Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt 2, Sayı 2, 1999 DİŞHEKiMLiĞi FAKÜLTESi ÖGRETiM ELEMANLARINDA MESLEKi TÜKENMİŞLiK ÖLÇEĞiNiN DEĞERLENDiRiLMESi Doç.Dr. A. Kemal ÖZDEMiR* Dt. Akın COŞKUN*** Uz. Psk. H. Deniz ÖZDEMiR ** Yrd. Doç. Dr.Ziynet ÇINAR**** ÖZET İnsanların mesleki hayatını olumsuz yönde etkileyen tükenmişlik sendromunun insanlarla ilişkileri fazla olan mesleklerde daha fazla olduğu iddia edilmektedir. Yaptığımız bu çalışmada insanlarla ilişkileri klinik çalışmaları sebebiyle daha fazla olan dişhekimliği fakültesi öğretim elemanlarıyla bu ilişkilerin sadece öğretim faaliyetleri sebebiyle daha az olduğunu düşündüğümüz iktisadi ve idari bilimler fakültesi (İİAF) öğretim elemanları arasındaki mesleki tükenmişlik değerlerini araştırıp karşılaştırdık. ANAHTAR KELiMELER:Dişhekimlerinde Tükenmişlik Tükenmişlik Ölçeği. GiRiŞ İşe bağlı gerginlik daha çok insanlarla yoğun ve devamlı ilişkide bulunulan mesleklerde görülmektedir. 2 Sağlık alanında çalışanlarda yoğun iş yükü, hastanın sorumluluğunu yüklenme, ağır ve ölümcül hastalara bakım verme, hasta ve yakınlarına duygusal destek vermek zorunda kalma gibi sebepler ve bunlara ek olarak sağlık hizmetinin dağılımındaki yetersizlikler, çalışma şartlarının kötülüğü, işle ilgili stres ve gerginliğe yol açar. 2,14 İşle ilgili gerginlik şartların devam etmesi halinde mesleki olarak tatminsizliğe ve daha sonra da tükenmişliğe yol açabilir. Böylece işle ilgili gerginlik, işte verimi ve üretimi düşürme, iş doyumunun azalması, işe gecikme ya da hiç gelmeme ve sonuçta deneyimli personelin kaybedilmesi gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir. 2 Stresle ilgili pek çok tanımlama yapılmış, öncelikle fizik ve mühendislik bilimlerinde yer verilen daha sonra tıp, biyoloji, psikoloji ve yönetim bilimlerine giren bu kavramla araştırıcılar insanı zorlayan bir fiziksel veya psikolojik uyarıcı karşısında kişinin geliştirdiği uyum sağlamaya dönük tepkileri vurgularlar. Burada üç basamaktan oluşan tepki üretme süreci söz konusudur: 1- Alarm (Alarm stage), 2- Direniş (Resistance stage), SUMMARY This is claimed that the bornout sendrom which is effected people carrier life in negative direction, more eftectual in occupations that is human relationships more than other. In this study, we searched and compared bornout sendrom between two carrier of people. In academictics in the dentistry faculty, Bornout sendrom more than academistics in the İ.İ.B. Faculty. Because academistics who are in the density faculty have more contact with people because of the clinical study. But academistics in the İ.İ.B. faculty have only contact with student in their lessons. KEY WORDS : Dentistry Bomout, MBI-Maslach Bornout Inventory. 3- Tükenme (Exhaustion stage). 16 Stres karşısında insan ya onunla yaşamayı öğrenecek, ya da baş edemeyerek stresin hazırladığı başka bir olumsuz durumla yüzyüze gelebilecektir. insanı fiziksel yönden tüketen çaresizlik ve ümitsizlik duyguları ile birlikte olumsuz bir benlik kavramının gelişimine ve çevresindeki insanlara karşı da olumsuz tutumlar geliştirmesine yol açan bu durum "Bornout" olarak tanımlanan bir tükenme sendromudur. 9 Tükenme sendromu, depresyon, anksiyete bozuklukları, iş doyumsuzluğu gibi durumlarda ortaya çıkabilen bulgularla karışabilecek bir özellik taşımaktadır. Bir görüşe göre tükenmişlik, bir stres denklemidir. İlerleyici bir stres sürecidir 7 Tükenmişlik (Bornout); fiziksel tükenme, kronik yorgunluk, çaresizlik ve ümitsizlik duyguları ile olumsuz bir benlik kavramının gelişmesi, yaşam ve diğer insanlara yönelik olumsuz tutumlarla belirginleşen fiziksel, emosyonel ve mental bir tükenme sendromu olarak tanımlanmıştır. Yapılan çeşitli araştırmalarda sağlık personelinin yanında, hapishane personeli, öğretmenler, yöneticiler, avukatlar, çocuk bakıcıları, müşavirler, sosyal hizmet uzmanlarının tükenmişlik düzeyleri incelenmiş ve dikkate değer benzerlikler olduğu görülmüştür. 3,4,5,910,11 Bu meslek gruplarında tükenmişliğin sık görülmesinin sebepleri olarak; 1- hayatı tehdit eden *C.Ü. Diş Hekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi A.D. Öğretim Üyesi **C.Ü. Sağlık Hizmetleri Uygulama ve Araştırma Hastanesi Psikoloğu ***C.Ü.Diş Hekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi A.D. Araştırma Görevlisi *****C.Ü. Tıp Fakültesi Bioistatistik A.D. Öğretim Üyesi 98
