. 11 numaralı Protokol ün yürürlüe giriini takip eden üç yıl süresince Mahkeme görülmemi bir i yükü artıı yaadı. Kaydedilen bavuruların sayısı yaklaık %130 luk bir artıla 1998 de 5 979 dan 2001 de 13 858 e ulatı. Mahkeme nin hacmi büyüyen bavurular
üzerinde çalıabilme kapasitesi konusundaki kaygılar ek kaynak taleplerine ve yeni reform gereklilii üzerine kurgulara neden oldu. Sözleme nin imzaya açılmasının 50. yıldönümü dolayısıyla 3 ve 4 Kasım 2000 de Roma daki yapılan insan hakları üzerine Bakanlar Konferansı sırasında sistemin reformu üzerine bir düünme süreci baladı. Avrupa için insan hakları Mahkemesi üzerine Bakanlar Beyannamesi ni müteakiben, Kasım 2002 de bakanların delegeleri insan hakları için yönetici Komite ye somut ve tutarlı teklifler bütünü, özellikle zaman kaybetmeden uygulamaya konabilecek önlemler ve Sözleme ye getirilebilecek muhtemel deiiklikler, hazırlaması için yetki verdiler. II. AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES A. Mahkeme nin örgütlenmesi 8. 11 numaralı Protokol ile deiik Sözleme ile kurulmu olan, Avrupa nsan Hakları Mahkemesi akit Devletlerin sayısına (bugün akit Devletlerin sayısı kırk dörttür) eit sayıda hakimden (bakınız EK II deki Hakimler listesi) olumaktadır. Aynı tabiiyetten olan hakim sayısına ilikin herhangi bir sınırlama bulunmamaktadır. Hakimler her seferinde altı yıl için Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafından seçilirler. Buna karılık, hakimlerin yarısının seçimlerinin üç yılda bir yapılabilmesi amacıyla, ilk seçimler sırasında seçilmi olan hakimlerin bir yarısının görevleri üç yıl sonra son bulmutur. Hakimler Mahkeme de kendi adlarına yer alırlar ve hiçbir Devleti temsil etmezler. Baımsızlık ve tarafsızlık görevleri ya da daimi görevin gerekleri ile badamayacak hiçbir faaliyette bulunamazlar. Hakimlerin görevleri yetmi yaında son bulur. Tüm üyelerin hazır bulunduu Mahkeme üç yıl için bakanını, iki bakan yardımcılarını ve iki seksiyon bakanını seçer. 9. ç tüzüü uyarınca, Mahkeme oluumları üç sene için belirlenen, oluumlarında corafi açıdan olduu kadar cinsiyetlerin de temsil edilmesini ve akit taraflarda varolan farklı hukuk sistemlerinin dikkate alınmasını gerektiren dört seksiyona ayrılır. ki seksiyona Mahkeme nin iki bakan yardımcısı bakanlık ederken dier iki seksiyona seksiyon bakanları bakanlık eder. Seksiyon tarafından seçilen seksiyon bakan yardımcıları seksiyon bakanlarına yardım ederler ve gerektii hallerde seksiyon bakanının yerini alırlar. 10. Her seksiyonun bünyesinde on iki ay için üç hakimli komiteler oluturulur. 11. Her seksiyonun bünyesinde bir dönüüm sistemine göre yedi üyeli daireler oluturulur, seksiyon bakanının ve ilgili Devlet adına seçilmi olan hakim dairede üye olarak yer alırlar. lgili Devlet adına seçilmi olan hakim seksiyonun üyesi deil ise üye sıfatıyla dairede resen yer alır. Dairenin asil üyesi olmayan seksiyon üyeleri vekil sıfatıyla yer alırlar. 12. Mahkeme nin Büyük Dairesi on yedi hakimden oluur. Büyük Dairede Mahkeme nin Bakanı bakan yardımcıları ve daire bakanları üye olarak resen yer alırlar. B. Mahkeme önündeki yargılama usulü 1. Genel olarak
