TEMEL DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASI GENEL BAKIŞ Üstün Zekalı ve Yetenekli Çocukların Öğretmenleri İçin Yapılan Uygulamalara Yönelik Temel Değerlendirme Çalışması Genel Bakış TÜRKİYE ÇEK CUMHURİYETİ ALMANYA - İTALYA Proje Adı: STRATEACH (Üstün Zekalı ve Yetenekli Çocukların Öğretmenleri İçin Stratejiler) 2015-1-TR01-KA201-021420 Faaliyeti Yöneten Kurum: EDUcentrum Çıktı Adı: O1 Temel Değerlendirme Çalışması
Bu Temel Değerlendirme Çalışması, Avrupa Birliği Erasmus+ Programı tarafından desteklenen Üstün Zekalı ve Yetenekli Çocukların Öğretmenleri İçin Stratejiler (STRATEACH) adlı Okul Eğitimi Alanında Stratejik Ortaklıklar (KA2) Projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Projede yer alan proje ortakları sırasıyla Gazi Üniversitesi (Türkiye), EDUcentrum (Çek Cumhuriyeti), Ländliche Erwachsenenbildung Thüringen (Almanya) ve The European Pole of Knowledge (İtalya) dır. Bu Temel Değerlendirme Çalışmasının amacı ortak kuruluşların ülkelerindeki okul öncesi ve ilkokul düzeylerine odaklanarak, üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimi ile ilgili genel sistem yapısını incelemektir. Bu çalışma gelecekte yapılacak olan çalışmalar için de, okul öncesi ve ilkokul öğretmenlerinin profesyonel gelişimleri için yeni stratejilerin geliştirilmesi ve bu öğretmenlere farklı eğitim desteklerinin sağlanması açısından bir hareket noktası olarak değerlendirilebilir. Bu çalışma günümüzde uygulanmakta olan sistemin, kanunların ve yönetmeliklerin, ulusal programların ve stratejilerin, uygulamaların ve incelenen konuya farklı bakış açılarından yaklaşan araştırmaların incelendiği beş bölümden oluşmaktadır.
1. Üstün Zeka ve Üstün Yetenek terimlerinin tanımları Çalışmanın ilk bölümü üstün zeka ve üstün yetenek terimlerini ele almış ve ortak kurumların her biri bu terimlerle ilgili ulusal anlayışı ve genel tanımları incelemişlerdir. Bütün ortak kuruluşlar kendi ülkelerinde çok çeşitli tanımların olduğu ve üstün zeka ve üstün yetenek terimlerinin tam tanımı konusunda genel bir kabulün olmadığı hususunda görüş birliğine varmışlardır. Türkiye de bu terimlerle ilgili olarak tek bir tanım bulunmamaktadır. Morelock, Birleşik Devletler Kongresine sunulan rapor, Terman ve Renzulli tarafından önerilen tanımların Türkiye de benimsendiği ve kullanıldığı görülmektedir. Bununla beraber, bütün tanımların kesiştiği nokta üstün zekalı ve yetenekli çocukların normal gelişim gösteren akranlarından çeşitli açılardan farklılaşmasıdır. Ayrıca, bu çocuklardan ve bu çocukların durumundan bahsederken üstün yetenekli ve zekalı, üstün zekalı, üstün zekalılık, özel yetenek gibi çeşitli terimlerin kullanıldığı görülmektedir. Çek Cumhuriyeti nde üstün zeka ve yeteneğin ne olduğu ile ilgili tek bir tanım bulunmamaktadır. Genel kamusal söylem, üstün zekayı anlayış ve kavrayışın yüksekliği ve üstün yeteneği de özellikle spor ve sanat alanlarındaki faaliyetlere kimsenin etkisi olmaksızın yatkınlık ile