C.Ü. DiŞHEKiMLiĞi FAKÜLTESi DERGiSi 1999 hastalıklarla uğraşmak, 2-hem kendisinin, hem de aile ve çevresinin kendisinden beklentilerinin yüksek olması, 3-yoğun çalışma, iş yükü ve aşırı sorumluluk, 4-yetersiz sayıda ve nitelikte yardımcılarla çalışmak, 5-geçim sorunları, 6-bu sorunlarla başa çıkmaya çalışırken kendisine ve özel hayatına zaman ayıramamak sayılmaktadır. 4 Maslach Tükenmişlik Ölçeği, işe bağlı tükenme ve duyarsızlaşmayı ölçmede yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu ölçek, insanın çalışma yaşamındaki kişisel başarı, duygusal tükenme ve duyarsızlaşma düzeyini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiştir. 2,3,4,6,7,8, 11,14 Duygusal tükenme; Çalışanın duygusal yönden kendini aşırı yıpranmış hissetmesi ve bu duygudaki artış iken, duyarsızlaşma başkalarına karşı olumsuz ve alaycı tutuma sahip olmayı ifade eder. Kişisel başarı ise kişinin kendisini işinde olumsuz, başarısız olarak değerlendirmesidir. 7,11 Ergin (1992) doktor ve hemşireler arasındaki tükenmişlik değerlerini araştırdığı çalışmasında, cinsiyetin duygusal tükenme açısından önemli olduğunu kadınlarda erkeklerden daha fazla duygusal tükenme hissettiğini belirtmiştir. Medeni duruma göre, bekarlarda duygusal tükenmeyi evlilerden daha fazla gözlemiştir. Doktorlarda duygusal tükenmenin en fazla olduğu grup iş hayatında daha yeni olanlar iken hemşirelerde ise yenilerle orta grup arasında fark bulunmadığını ortaya koymuştur. 11 Aslan ve arkadaşlarının araştırmasında, gelecekle ilgili akademik çalışma ve aşama beklentileri olanlarda duygusal tükenme puanları istatistiksel olarak anlamlı düzeyde düşük bulunmuştur. Yaş ve çalışma yılı ile duyarsızlaşma arasında istatistiksel olarak anlamlı bir negatif ilişki bulunmuştur. Zor gelen hayat olayları arasında işi belirtenlerde tükenmişlik değerleri daha yüksek çıkmıştır. Bekarlarda duyarsızlaşma ve tükenmişlik evlilere nazaran daha yüksek bulunmuştur. 4 Ergin araştırmasında (1996), Maslach tükenmişlik ölçeğinin Türkiye sağlık personeli normlarını yayınlamıştır. Bu araştırmasında; uzman dr., pratisyen dr., dişhekimi, eczacı, hemşire, sağlık teknisyeni ve ebe meslek gruplarından değişik yerleşim bölgelerine (yüksek gelişme düzeyi, orta gelişme düzeyi, düşük gelişme düzeyine sahip illerden ) göre seçtiği deneklerden duygusal tükenme (DT), duyarsızlaşma (D), kişisel başarı (KB) değerlerini ortaya koymuştur. Buna göre toplam 1019 denekle yapılan dişhekimliği meslek grubunda bu değerler: DT:21.09 (SD: 5.63), D: 8.60 (SD: 2.93), KB: 27,65 (SD: 3.71) olarak belirtilmiştir. 12 İş doyumu ve doyumsuzluğu iş görenlerin iş CiLT:2, SAYI:1, lerinden duydukları hoşnutluk yada hoşnutsuzluktur bu iki olgu bornout için geçerli bir göstergedir ancak aynı şey demek değildir. 5 Tükenmişlik iş tatminsizliği ile aynı olmamakla birlikte, iş tatmini ile duygusal tükenme ve duyarsızlaşma ile ters yönlü; kişisel başarı ile doğrusal ve orta düzeyde ilişki göstermektedir. 11 Yüksek düzeyde iş tatmini olan bir insan, çalışmaya ve işine karşı olumlu tutumlar geliştirirken, buna zıt biçimde, işinden tatmin olmayan bir kişide çalışmaya ve işine karşı olumsuz tutumlar geliştirecek tir. 15 İş tatmininde etkili olan faktörler: 1. Çevresel Faktörler : a- İş düzeyi, b- İş içeriği, c- Yapıcı denetim, d- Ücret ve yükselme olanakları, e- Sosyal etkileşim ve çalışma grubu, 2.Kişisel ve Demografik Değişkenler: a. Yaş (yaş ilerledikçe kişilerin işlerinden daha fazla tatmin aldıkları belirlenmiştir.), b. Cinsiyet (Kadınların erkeklerden daha az iş tatmini duydukları, bu farklılığın 30 yaşın altındakiler arasında daha fazla olduğu belirtilmiştir), c. Eğitim düzeyi, d. Kültür, e. Zeka düzeyi, f.meslek (profesyonellerin ve yöneticilerin en yüksek düzeyde iş tatminine sahip oldukları, kalifiye olmayan ve ağır işlerde çalışanların en fazla iş tatminsizliğine sahip oldukları görülmüştür). 