1 EGITIM GÖSTERGELERI Bir toplumun egitim durumunun belli bir andaki durumu ve egilimlerini anlayabilmek için, çesitli sosyal ve ekonomik sektörlerde oldugu gibi egitim alaninda da çesitli göstergeler kullanilmaktadir. Kullanilan bu göstergelerden bazilari zaman içinde kaldirilmakta ve yeni göstergeler gelistirilmektedir. Bu göstergelerin dogru olarak yorumlanabilmesi, onlarin dogru olarak anlasilmasina baglidir. Asagida, egitim sektörüyle ilgili belli basli göstergeler açiklanmaktadir. Okur-yazarlik durumu: (literacy) Genç yetiskin okur-yazarlik orani: (Literacy rate of 15-24 years old) 15-24 yas grubundaki nüfus içinde okur-yazar olanlarin bir ölçüsüdür. Bu gösterge, uluslarin egitim alanindaki çabalarinin egilimini yansitir. Yetiskin okur-yazarlik orani: (adult literacy rate of 15 years of old + older) Yetiskin okur-yazar sayisinin toplam yetiskin nüfusa (15 + yas) oranidir. Egitime katilim: (Participation in education) Egitim çagindaki çocuklarin, çesitli düzeydeki egitim kademelerine katilim egilimlerini ve buna dayali olarak, uluslarin egitim alanindaki çabalarini yansitir. Genel ve egitim kademelerine göre hesaplanir. Genel Okullasma Orani: Hangi yasta olduklarina bakilmaksizin, tüm egitim kademelerindeki ögrenci sayisinin, tüm kademeler için öngörülen resmi egitim çag nüfusuna oranidir. Brüt Okullasma Orani: (Brut enrollment ratios) Yaslarinin o egitim kademesiyle iliskili olup olmamasina bakilmaksizin, belli bir egitim kademesine (örnegin ilkögretim) kayitli ögrenci sayisinin, o egitim kademesiyle iliskili yas grubu nüfusuna oranidir. (UNDP, 1996:220). Bu tanim ilkögretim kademesi açisindan ele alindiginda, bir ülkede ilkögretime kayitli toplam ögrenci sayisinin, o ülkenin ilkögretim çagindaki çocuk sayisina oranidir. - Belli bir kademedeki okul kapasitelerini gösterir, - Okullasma orani oldugundan yüksek görünür, - Bölgesel farkliliklari gizler, - Egitim kademelerine, cinsiyetlere ve ihtiyaç duyulan diger degiskenlere göre hesaplanabilir. Net Okullasma Orani: (Net enrollment ratios) Belli bir egitim kademesine kayitli ögrencilerden, o egitim kademesiyle iliskili yas grubu içinde bulunanlarin, yine o egitim kademesiyle iliskili yas grubu nüfusuna oranidir. (UNDP, 1996:220). Ilkögretim açisindan ele alindiginda, ilkögretim çagindaki çocuklardan ilkögretim kurumlarina kayitli olanlarin yüzdesidir. - Belli bir yas grubunda gerçeklesen okullasma oranini gösterir (yaslardaki kademelerarasi sarkma nedeniyle bazen düsük çikabilir).
2 - Egitim kademelerine, cinsiyetlere ve ihtiyaç duyulan diger degiskenlere göre hesaplanabilir. - Tek yasa göre de hesaplama yapilabilir. (Örnegin 15 yas). Ilkögretim: Ilkögretime erisebilme: (access to primary education) Bu iki gösterge, ilkögretime erisebilme düzeyinin bir ölçüsüdür. Net yeni kayit orani, ilkögretime baslangiç yasindaki çocuklardan ne kadarinin ilkögretime baslama firsati bulabildigini gösterir. Brut yeni kayit orani: (Brut intake rates) Hangi yasta olduklarina bakilmaksizin, ilkögretimin birinci sinifina baslayan çocuklarin, birinci sinifa baslamak için öngörülen resmi yastaki çocuk sayisina yüzdesidir. Net yeni kayit orani: (Net intake rates) Ilkögretimin birinci sinifina baslayan çocuklardan, birinci sinifa uygun düsen yastaki çocuklarin, birinci sinifa baslamak için öngörülen resmi yastaki çocuk sayisina yüzdesidir. Iç etkinlik orani (Internal efficiency of education systems ) Bir egitim sistemindeki kayiplarin (wastage) düzeyini ve onlarin maliyetler üzerindeki etkilerini yansitir. (ideal etkinlik katsayisi %100'dür.) Sinif tekrar orani (repetition rates): Belli bir ögretim yilini izleyen yilda, ayni sinifi tekrar eden ögrencilerin, o siniftaki toplam ögrenci sayisina oranidir. Okul terk orani (drop -out rate): Herhangi bir egitim kademesinden (veya siniftan) belli bir yilda okulu terkeden ögrencilerin toplam ögrenciye (veya o siniftaki ögrenci toplamina) oranidir. (EFA 2000 Stat. Doc.) Sinif geçme orani (promotion rate): Belli bir yil ve sinifta, bir üst sinifa geçen ögrenci sayisinin, o siniftaki toplam ögrenciye oranidir. Besinci sinifa ulasma orani (survival rates to fifth year): Belli bir egitim kademesine birlikte baslayan bir grup ögrenciden, sinif tekrar etmeden (veya okulu terketmeden) son sinifa ulasanlarin yüzdesi. Bu gösterge, okullarin ögrencileri okulda tutma gücünü ve okul sisteminin iç etkinligini degerlendirmeyi hedefler (sinif tekrar orani ve okul terkleriyle iliskili). Okul disinda kalan çocuklar (Out-of-school children): Resmi okul yasindaki çocuklardan, okula kayitli olmayanlardir. Ögretmen/ögrenci orani: (Pupil-student / teacher ratio) Beli bir egitim kademesinde, ögretmen basina düsen ögrenci sayisi.