bağdaştırmaktadır. Akademik alanda ise, üstün zekalılık ve üstün yetenekliliğin gerçekte ne olduklarını ve üstün zekalı ve üstün yetenekli çocuklar arasındaki farklılıkların neler olduğunu belirlemek için çeşitli kriterleri kullanan değişik tanımlar bulunmaktadır. Kriterler mesela üstün zekalı ve yetenekli çocukların akranlarına göre farklı gelişme gösterdiklerini veya bilinçli olarak kendi kabiliyetlerini geliştirme yeteneğine sahip olmaları gibi durumları içermektedir. Almanya da da durum benzerliğini korumaktadır. Üstün zekalı olmak, genel dilde, kavrayıştaki üstünlük ya da yüksek beceri düzeyi anlamında kullanılmaktadır ve sıklıkla üstün zekayı çağrıştırmaktadır. Üstün zekalı ve yetenekli çocuklar zeka gelişimi, sanatsal, devinişsel ve sosyal gelişim alanları gibi belirli alanlarda akranlarına göre belirgin bir şekilde üstündürler. Bir çocuğun zeka ve yetenek açısından üstünlüğü farklı şekillerde ortaya çıkar. Bunların arasında hazırbulunuşluk, doğal olarak hızlı öğrenme yeteneği, uzamsal duyu (mekânsal duyu), yüksek hafıza kapasitesi, pek çok alanda üstün performans gösterebilme kabiliyeti, (Örnek olarak; doğa bilimleri, dil becerileri, mantıksal çıkarım), farklı alanlarda orijinal gerekliliklerle baş edebilme yeteneği, yeni durumları, görevleri ve problemleri yönetebilme becerisi
bulunmaktadır. 0-10 yaş arası çocuklar için düzenlenen Thuringian eğitim planı üstün zekalılık ve yetenekliliği şu şekilde tanımlamaktadır: Üstün zekalı ve yetenekli çocuklar yüksek bir dürtü ile çevrelerine çok aktif ve meraklı bir ilgi duyan ve bu şekilde kompleks bilgi ve becerileri kazanan çocuklardır. Onlar sadece zihinsel kavrayış gelişimini birincil olarak uyaran görevleri başarmak suretiyle üretken ve yaratıcı bir şekilde hareket etmezler, aynı zamanda sanatla, müzikle, teknolojiyle, doğa bilimleriyle ve sporla ilgilidirler. Üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimsel ihtiyaçları özel bir yolla karşılanmalıdır çünkü onların kendilerine ait bir öğrenme hızları vardır ve pek çok ilgi alanı ve soru kendilerine hitap eder. İtalya da üstün zekalılık ve üstün yeteneklilik terimleri arasında kesin bir ayırım yoktur. Üstün yetenek terimi sıklıkla dahilik açısından ele alınır. İtalya da çok az öğretmen ve psikolog üstün zekalılık teriminden haberdardırlar. İtalya da üstün zekalı terimini ilk olarak tanıtan kişi muhtemelen IQ dereceleri 130 un üzerinde olan bütün çocukları toplamaya çalışan ancak bu çocukların akranları ve akranlarının aileleri tarafından yanlış anlaşılan Federica Mormando olmuştur. Üstün Zekalı ve Yetenekli Çocuklar adlı kitabında üstün yetenek ve üstün zeka terimleri arasındaki farkı anlatırken, üstün yeteneğin okulda kazanılabildiğini ve öğrenilebildiğini, ancak üstün zekanın doğuştan geldiğini ve öğretilebilen bir beceri olmadığını açıklamaktadır. Bununla beraber zeka tek bir tanımlama kriteri olarak ele alınmamaktadır ve bu alanda İtalya da kullanılan diğer pek çok teorik modeller bulunmaktadır.