15 Yukarıda açıklanan bilgiler ışığında, insanlarla uğraşan mesleklerde sıklıkla görülen tükenmişlik sendromunun tanımlanabilmesi, değerlendirilebilmesi, giderilebilmesi ile zaman, işgücü, ve ekonomik kayıpların en aza indirileceği düşünülmektedir. 9 Bu düşünceyle sadece öğretmen-öğrenci ilişkisi içinde insanlarla uğraşan iktisadi ve idari bilimler fakültesi öğretim elemanları ile hem öğretmenöğrenci ilişkisi içinde hem de hasta-hekim ilişkisi içinde insanlarla uğraşan diş hekimliği fakültesi öğretim elemanları arasında bu değerleri kıyaslayarak bir fark olup olmadığını görmeyi amaçladık. MATERYAL VE METOD Bu araştırmada Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi akademik elemanlarından 43 kişi çalışmaya dahil edilmiştir. Yeni bir fakülte olması sebebiyle bütün akademik elemanlar çalış maya dahil edilebilmiştir. Deneklerden 1 kişi profesör, 3 kişi doçent, 6 kişi yardımcı doçent, 1 kişi uzman dr. geri kalan 32 kişi de araştırma görevlisidir. 99
C.Ü. DiŞHEKiMLiGi FAKÜLTESi DERGiSi 1999 CİLT: 2, SAYı: 2 Yine Cumhuriyet Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesinden eşit sayıda ve aynı akademik kariyerde kişi çalışmaya alınmıştır. Bunun dışında cinsiyet, yaş, meslekte çalışma süreleri, çalışma şartları, vs. gibi eşlemeler yapılamamıştır. Araştırmamızda mesleki tükenmişliği ölçebilmek için Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) kullanılmıştır. Bu ölçek, bireyin mesleksel "kişisel başarı", "duygusal tükenme" ve "duyarsızlaşma" düzeyini belirlemeye yönelik geliştirilmiştir. 22 maddeden oluşan ölçeğin Türkçe'ye uyarlama, geçerlik ve güvenirlik çalışması Ergin tarafından yapılmıştır. Ölçeğin test-tekrar test güvenilirlik katsayıları "Duygusal tükenme" (DT) için 0.83, "Duyarsızlaşma" (D) için 0.72, "Kişisel başarı" (KB) için 0.72 olarak belirlenmiştir. Ölçeğin Türkiye ye ilişkin norm çalışması da yapılmıştır. 2,3,6,11,14 Deneklerin bazı özelliklerini belirleyebilmek için de tarafımızdan bir sosyo-demografik veri toplama formu hazırlanmış ve çalışmaya katılmaya istekli kişiler tarafından bireysel olarak doldurulmuştur. Araştırmanın verileri 1999 yılında toplanmıştır. İstatistiksel değerlendirme: Araştırmamız dan elde ettiğimiz veriler SPSS (7.5 ver.) programına yüklenerek verilerin değerlendirilmesinde iki Ortalama Arasındaki Farkın Önemlilik testi, Man-Whitney U testi ve Kruskal-Wallis testi kullanılmıştır. 13 BULGULAR Tablo 1: Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi ile Cumhuriyet Üniversitesi iktisadi idari Bilimler Fakültesinin Maslach Tükenmişlik Envanteri (MBI- Maslach Bornout Inventory) Puanlarının Karşılaştırılması Fakülte Uygusal Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Tükenme X+SX X+SX X+SX Dişhekimliği 11.93 ± 0,84 4,11 ±0.14 21.86±0,73 iktisadi ve idari Bilimler 12.78 ±0.94 5.26 ±0.69 22.00 ݱO.78 t=0.67 t=1.42 t=0.13 SONUÇ Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi ile iktisadi ve idari Bilimler Fakültesindeki kişilerin mesleki tükenmişlik düzeyleri karşılaştırıldığında iki fakülte arasında duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı yönünden farklılık istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (p>0.05). Tablo 2 (a): Dişhekimliği Fakültesinin Akademik Ünvana Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı 100 Akademik Unvan Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma Kişisel Başarı X± SX Alaştırma Görevlisi 12.98 ± 0.97 4.25± 0.51 21.85 ± 1.03 Yrd. Doçent 12.66 ± 1.96 4.83 ± 1.35 21.66±1.49 Doçent 8.83 ± 2.90 3.83±0.70 21.00± 1.78 Profesör 7.00 ± 3.05 2.00 ± 2.00 24.00± 0.00 SONUÇ Kw=3.88 Kw=I.66 Kw=1.82 Tablo 2(b): İktisadi idari Bilimler Fakültesinin Akademik Ünvana Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Akademik Unvan Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Araştırma Görevlisi 12.81±1.15 5.65±0.86 21.65±0.83 Yrd. Doçent işlem yapılmıyor Doçent 13.83±2.41 4.50±0.99 22.66±2.40 Profesör 10.66± 1.85 3.66±1.76 23.33±2.33 SONUÇ KW=3.83 KW =2.46 KW=1.09 P>.005 P>O.05 P>O.05 C.