13. Her akit Devlet veya Sözleme nin ihlali dolayısıyla madur olduunu düünen her kii, bir akit Devlet tarafından Sözleme ile teminat altına alınmı olan haklardan birinin ihlal edildiini ileri süren bir bavuruyu dorudan Strazburg Mahkemesi ne yöneltebilir. Bavurucuların kullanımıma yönelik kısa bir açıklama ve bavuru formları yazı ileri müdürlüünden temin edilebilir. 14. Mahkeme önündeki yargılama nizalıdır ve kamuya açıktır. Olaanüstü durumlar nedeniyle daire/ Büyük Daire aksine karar vermedikçe, azlıkla yapılan durumalar, kamuya açıktır. Kural olarak Mahkeme nin yazı ileri müdürlüüne bırakılan dilekçelere ve dier belgelere kamunun eriimi bulunmaktadır. 15. Bireysel bavurucular kendileri bavurabilirler, ancak bir avukat tarafından temsil edilmeleri tavsiye edilmekte, ve hatta, durumalar için veya bavurunun kabul edilebilir olduu açıklandıktan sonra avukat tarafından temsil edilmeleri istenmektedir. Avrupa Konseyi yeterli kaynakları bulunmayan bavurucular için bir adli yardım sistemi uygulamaya koymutur. 16. Mahkeme nin resmi dilleri Fransızca ve ngilizce dir, ancak bavuruların akit Devletlerin resmi dillerinden birinde sunulması mümkündür. Bavurunun kabul edilebilir olduu açıklanınca, iki resmi dilden birinin kullanılması gerekmektedir, ancak daire/büyük Daire müsaade ederse bavuru dili kullanılmaya devam edilebilir. 2. Kabul edilebilirlie ilikin yargılama usulü 17. Her bireysel bavuru bakanının bir raportör tayin ettii bir seksiyona gönderilir. Bavurunun hazırlık incelemesinden sonra, raportör davanın üç üyeli bir komite tarafından mı yoksa bir daire tarafından mı inceleneceine karar verir. 18. Böyle bir kararın baka bir inceleme yapılmadan alınabildii durumda Komite oybirliiyle bir bavurunun kabul edilemez olduunu açıklayabilir ya da Mahkeme nin görevleri arasından kaldırabilir. 19. Kendilerine raportörler tarafından dorudan gönderilen davalar dıında daireler üç üyeli komite tarafından kabul edilemez oldukları açıklanmamı bavuruları ve devlet bavurularını incelerler. Daireler bavuruların kabul edilebilirlikleri ve esası hakkında da birbirinden ayrı kararlar ya da bazı durumlarda tek karar verirler. 20. Bir bavuru Sözleme nin yorumuna ilikin ciddi bir sorun ortaya koyuyorsa ya da bir sorunun çözümü Mahkeme tarafından daha önce verilmi olan bir kararla ile çeliebilecek ise taraflar dairenin yargı yetkisinden vazgeçme niyetinin kendilerine bildirilmesinden balayarak bir ay içinde itiraz etmezler ise, daireler her zaman Büyük Daire lehine yargı yetkilerinden vazgeçebilirler. Vazgeçme halinde izlenecek yargılama usulü yukarıda daireler için açıklanan ile aynıdır. 21. Daire, davanın esasının hatırlatılacaı kamuya açık bir duruma yapılmasına karar verse bile yargılamanın ilk aaması genellikle yazılıdır. 22. Kabul edilebilirlie ilikin çounlukla alınan Daire kararları gerekçeli olmalı ve kamuya açık hale getirilmelidir.