2. Üstün Zekalı ve Üstün Yetenekli Çocukların Eğitimine Yönelik Kanunlar ve Yönetmelikler İkinci bölüm üstün zekalı ve üstün yetenekli çocukların eğitimine yönelik düzenlemeleri içeren kanun ve yönetmelikler üzerine odaklanmaktadır. Her bir ortak kuruluş kendi ülkesindeki üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimin ilgilendiren en önemli yasal belgeleri ele almıştır ve ayrıca bu ülkelerde üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin eğitimi ile ilgili uygulamalar yapan kurum ve kuruluşlar da listelenmiştir. Türkiye de ulusal mevzuatta üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin eğitimi ile ilgili pek çok düzenlemenin kanunlar, yönetmelikler, yönergeler ve kararnameler yoluyla yapıldığı gözlenmiştir. Bu düzenlemelerin sonucunda, üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitim hakları sağlanmış ve çevre ve eğitim imkanları açısından çeşitli fırsatlar yaratılmıştır. İlgili mevzuatın incelenmesi sonucunda üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimini tanımlayan ve destekleyen pek çok maddenin bulunduğu görülmüştür. Örgün eğitime erken başlatma ya da sınıf atlatma gibi farklı stratejileri içeren çeşitli tedbirler alınmış ve üstün zekalı ve yetenekli çocukların bu uygulamalardan faydalanmaları sağlanmıştır. Çek Cumhuriyeti nde üstün zekalı ve yetenekli çocuklarla ilgili çalışmalar 73_2005 Coll. numaralı kararname ile düzenlenmiştir. Mevzuatta üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimin ilgilendiren hükümler bazı yasalarla daha ayrıntılı olarak işlenmiştir. Üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimi ile ilgili politikaların oluşturulmasına katkı sağlayan temel kurum Çek Cumhuriyeti Eğitim, Gençlik ve Spor Bakanlığı dır (MSMT). Üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimi ile ilgili ulusal politikalarla birlikte stratejiler de eğitim üzerine odaklanan kamu araştırma kurumlarının yaptığı çalışmalardan etkilenmektedir. Bu türde başlıca organizasyonlara örnek olarak Milli Eğitim Enstitüsü (NUV) ya da Milli İleri Eğitim Enstitüsü (NIDV) verilebilir. Almanya bilindiği üzere federal bir devlet yapısına sahiptir, dolayısıyla, devlet yapısını teşkil eden federal eyaletlerin her biri kendine ait sorumlulukları taşımaktadır. Bu durum eğitim açısından ele alındığında, denebilir ki, her federal eyalet kendi okul sistemini ve kendi okul türlerini kendisi oluşturmaktadır. Dahası, üniversiteye giriş için gerekli genel yeterliliklerin karşılanması için harcanan mecburi eğitim süresi, ilkokul için mecburi eğitim süresi ve öğretmenlerin mesleki gelişim için aldıkları eğitimler de eyaletler arasında farklılaşmaktadır. Almanya Federal Eyaletlerinin Eğitim Bakanları, eğitim bakanları konferansında bir araya gelerek bazı konularda ortak kararlar almak ve önemli prensipler üzerinde fikir birliğine
varmaktadırlar. Genel olarak alınan kararlar okul öncesi eğitimi alanını kapsamamaktadır. Almanya nın Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Sınavının (PISA) sonuçlarının yayınlanmasından sonra iki üst yeterlik düzeyinde kötü dereceler elde ettiğinin belirlenmesinden sonra, üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimine yönelik desteğe verilen önem daha da artmıştır. Eğitim Bakanları Konferansı, 2005 yılının yazında, özellikle yüksek performans gösteren üstün zekalı çocukların desteklenmesi ile ilgili bir stratejiyi geçirmiştir. Üstün zekalı ve yetenekli çocukların desteklenmesi yönelik farklı konulara değinen kararnameler de bulunmaktadır. Üstün zekalı ve yetenekli çocuklara yönelik tercih edilen yaklaşım bireyselleştirmedir. Thuringia anayasasında üstün zekalı çocuklara bireysel destek sağlanması şart koşulmaktadır. Thuringia da üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimin düzenleyen en önemli belge Thuringia okul kanunudur. İtalya da 1977 yılından bu yana 517 no lu kanuna göre İtalyan okulları kaynaştırıcı olmalıdır. Bu kanun ve bu alandaki bütün diğer yasal belgeler de engelli ve öğrenme güçlüğü olan öğrencilerin kaynaştırılmasına yönelik olarak düzenlenmiştir, dolayısıyla üstün zekalı ve yetenekli çocukların yönetimi de öğretmenlere bırakılmıştır. 2014 yılında Milli Eğitim, İnceleme, Yenilikçilik ve Araştırma Enstitüsü (INDIRE) Milli Üstün Başarı Kaydı (Kütüğü) nü yürürlüğe koymuştur. Bu kütükte üstün başarı gösteren bütün İtalyan öğrencilerin isim listesi bulunmaktadır. 262/2007 no lu kararname ile Milli Eğitim, Üniversiteler ve Araştırma Bakanlığı (MIUR) bütün derslerden 8/10 puanını alan bütün öğrenciler üstün başarı sahibi öğrenciler olarak değerlendirilmektedir.