Ü. Dişhekimliği ve iktisadi idari Bilimler Fakültesinin görev yapan bireylerin akademik ünvanları göre duyarsızlaşma, kişisel başarı ve duygusal tükenme puanları karşılaştırıldığında farklılık istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur(p>0.05). Tablo 3(a): Dişhekimliği Fakültesi Öğretim Elemanlarının Mesleğini Değiştirme isteğine Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Mesleğini Duygusal Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Değiştirme Tükenme İsteği Hayır 10.12 ±0,75 3.40± 0,39 22.96 ± 0.69 Evet 17.18± 1.68 6.18 ± 0.93 18.63±1.79 P=0.001 P=0.014 P=0.010 SONUÇ P<0.05 P<0.05 P<0.05 Tablo 3(b): iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Öğretim Elemanlarının Mesleğini Değiştirme isteğine Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Mesleğini Değiştirme Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma Kişisel Başarı İsteği (iktisat) X+ SX X+SX X+SX Hayır 10.47+1.08 5.17+1.14 22.43+1.19 Evet 15.57+1.39 5.36+0.68 21.47+0.73 SONUÇ P=0.006 P=0.345 P=0.219 P<0.05 P>0.05 P>0.05 Mesleğinizi değiştirmek mümkün olsa değiştirir miydiniz sorusuna dişhekimliği fakültesi öğretim elemanlarının verdiği cevap incelendiğinde duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Mesleğimi değiştirmem mümkün olsaydı değiştirirdim diyenlerde duygusal tükenme, duyarsızlaşma değerleri yüksek, kişisel başarı puanları değiştirmem diyenlerden belirgin oranda düşük bulunmuştur. iktisadi ve idari bilimler
C.Ü. DİŞHEKiMLiĞİ FAKÜLTESi DERGiSi 1999 fakültesi öğretim elemanlarında aynı soruya verilen cevaplar incelendiğinde sadece duygusal tükenme yönünden istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<0.05). Mesleğimi değiştirmem mümkün olsaydı değiştirirdim diyenlerde duygusal tükenme puanı değiştirmem diyenlere göre belirgin oranda yüksek bulunmuştur. Tablo 4: Dişhekimliği Fakültesinin Çalışma Süresine Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Meslekle Çalışma uygusal Tükenme Duyarsızlaşma Kişisel Başan Süresi X+ SX X+SX X+SX 2>- 4 yıl 13.23 ±1.28 3.88 ±0.67 22.41 ± 0.79 4>- 8 yıl 12.53±1.45 4.66 ±0.76 20.53 ± 1.71 8>-12yıl 10.00 ± 1.88 4.37 ±0.62 22.12 ± 1.57 12 >y'l 6.66 ±2.72 2.00 ±2.00 22.66 ± 0.66 SONUÇ KW= 4.24 KW= 2.96 KW=2.22 P> 0.05 P>0.05 P>0.05 Meslekte toplam çalışma süresi yönünden dişhekimliği fakültesindeki öğretim elemanlarının duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları karşılaştırıldığında farklılık istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (P>0.05). Tablo 5: Dişhekimliği Fakültesi Öğretim Elemanlarının Cinsiyete Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Cinsiyet Kişisel Başarı Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma X+±SX Kadın 15.00±3.48 4.25±2.25 18.5±4.19 Erkek 11.61±0.86 4.10±0.41 22.20±0.69 SONUÇ P=O.438 P-0.555 P 0.238 Dişhekimliği fakültesi öğretim elemanlarından kadın ve erkek bireylerdeki duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı yönünden farklılık istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (p>0.05) Tablo 6: Dişhekimliği Fakültesi Öğretim Elemanlarının Medeni Duruma Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Medeni Durumu Kişisel Başarı Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma Bekar 13.55± 1.83 3.55±1.20 22.55±2.14 Evli 11.50±0.95 4.26±0.42 21.67±0.75 SONUÇ P=0.353 P 0.351 P 0.161 Dişhekimliği fakültesi öğretim elemanlarının medeni duruma göre Maslach Tükenmişlik Envanteri puanı incelendiğinde evli veya bekar olmak mesleki tükenmişlik alt testleri açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark göstermemiştir (p>0.05). Araştırma grubumuzda evli ya da bekar olmak mes leki tükenmişlik düzeyinde anlamlı bir etki yaratmamaktadır CiLT:2, SAYI: 2 Tablo 7: C.Ü. Dişhekimliği Fakültesi ve İ.