3. Esasa ilikin yargılama usulü 23. Bavuruyu kabul etmeye karar vermesi halinde, daire tarafları ek delililer ve, bavurucu ile ilgili olarak hakkaniyete uygun tazminat a ilikin muhtemel bir talep dahil olmak üzere, yazılı görüler sunmaya davet edebilir. Kabul edilebilirlik aamasında duruma yapılmadıysa, daire davanın esası hakkında duruma yapılmasına karar verebilir. 24. Dairenin bakanı adaletin düzgün idaresi yararına yargılamaya taraf olmayan her akit Devleti veya bavurucu dıında alakalı her kiiyi yazılı görüler sunmaya ya da istisnai durumlarda durumaya katılmaya davet edebilir veya bunlara izin verebilir. Bavurucunun tabiiyetinde bulunduu her akit Devlet davaya resen müdahale edebilir. 25. Esasa ilikin yargılama sırasında, yazı ileri müdürünün aracılııyla dostane çözüm salanması için müzakereler yapılabilir. 4. Kararlar 26. Daireler çounlukla karar verirler. Davanın incelenmesine katılmı olan her hakimin karara farklı görüünün uygun veya karı- açıklamasını ya da görü ayrılıının basit bir ifadesini eklemeye hakkı vardır. 27. Daire tarafından verilen bir kararın tefhim tarihinden itibaren üç ay içerisinde, eer dava Sözleme nin ve Protokolleri nin yorumu veya uygulanmasına ilikin ciddi soru ya da genel mahiyette ciddi bir soruya yol açıyorsa, taraflar davanın Büyük Daire önüne gönderilmesini talep edebilirler. Bu tür talepler; Mahkeme nin bakanı, dairenin balı olduu seksiyonun bakanı dıında dier seksiyon bakanları ve ilk dairede yer almamı, dönüüm sistemine göre seçilen dier bir hakim olmak üzere, Büyük Daire nin be hakiminden oluan bir kurul tarafından incelenir. 28. Dairenin bir kararı, üç aylık sürenin dolmasıyla veya tarafların Büyük Daire önüne gönderme niyetlerinin bulunmadıı açıklamalarıyla ya da be hakimden oluan kurulun gönderme talebini reddetmesiyle kesinleir. 29. Kurul talebi kabul ederse, Büyük Daire dava hakkında çounlukla kesin olan kararı verir. 30. Mahkeme nin kesinlemi tüm kararları ilgili davalı Devlet için zorlayıcıdır. 31. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi kararların icrasını takip etmekle sorumludur. Bakanlar Komitesi Sözleme yi ihlal ettiklerine karar verilmi olan Devletlerin Mahkeme nin kararından doan yükümlülüklerini yerine getirmek için gerekli önlemleri alıp almadıını denetler. 5. Danıma görüleri 32. Mahkeme Bakanlar Komitesi nin talebi üzerine Sözleme nin veya Protokolleri nin yorumu ile ilgili hukuki sorular üzerine danıma görüü verebilir. Bakanlar Komitesi Mahkeme ye görü sorma kararını çounlukla alır.