3. Ulusal Programlar ve Stratejiler Üçüncü bölüm, üstün zekalı ve yetenekli çocukların desteklenmesine yönelik çeşitli programların ve farklı stratejilerin tanımlanmasına odaklanmıştır. Bütün ortak kuruluşlar kendi ülkelerinde okul öncesi ve ilkokul düzeyinde üstün zekalı ve yetenekli çocukların desteklenmesine yönelik farklı yaklaşımları, önleyici tedbirleri ve uygulamaları incelemişlerdir. Türkiye de okul öncesi düzeyindeki çocukların eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için öğretim aktivitelerinin imkan dahilindeki adaptasyonları hakkında genel bilgilendirme yapan Okul Öncesi Eğitimi Programı bulunmaktadır. Ancak gerçekte yapılan uygulamalar başarılı olarak değerlendirilemez. İlkokul düzeyindeki öğrenciler için BİLSEM adı verilen ve üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimin destekleyen merkezler bulunmaktadır. Bu merkezler üstün zekalı ve yetenekli olarak tanı konulan öğrencilerin düzenli devam ettikleri okulları haricinde kalan zamanlarında devam ettikleri ve proje bazlı çalışmalar yürüten eğitim kurumlarıdır. Bu temel değerlendirme çalışması göstermiştir ki Cumhuriyet Döneminde uzun yıllar boyunca, üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimine verilen önem giderek artmıştır. Eğitim kademeleri açısından ele alındığında, kademe yükseldikçe eğitim fırsatları ve farklı imkanlar sunan yaklaşımların arttığı görülmektedir. Okul öncesi eğitimi açısından uygulamalar incelendiğinde yerel bazda bazı uygulamaların olduğu ve üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitiminin kaynaştırma eğitimi uygulamalarına dahil edildiği gözlenmektedir. 2000 yılında, Milli Eğitim Bakanlığı, üstün zekalı ve yetenekli çocuklar için öğretim aktivitelerinin imkan dahilindeki adaptasyonlarına yönelik tavsiyeleri içeren Okul Öncesi Eğitim Programını yayınlamıştır. Sonuç olarak, üstün zekalı ve yetenekli çocuklar okul öncesi dönemde kaynaştırma eğitimine tabi olmakta ve ilkokul döneminde de üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin desteklendiği BİLSEM lerde öğretim faaliyetlerine katılmaktadırlar. Bazı sivil toplum kuruluşları mesleki bilgi paylaşımı ve özel öğretim ve devlet okulları ile ilişkilerin geliştirilmesi gibi çalışmalar yaparak, üstün zekalı ve yetenekli öğrencilerin eğitimin tek bir çatı altında desteklemektedirler. 2000li yılların başından itibaren bu konudaki meseleler pek çok alanda tartışılmaya başlamış ve Türkiye nin gündem başlıklarından biri halini almıştır. Özel üniversiteler ve devlet üniversiteleri bünyelerinde üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimi alanında ana bilim dalı başkanlıkları kurulmuş ve bu bölümlerin çoğunluğunda lisans programları açılmıştır.
Çek Cumhuriyeti nde üstün zekalı ve yetenekli çocukların eğitimi henüz sistematikleştirilmemiştir. Üstün zekalı ve yetenekli çocukların gelişimi ve desteklenmesi kavramını çözen temel ulusal çerçeve Yetenek Destek ve Gelişimi Çerçevesi dir (2014-2020). Okul öncesi düzeyinde, öğretmenlerin sistematik olarak üstün zekalı ve yetenekli çocuklarla çalışmaları için herhangi bir destek ya da kullanabilecekleri araç ve gereç bulunmamaktadır. Ancak ilkokul düzeyinde durum daha iyidir, bununla beraber, sunulan eğitimler ve bilgi ve materyal desteği oldukça sistemsizdir ve düşük seviyelerde kalmaktadır. Öğretmenlerin bu alanda araştırma yapmalarına fırsat veren bazı online bilgi siteleri bulunmaktadır. Genel olarak, burada sunulan bilgi de sistemsizdir ve bu web sitelerini açan organizasyonlar bağlantılı bilgi servislerini sağlama konusunda işbirliği yapmamaktadırlar. Almanya da (Thuringia), Thuringia Bakanlığı eğitimin amaçlarından sorumludur