İ.B.F. Öğretim Elemanlarının Belirttikleri Zor Yaşam Olaylarına Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Zor Yaşam Kişisel Başarı Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma X+SX X+SX : İş 17.42±1.29 5.47±0.64 20.28± 1.20 Geçim 11.43±1.20 4.43±0.62 22.39±0.85 Eğitim 12.75±1.01 5.12±0.66 22.37±1.40 Aile 10.88±1.63 4.77±0.54 22.88± 1.54 Sağlık 10.40±0.92 5.00±1.74 22.06±1.58 Diğer 6.71±1.24 2.42±0.94 23.42±0.89 SONUÇ Kw=24.48 Kw=7.42 Kw =0.603 P<0.05 P>0.05 P>0.05 Zor yaşam olayları yönünden grubumuz incelendiğinde sadece duygusal tükenme açısından istatistiksel olarak farklılık anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Bu sonuca göre kendilerine en zor gelen yaşam olayını işi olarak ifade edenlerde duygusal tükenme düzeyi eğitim, geçim, aile, sağlık ve di. ğer faktörler diye belirtenlerin duygusal tükenme düzeyinden daha yüksek olduğu görülmektedir. Tablo 8(a): Dişhekimliği Fakültesi Mesleğini Süre Olarak Ne Kadar Yapmak isteklerine Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma Kişisel Başarı Süre Olarak Meslekle Çalışma İsteği İlk Fırsatta Mesleği Bırakma isteği 15.75±3.52 6.50± 1.70 18.00±4.49 Birkaç Yıl İçinde Mesleği Bırakma İsteği 6.00±6.00 3.00±2.00 23.50±0.50 Oluncaya Kadar Emekli Meslekte Çalışma İsteği 13.16±0.92 4.72±0.60 21.44±1.14 Emeklilikten Sonrada Meslekte Çalışma İsteği 10.57±1.33 3.15±0.56 22.89+0.85 SONUÇ Kw =5.32 Kw =6.12 Kw=1.89 Tablo 8(b): iktisadi ve idari Bilimler Fakültesı Mesleğini Süre Olarak Ne Kadar Yapmak isteklerine Göre Maslach Tükenmişlik Envanteri Puanı Duygusal Tükenme Duyarsızlaşma KişiseI Başarı Süre olarak Meslekle X+SX X+SX Çalışma İsteği İlk Fırsatta Mesleği Bırakma İsteği 21.00±2.08 5.33± 1.20 23.33±2.40 Birkaç Yıl İçinde Mesleği Bırakana İsteği İşlem yapılamıyor Emekli Oluncaya Kadar Meslekle Çalışma İsteği 13.52±1.14 6.63± 1.36 20.36±1.27 Emeklilikten Sonrada Meslek'e Çalışma İsteği 10.21 ±1.33 3.84±0.53 23.47±0.82 SONUÇ Kw=12.08 Kw=5.19 Kw=4.23 P<0.05 P>0.05 P>O.05 Mesleğinizi ne kadar süre yapmayı düşünürsünüz sorusuna verilen cevapları her iki fakülte için değerlendirdiğimizde; Dişhekimliği fakültesi açısından duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları karşılaştırıldığında farklılık istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur(p>0.05). İktisadi ve idari Bilimler Fakültesi öğretim elemanlarında mesleğinizi ne kadar yapmayı düşünüyorsunuz 101
C.Ü. DiŞHEKiMLiĞi FAKÜLTESi DERGiSi 1999 cevabı ile duygusal tükenmişlik yönünden farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (p<0,05). İlk fırsatta bırakmayı düşünüyorum cevabı verenlerin duygusal tükenme puanları emekli oluncaya kadar çalışacağım ve emekli olduktan sonra da mesleğimi yapacağım diyenlere kıyasla yüksek bulunmuştur (p<0.05). Çalışmaya alınan bireylerin alkol ve sigara kullanıp kullanmama ve bunların dereceleri ile duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları incelendiğinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). TARTIŞMA Tablo 1 de görüldüğü gibi Maslach Tükenmişlik Envanteri göre Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi duygusal tükenme alt boyutu puanlarının ortalaması 11.93±0.84, duyarsızlaşma alt boyutu puanlarının ortalaması 4.11+0.41 ve kişisel başarı alt boyutu puanlarının ortalaması ise 21.86+0.73 olarak bulunmuştur. Bu sonuçların özellikle duyarsızlaşma ve duygusal tükenme alt boyutlarını diğer araştırmalardaki 2,4,7 ortalamalardan daha düşük bulunmuştur, bunun nedeni ise araştırmanın akademik personel üzerinde olması, bu kişilerinde krizle başa çıkma, sorun çözme becerilerinin yüksek olması, yeterli düzeyde kişiler arası ilişki kurabilmeleri olabileceği gibi daha önce yapılan araştırmaların hemşire ve hekimler üzerinde yapılmış olması ve bu gruptaki hasta yükünün ve iş yükünün bizim araştırma grubumuzdan daha yüksek olması nedeniyle duyarsızlaşma ve duygusal tükenme alt boyutlarını ortalamaları araştırma grubumuzdan daha yüksek olabileceği düşünülmektedir. Tablo 1 de açıklandığı gibi, Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi ile iktisadi ve idari Bilimler Fakültesindeki kişilerin mesleki tükenmişlik düzeyleri karşılaştırıldığında iki fakülte arasında duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı yönünden farklılık istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p>0.05). Başlangıçta bu oranların insan ilişkilerinin daha yoğun olması sebebiyle