33. Danıma görüü taleplerini görülerini çounlukla veren Büyük Daire inceler. Her hakim danıma görüüne farklı görüünün uygun veya karı- açıklamasını ya da görü ayrılıının basit bir ifadesini ekleyebilir. EK I Avrupa Sözlemesi nin maddi hükümlerinin balıkları 1950 tarihli Sözleme Madde 2: Yaama hakkı Madde 3: kence yasaı Madde 4: Kölelik ve zorla çalıtırma yasaı Madde 5: Özgürlük ve güvenlik hakkı Madde 6: Adil yargılanma hakkı Madde 7: Cezaların yasallıı Madde 8: Özel hayatın ve aile hayatının korunması Madde 9: Düünce, vicdan ve din özgürlüü Madde 10: fade özgürlüü Madde 11: Dernek kurma ve toplantı özgürlüü Madde 12: Evlenme hakkı Madde 13: Etkili bavuru hakkı Madde 14: Ayırımcılık yasaı 1 numaralı Protokol: Madde 1: Mülkiyetin korunması Madde 2: Eitim hakkı Madde 3: Serbest seçim hakkı
4 numaralı Protokol: Madde 1: Borçtan dolayı özgürlüünden yoksun bırakılma yasaı Madde 2: Serbest dolaım özgürlüü Madde 3: Vatandaların sınır dıı edilmeleri yasaı Madde 4 : Yabancıların topluca sınır dıı edilmeleri yasaı 6 numaralı Protokol: Madde 1: Ölüm cezasının kaldırılması 7 numaralı Protokol: Madde 1: Yabancıların sınır dıı edilmelerine ilikin usuli güvenceler Madde 2: Cezai konularda iki dereceli yargılanma hakkı Madde 3: Adli hata halinde tazminat hakkı Madde 4 : Aynı suçtan iki kez yargılanmama ve cezalandırılmama hakkı Madde 5: Eler arasında eitlik 12 numaralı Protokol: Madde 1: Ayırımcılıın genel olarak yasaklanması EK II Mahkeme nin oluumu (yoklama sırasına göre) 1 Bay Luzius WILDHABER, bakan Bay Christos ROZAKIS, bakan yardımcısı Bay Jean-Paul COSTA, bakan yardımcısı Bay Georg RESS, daire bakanı Sir Nicolas BRATZA, daire bakanı Bay Gaukur JÖRUNDSSON (sviçreli) (Yunanlı) (Fransız) (Alman) (Britanyalı) (zlandalı) 1 Bosna-Hersek adına seçilen hakimin yeri bo bulunmaktadır.
Bay Giovanni BONELLO (Maltalı) Bay Lucius CAFLISCH (sviçreli) 2 Bay Loukis LOUCAIDES Bay Pranas KRIS Bay Ireneu CABRAL BARRETO Bay Rıza TÜRMEN Bayan Françoise TULKENS Bayan Viera STRÁZNICKÁ Bay Corneliu BÎRSAN Bay Peer LORENZEN Bay Karel JUNGWIERT Bay Marc FISCHBACH Bay Volodymyr BUTKEVYCH Bay Josep CASADEVALL Bay Boštjan ZUPANCIC Bayan Nina VAJI Bay John HEDIGAN Bayan Wilhelmina THOMASSEN Bay Matti PELLONPÄÄ Bayan Margarita TSATSA-NIKOLOVSKA Bayan Hanne Sophie GREVE Bay András BAKA Bay Rait MARUSTE Bay Egils LEVITS Bay Kristaq TRAJA Bayan Snejana BOTOUCHAROVA Bay Mindia UGREKHELIDZE Bay Anatoly KOVLER Bay Vladimiro ZAGREBELSKY Bayan Antonella MULARONI (Kıbrıslı) (Litvanyalı) (Portekiz) (Türk) (Belçikalı) (Slovak) (Rumen) (Danimarkalı) (Çek) (Lüksenburglu) (Ukraynalı) (Andoralı) (Sloven) (Hırvat) (rlandalı) (Hollandalı) (Fin) (Eski Yugoslavya Makedonya Cumhuriyeti vatandaı ) (Norveçli) (Macar) (Estonyalı) (Letonyalı) (Arnavut) (Bulgar) (Gürcü) (Rus) (talyan) (San Marinolu) 2 Lihtentayn adına seçilmitir.
Bayan Elisabeth STEINER Bay Stanislav PAVLOVSCHI Bay Lech GARLICKI Bay Javier BORREGO BORREGO Bayan Elisabet FURA-SANDSTRÖM Bayan Alvina GYULUMYAN Bay Khanlar HAJIYEV Bay Paul MAHONEY, yazı ileri müdürü Bay Erik FRIBERGH, yazı ileri müdür yardımcısı (Avusturyalı) (Moldovalı) (Polonyalı) (spanyol) (sveçli) (Ermeni) (Azeri) (Britanyalı) (sveçli)