ve Thuringia eğitim planı 0-10 üstün zekalı ve yetenekli çocukların teşvik edilmesini destekleyen bir takım önlemleri hayata geçirmiştir. Eğitim personelinin ileri eğitimi, destek sistemleri ve çok meslekli takımlar, anaokulu ve okul kavramları, eğitim personeli için tanılayıcı ve uzman danışmanlık, bireysel danışmanlık, destek ve gözetim, zenginleştirme, hızlandırma yoluyla öğrenmenin gerçekleştirilmesi, öğrenme gruplarının oluşturulması, müfredat (öğretim programı) dışı faaliyetler, vb. gibi üstün yetenekli çocuklar, onların öğretmenleri ve velilerini destekleyen diğer hizmetler ve programlar da mevcuttur. Almanya da bir çalışma grubu bu süreci izlemekte ve önerilerde bulunmaktadır. Bu konu hem ulusal hem de federal düzeyde ele alınmaktadır. İtalya da yeteneğin okul öncesi düzeyinde teşvik edilmesi Ulusal Okul Öncesi ve İlkokul Programı (2012) tarafından desteklenmektedir. Maalesef, bu program gerçek stratejileri tasvir etmemekte ancak sadece genel bir rehber niteliğinde işlev görmektedir. Program bireyselleştirmenin ve kişiselleştirmenin pedagojik prensiplerine vurgu yapmakta fakat herhangi bir uygulama örneğine yer vermemektedir. İlkokul düzeyinde bulunan üstün zekalı ve yetenekli çocukları eğitimi için herhangi bir spesifik program bulunmamaktadır. Eğitimde özerkliğin olması, okulların kendi öğretim programlarını ve faaliyetlerini öğrencilerinin ihtiyaçlarına göre uyarlamalarına izin vermektedir. Üstün zekalı ve yetenekli çocukların desteklenmesine yönelik olarak ilkokullarda uygulanabilen faaliyetler öğretimin hızlandırılması ve zenginleştirilmesidir.
4. Üstün Zekalı ve Yetenekli Çocukların Eğitimi Alanında Ulusal Araştırmalar Dördüncü bölüm ortak ülkelerde yapılan başlıca ulusal araştırmaları özetlemektedir. Türkiye de alanda yapılan araştırmalar incelendiğinde ilkokul düzeyinde üstün zekalı ve yetenekli çocuklara, öğretmenlerine ve ailelerine yönelik olarak yürütülen yapılan araştırmalara göre okul öncesi düzeyinde yürütülen araştırmaların sayıca daha az olduğu görülmüştür. Çek Cumhuriyeti nde Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı (2009, 2011, 2013) tarafından yürütülmüş üç araştırma bulunmaktadır ve bu araştırmalar üstün zekalılığın gelişimini etkileyen ana değişkenleri ve üstün zekalı ve yetenekli çocukların bütün kişilik özelliklerini ortaya çıkarmaya yöneliktir. Almanya da PISA sınavı araştırmalar, tavsiyeler ve düzenlemeler için önem arz etmekte ve bu araştırmaların başlangıç noktasını teşkil etmektedir. İlkokulun sonunda çocukların matematiksel ve bilimsel anlayışı, üstün zekalı ve yetenekli göçmen çocukların desteklenmesi ve motivasyonun büyük önemi gibi farklı araştırma açılarından konuyu ele alan çeşitli araştırmalar bulunmaktadır. İtalya da, Veneto bölgesinde üstün zekalılık üzerine bir gözlemevi bulunmaktadır. Bu gözlemevi üstün zekalılığı farklı açılardan araştırmaktadır. Ayrıca burada üstün zekalı çocukların sayısı, cinsiyet dağılımları ve değerlendirme için bu çocukları gözlemevine gönderen kişiler hakkında bilgilerle ilgili veriler de toplanmaktadır. Bu gözlemevi, Pavia Üniversitesi ile beraber, ve özellikle bu üniversiteye ait LabTalento adı verilen üstün zekalılık araştırma merkezi ile beraber öğretmenlerin iyi öğretim uygulamalarını paylaşabilecekleri online bir portalı işletmektedirler. Bu Temel Değerlendirme Çalışmasının genel olarak ele alınmış versiyonudur. Daha detaylı bilgi almak isterseniz Türkiye, Çek Cumhuriyeti, Almanya ve İtalya da üstün zekalı ve yetenekli çocukların desteklenmesi ile ilgili olarak yürütülen ve alandaki en yeni ve ayrıntılı bilgileri sunan kapsamlı temel değerlendirme çalışmasını inceleyebilirsiniz.