dişhekimliği fakültesinde daha yüksek olması beklenirken farkın anlamsız olması, bizce dişhekimliği fakültesinin daha yeni bir fakülte olması, idari ilişkilerin farklılığı, hekimlerin yaptı kları tedavilerden daha somut olarak sonuçlar almaları, bu sayede mesleklerini pratikte daha etkin olarak uygulayabilmeleri ve bunların mesleki tatmine katkıda bulunmasının etkili olduğunu düşündürmektedir. Bu araştırmanın başka dişhekimliği fakülteleri ile kıyaslanarak daha geçerli sonuçlar alınması mümkün olabilecektir. CiLT:2,SAYI: 2 Aslan ve arkadaşlarının araştırmasında (1996), gelecekle ilgili akademik çalışma ve aşama beklentileri olanlarda duygusal tükenme puanları istatistiksel olarak anlamlı düzeyde düşük bulunmuştur(4). Bizim araştırmamızda da bu değerlerin diğer araştır maların 2,4,5,9,11 verilerine göre düşük çıkmasını aynı sebebe bağlamamız mümkündür. Ergin'in araştırmasında (1996), dişhekimleri için bulduğu değerler duygusal tükenme ve duyarsızlaşma için bizim araştırmamıza göre daha yüksektir. Bunda çalışmanın yapıldığı illerdeki yaşam koşullarının farklılığı yanısıra meslekte akademik aşama beklentisinin olmamasının etkili olduğunu düşünüyoruz. 12 Bu araştırmada Sivas ilinin de dahil edildiği düşük gelişme düzeyindeki illerden seçilen dişhekimliği meslek grubunun denek sayısı toplam dişhekimi denek sayısının % 3.8 ini oluşturmaktadır. Tablo 2 a ve b de görüldüğü gibi; C.Ü. Dişhekimliği ve İktisadi İdari Bilimler Fakültesinin görev yapan bireylerin akademik ünvanlara göre duyarsızlaşma, kişisel başarı ve duygusal tükenme puanları karşılaştırıldığında farklılık istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (p>0.05). Bu durum tablo 1 deki sonuçları doğrulamaktadır. Diğer araştırmalarda da belirtildiği gibi mesleki kariyer ilerledikçe bu değerlerin düştüğü sonucu 15 bizim araştırmamızda da doğrulanmaktadır. Ancak bu oranın yardımcı doçent seviyesinde yüksek olmasını; mesleği ile ilgili aşama beklentisi olmayan kişilerde gerginliğin daha yoğun yaşandığı bilgisi ile uyumlu bulunmuştur. 3 Doçentliğe geçiş için gerekli barajların yüksekliğine bunun yarattığı sıkıntıya ayrıca doktorayı tamamlayan araştırma görevlisinin hemen sonra yardımcı doçentlik ünvanı alması sebebiyle sorumluluklarının artmasına bağlamak uygun olabilir. Ayrıca araştırmaya dahil edilen doçent ve profesör sayısının mevcut öğretim üyesi sayısının azlığı sebebiyle sınırlı sayıda olmasının da sonuçları etkilediği düşünülmektedir. Sosyo-demografik anket formunda mesleğinizi değiştirmeniz mümkün olsa değiştirir miydiniz sorusuna verilen cevaplarla duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları arasındaki ilişki incelenmesi tablo 3 a ve b de görülmektedir. Açıklanan sonuçlara göre Mesleğinizi değiştirmek mümkün olsa değiştirir miydiniz sorusuna dişhekimliği fakültesi öğretim elemanlarının verdiği cevap incelendiğinde duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Mesleğimi değiştirmem mümkün olsaydı değiştirirdim diyenlerde duygusal tükenme, duyarsızlaşma puanları yüksek, kişisel başarı puanları değiştirmem diyenlerden belirgin oranda düşük bulunmuştur. İktisadi ve idari bilimler fakültesi öğretim elemanlarında aynı soruya verilen cevaplar incelendi. 102
C.Ü. DiŞHEKİMLiĞi FAKÜLTESİ DERGiSi 1999 ğinde sadece duygusal tükenme yönünden istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<0.05). Mesleğimi değiştirmem mümkün olsaydı değiştirirdim diyenlerde duygusal tükenme puanı değiştirmem diyenlere göre belirgin oranda yüksek bulunmuştur. Dişhekimliği fakültesinde her üç alt test grubundaki sonuçların da anlamlı olması yoğun hasta yüküne bağlamak mümkün olacaktır. Bu sonuçlar yapılan diğer araştırmaların sonuçlarıyla örtüşmektedir. 