3 Egitimin finansmani: (Education finance) Egitim için ayrilan kaynaklar, bir ülkenin insan kaynaklarini gelistirmeye yönelik ulusal çabalarinin ölçüsünü verir. Egitimin finasmani konusunda iki temel gösterge ve bunlari tamamlayan diger göstergeler bulunmaktadir. - Kamu egitim harcamalari: Veriler sadece kamu egitim harcamalarini kapsar (özel ögretim kurumlarina saglanan subvansiyonlar dahil). - Cari harcama: Yönetim, ögretmenler, diger personel, ögretim materyali, kitap, burslar ve bina küçük bakim-onarim giderlerini kapsar. - Yatirim harcamasi: Yeni bina, makine -teçhizat, bina büyük bakim-onarim giderlerini kapsar. Kamu Egitim Harcamalarinin GSMH Içindeki Orani (Total educationa l expenditure as % of Gross National Product): Kamu Egitim Harcamalarinin Kamu Harcamalari Içindeki Orani (Total educational expenditure as % of total government expenditure): Kamu Egitim Cari Harcamalarinin Kamu Egitim Harcamalari Içindeki Payi (Current educational expenditures as % of total educational expenditures): Kamu Egitim Cari Harcamalari Içinde Personel Harcamalarinin Orani ( Personnel expenditures as % of total current educational expenditures): Kamu Egitim Yatirim Harcamalarinin Kamu Egitim Harcamalari Içindeki Orani: (Capital educational expenditures as % of total educational expenditures): Kamu Egitim Cari Harcamalarinin Egitim Düzeylerine Göre Dagilimi: (Public current expenditure on education, distribution by level of education): Ögretim Düzeylerine Göre Ögrenci Basina Harcama (Public expenditures on education Per inhabitant -$ olarak) KAYNAKÇA Adem, Mahmut. Ulusal Egitim Politikamiz ve Finansmani. Ankara: AÜ EBF Yayinlari, 1993. Bircan, Ismail. Egitim Göstergeleri: Kavramlar, Teknikler ve Uygulama. Ankara: DPT, 1989. (Çogaltilmis doküman). Karakütük, Kasim. "Karsilastirmali Egitim Finansmani", 21. Yüzyilin Esiginde Türk Egitim Sistemi: Ulusal Sempozyum 25-27 Kasim 1999. Ankara: Tekisik Web ofset tesisleri, 1999. Kavak, Yüksel. "Ilkögretimde Okullasma Oranlari ve Okul Disinda Kalan Çocuklar". Egitim Yönetimi, Yil:3, Sayi:2, Bahar 1997, ss. 219-222.
4 OECD: Education at a Glance 1998: OECD Indicators. Paris: CERI, 1998. UNDP. Human Development Report 1996 ve 1998. Oxford. UNESCO. Statistical Yearbook (Farkli yillar). Paris. UNESCO. 2001 Monitoring Report on Education for All. Paris: Ekim 2001.
5 Yas grubu nüfusu (18-21 yas) ÖRNEK YÜKSEKÖGRETIMDE OKULLASMA ORANI (2000-2001 ÖGRETIM YILI) Toplam ögrenci sayisi Brüt Okullasma Orani (BOO) Ögrenci sayisi (18-21 yas grubu)* Net okullasma orani (NOO) 5 405 000 1 607 000 29.7 791 000 14.6 * 17 yas ve alti nüfus = 57 000 22 yas ve üstü = 759 000 Kaynak: DPT. VII. BYKP Nüf us Tahminleri. DPT, 1994. ÖSYM. 2000-2001 Ögretim Yili Yüksekögretim Istatistikleri. Ankara: ÖSYM Yayinlari, 2001-3.
6