3 Şimdi meslek seçme olanağı olsa yine kendi mesleklerini seçeceğini belirtenlerde duygusal tükenme, duyarsızlaşma puanlarının düşük, kişisel başarı puanlarının yüksek olması işyetenek uyumuyla ile açılanabilir; kendini işinde yeterli ve işi ile uyumlu bulan kişi işiyle ilgili daha az gerginlik duymaktadır Sosyo-demografik anket formunda meslekte toplam çalışma süresi bakımından sonuçlar incelendiğinde sonuçlar tablo 4 görülmektedir. Meslekte toplam çalışma süresi yönünden diş hekimliği fakültesindeki öğretim elemanlarının duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları karşılaştırıldığında farklılık istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (P>0.05). Aslan ve arkadaşlarının araştırmasında,4 Yaş ve çalışma yılıyla duyarsızlaşma arasında istatistiksel olarak anlamlı bir negatif ilişki bulunmuştur. Bizim araştırmamızda da ise çalışma süresi artıkça duygusal tükenme düzeyine azalma olduğu görülmüştür. Bu bulgu istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte literatür bilgileri ile uyumlu bulunmuş, sonuçların denek sayısının azlığından etkilendiği düşünülmüştür. Sonraki araştırmalarda daha geniş örneklem üzerinde çalışılmasının durumuna anlamlılık katacağı görüşündeyiz. Tablo 5'e bakıldığında diş hekimliği fakültesi öğretim elemanlarından kadın ve erkek bireylerdeki duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı yönünden farklılık istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (p>0.05). Bu bulgular literatür bilgileri ile uyumlu bulunmamıştır, sonuçlarımızın denek sayısının azlığından etkilendiği düşüncesindeyiz. Sonraki araştırmalarda daha geniş örneklem üzerinde çalışılmasını durumunda farklı sonuçların Çıkacağı görüşündeyiz.. Tablo 6 incelendiğinde diş hekimliği fakültesi öğretim elemanlarının medeni duruma göre Maslach Tükenmişlik Envanteri puanı incelendiğinde; araştırma grubumuzda evli ya da bekar olmak mesleki tükenmişlik düzeyinde anlamlı bir etki yaratmamaktadır. Araştırmayı yaptığınız yerin nisbeten küçük bir çevre olması bu nedenle bekarlarında yakın duygusal ilişkiler ve yeterli oranda kişiler arası etkileşim, toplumsal destek alıyor olmaları ile açıklanabilir. Bu nedenle evlilerle evli olmayanlar arasındaki diğer yaşam koşullarını araştırılmasının ve örneklen sayısının artırılmasının gerekli olduğu CiLT: 2, SAYI: 2 düşüncesindeyiz. Tablo 7 incelendiğinde zor yaşam olayları yönünden grubumuz incelendiğinde sadece duygusal tükenme açısından istatistiksel olarak farklılık anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Bu sonuca göre kendilerine en zor gelen yaşam olayını işi olarak ifade edenlerde duygusal tükenme düzeyi eğitim, geçim, aile, sağlık ve diğer faktörler diye belirtenierin duygusal tükenme düzeyinden daha yüksek olduğu görülmektedir. Aslan ve arkadaşlarının çalışmasında 3,4 zor gelen hayat olayları arasında işi belirtenlerde tükenmişlik değerleri daha yüksek çıkmıştır. Araştırmamızda çalışma hayatında zorluklarla karşılaşan kişilerin diğer gruplara göre duygusal tükenme ve duyarsızlaşma düzeylerinin yüksek, kişisel başarı puanlarının düşük çıkması bize araştırma grubumuzdaki tükenme ile iş koşulları arasında ilişki olduğu gösterir. Tablo 8 incelendiğinde mesleğinizi ne kadar süre yapmayı düşünürsünüz sorusuna verilen cevapları her iki fakülte için değerlendirdiğimizde; diş hekimliği fakültesi açısından duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları karşılaştırıldığında farklılık istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (P>0.05). İktisadi ve idari bilimler fakültesi öğretim elemanlarında mesleğinizi ne kadar yapmayı düşünüyorsunuz cevabı ile duygusal tükenmişlik yönünden farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (p<0.05). ilk fırsatta bırakmayı düşünüyorum cevabı verenlerin duygusal tükenme puanları emekli oluncaya kadar çalışacağım ve emekli olduktan sonra da mesleğimi yapacağım diyenlere kıyasla yüksek bulunmuştur (p<0.05). Çalışmaya alınan bireylerin alkol ve sigara kullanıp kullanmama ve bunların dereceleri ile duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı puanları incelendiğinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamamıştır (p>0.05). Bu bulgu ise literatür ile uyumlu bulunmuştur(4). Bu durumun deneklerin kişisel sebeplerle (sağlık, ailesel, dini vs.) alkol ve sigara kullanmama alışkanlıklarına bağlamak mümkün olabilir. SONUÇ Araştırmanın sonuçları her tablonun altında ayrı ayrı verilmiştir. Verilerimiz diğer araştırma sonuçlarına göre farklı çıkmıştır. Araştırmamızda dişhekimliği fakültesi ya da İ.İ.B. fakültesi akademik elemanı olmak, kadın ya da erkek olmak, evli ya da bekar olmak, akademik ünvanlarının farklı olması, meslekte top. lam çalışma süresi sigara ya da alkol kullanmak ve dereceleri maslach tükenmişlik envanteri alt testleri açısından anlam- 103
~ C.Ü. DiŞHEKiMLiGi FAKÜLTESi DERGiSi 1999 ri açısından anlamlı farklılık göstermemiştir. Zor yaşam olaylarında işini zor yaşam olayı olarak belirtenlerde duygusal tükenme düzeyi diğer zor yaşam olaylarından (geçim, eğitim, aile, sağlık ve diğer) belirgin derecede yüksek olduğu görülmüştür. Bu bulgu ise araştırmamızın temel konusu ile uygunluk göstermektedir. Mesleğini değiştirmek isteği olanlarda dişhekimliği fakültesi için duygusal tükenme ve duyarsızlaşma puanları istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Bu durum da literatürdeki diğer çalışmalarla uygunluk göstermektedir. Sonuçları değerlendirirken dişhekimliği fakültesinin yeni bir fakülte olmasını, İ.İ.B. fakültesi akademik eleman sayısının da dişhekimliği fakültesi ile eşlenmesi için eşit tutulduğunu bu sebeple akademik eleman sayısının az olması ve geniş bir çalışmaya imkan tanımaması durumunu da göz önünde tutmak gerekir. Daha geniş çapta ve benzer diğer fakülteleri de içine alacak bir çalışmanın daha gerçekçi sonuçlar vereceğini düşünmekteyiz. CiLT: 2, SAYI: 2 KAYNAKLAR 1- ARIK, A,: Psikolojide Bilimsel Yöntem, İstanbul: i. Ü. Basın ve Yayınevi, No:2353, 1992. 2- ASLAN H., ALPARSLAN Z. N., ASLAN R. O., KE- SEPARA C., ÜNAL M.: işe Bağlı Gerginlik Ölçeğinin Sağlık Alanında Çalışanlarda Geçerlilik ve Güvenilirliği, Düşünen Adam, 11 (2): 4-8, 1998. 3- ASLAN H., GÜRKAN S. B., GiRGiNER H. U., ÜNAL M.: işe Bağlı Gerginlik Ölçeğinin Bir Hemşire Örnekleminde Geçerlilik ve Güvenilirliği, 3P Dergisi; 4(4): 276-283. 1996. 4- ASLAN H, GÜRKAN S. B., ALPARSLAN Z. N. ÜNAL M.: Tıpta Uzmanlık Öğrencisi Hekimlere Tükenme Düzeyleri, Türk Psikiyatri Dergisi, 7(1): 39-45,1996. 5- ATASOY S,.: ilkokul Öğretmenlerinde Tükenmişlik Sendromu Incelemesi, ızmir: Ege Universitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Yayınlanmamış Lisans Tezi, 1997. 6- CANSEVER. G.: Psikolojik Testler, Ankara: Tarih Kurumu Basımevi,1963. 7- ÇAM O.: Tükenmişlik Envanterinin Geçerlilik ve Güvenilirliğinin Araştırılması, Ankara: VII. Ulusal Psikoloji Kongresi 1992 Hacettepe Üniversitesi, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 1993. 8- DAĞ i.: Türkiyede Kullanılan Psikolojik Ölçekler, Psikiyatri, Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi, ek (2):58, 1993. 9- DEMiR A.: Hemşirelerin Tükenmişlik (Burnout) Düzeyleri ve Tükenmişliği Etkileyen Bazı Faktörlerin incelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 1995. 10- DOLU G.: Onkolojide Çalışan Hekimlerde Tıbbi Sosyal Çalışma Açısından Tükenmişlik (Burnout) Sendromunun Araştırılması, Istanbul: I. U. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Prevantif Onkoloji A.B.D. Psikososyal Onkoloji ve Eğitim Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1997. 11- ERGiN C.: Doktor ve Hemşirelerdeki Tükenmişlik ve Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin Uyarlanması, Ankara: VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel çalışmaları, s.143-154, Türk Psikologlar Derneği Yayınl,1992. 12- ERGiN C.: Maslach tükenmişlik ölçeğinin Türkiye sağlık personeli normları, 3P dergisi, 4:11, 28-33, 1996. 13- HAYS W.: Temel istatistik, Konya: (Çev:Yılmaz Özakpınar) Selçuk Üniversitesi Yayını, no:79, 1990. HAYS W.: Temel istatistik, Konya: (Çev:Yılmaz Özakpınar) Selçuk Üniversitesi Yayını, no:79, 1990. 14- MASLACH C.: Burnbut., Human Behavior, 5,s.16-22, 1996. 15- SiLAH, M.: iş tatmini, C.Ü.i.i.B.F. Dergisi, 1,1, (263-277), 1996. 16- TORUN A.: Stres ve Tükenmişlik, Endüstri ve Örgüt Psikolojisi, Ankara: Türk Psikologlar Derneği, 43-51, 2. Baskı, 1997.. Yazışma adresi: Doç. Dr. A. Kemal ÖZDEMiR C.Ü. Dişhekimliği Fakültesi Protetik diş tedavisi Anabilim Dalı SİVAS email: aozdemir@cumhuriyet.edu.tr. 104