LİSE ÖĞRENCİLERİNİN TRANSGENİK ÜRÜNLER (GDO) KONUSUNDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ

LİSE ÖĞRENCİLERİNİN TRANSGENİK ÜRÜNLER (GDO) KONUSUNDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ Sevgi BOZ, MEB sevgiboz@outlook.com Özet Bu araştırma, lise öğrencilerinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeyleri ve görüşlerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. Bu araştırmanın evrenini, Hatay Antakya Anadolu Lisesi ve Yıldız Selahattin Mıstıkoğlu Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 2015-2016 yılında öğrenim gören öğrenciler oluşturmuştur. Araştırmanın örneklemini ise, Hatay Antakya Anadolu Lisesi ve Yıldız Selahattin Mıstıkoğlu Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi 1., 2., 3. ve 4. sınıflarında öğrenim gören toplam 318 öğrenci oluşturmaktadır. Öğrencilerin GDO bilgi düzeyine yönelik değerlerin belirlenmesinde frekans (f) ve yüzde (%) değerleri kullanılmıştır. Öğrencilerin GDO sorularına verdikleri cevaplar öğrenim gördüğü okul açısından bağımsız gruplar t testi ile sınıf düzeyi değişkenleri açısından da Tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve LSD çoklu karşılaştırma testinden yararlanılarak değerlendirilmiştir. Gruplar arasındaki farkın anlamlılık düzeyi belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma sonucunda öğrencilerin GDO lu ürünler konusunda sahip oldukları bilginin yeterli olmadığı, GDO ürünlerin kullanımı konusunda bilimsel temellere dayalı bilgiye sahip olmadıklarından dolayı; GDO lu ürünlere karşı şüpheyle yaklaştıkları ve GDO lu ürünler ile ilgili bilgilendirilmeleri gerektiği sonucuna varılmıştır. 819

Anahtar Kelimeler: Genetiği Değiştirilmiş Organizma, Transgenik, Bilgi Düzeyi ABSTRACT This study was conducted with the aim of determination of level of information and opinion of high school students. Scanning model was used in the study. Universe of this study consists of students from Antakya(Antioch) Anatolian High school and Yıldız Selahattin Mıstıkoğlu Vocational and Technical High School in Hatay province through the term 2015-2016.The sample of study involves 318 students from the above mentioned high schools in 1st, 2nd, 3rd and 4th grades. Frequency (f) and percentage (%) values were used for determination on information level of students about GMO. Students answers to GMO questions were evaluated with independent group t test for their high schools while one way ANOVA and LSD multiple comparison test were used for grade level variables. It was tried to determine whether differences between groups were significant. Results of the studies suggest that (i) students do not have enough knowledge about transgenic products, (ii) they tend to be dignified about usage of GMO products due to a lack of scientific based information and (iii) they need to be informed about GMO products. Keywords: Genetically Modified Organism, Transgenic Product, Information 1.GİRİŞ Biyoteknoloji; sorunların çözülmesi ve yararlı ürünlerin üretilmesi amacı ile biyolojik sistem ve süreçlerin kullanılmasını içeren teknikleri ifade eden genel bir terimdir. (TÜSİAD, 2000:7) Biyoteknoloji alanında yapılan çalışmalar tarihin çok eski dönemlerine dayanır. İnsanların yerleşik hayata geçmesinin ardından; tarım yapmaya ve çiftlik hayvanlarını yetiştirmeye başlamıştır. Tohumların ve çiftlik hayvanlarının seçilerek üretilmesi (bitki ve hayvan ıslahı) biyoteknolojik uygulamaların kullanılmaya başlandığının göstergesidir. (Akurgal, 1997; Akt: Sıcaker, Özaydın 2015) Geçmiş çağlara ait yazıtlardan ve kutsal kitaplardan elde edilen bilgilere göre hamurun mayalanması ve şarap yapımı gibi önemli biyolojik gelişmeler günlük yaşamda önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Moleküler biyoloji ve moleküler genetik bilimlerinde 1950 li yıllardan itibaren başlayan gelişmeler 1970 li yıllarda biyoteknoloji alanını da etkilemiş ve moleküler düzeyde yapılacak genetik işlemlerle verimliliğin ve üretkenliğin artırıldığı, yeni ürünlerin oluşturulabildiği bir çalışma alanı olan modern biyoteknoloji gelişmiştir. (Yeşilbağ, 2004) 820

Klasik biyoteknoloji, yabani türlerin evcilleştirilmesi ve ıslah edilmesi ile günümüzdeki birçok türün yetiştirilmesine olanak sağlamıştır. Günümüz biyoteknolojisi ise genetiği değiştirilmiş organizmaları yetiştirmeye olanak sağlamıştır. ( Demir ve Pala, 2007) Genetik yapısı değiştirilmiş organizmalar literatürde GDO kavramı yanında; genetiği değiştirilmiş ürünler (GD), gen aktarımlı organizmalar, genetik olarak modifiye edilmiş organizmalar (GMO), transgenik organizmalar, biyo-mühendislik organizmaları gibi isimlerle de ifade edilmektedir. (Çelik ve Balık, 2007) Giderek artan dünya nüfusunun ihtiyacını karşılamak için tarımda birim alandan daha yüksek verim ve daha kaliteli ürün elde etmeye yönelik çalışmalar artmıştır. Bitki ve hayvanlardan daha yüksek verim ve daha kaliteli ürün almak amacıyla biyoteknolojik çalışmalar yapılmaktadır. Biyoteknoloji alanında yapılan araştırmaların hedefi, insanların daha sağlıklı olarak, temiz bir çevrede daha iyi beslenerek yaşamasını mümkün hale getirmektir. (Sökmen, 2005) Genetik yapı üzerinde yapılan değişikliklerden beklenen; ürünün verimini ve kalitesini arttıran, çevreyi, doğal kaynakları koruyan, uygun fiyatlarla üretim sağlayan yeni yöntem, ürün ve hizmetlerin sağlanmasıdır. (Özden vd.; 2013) Modern biyoteknoloji bir takım riskleri de beraberinde taşımaktadır. Modern biyoteknoloji çalışmalarından olan genetik olarak değiştirilmiş organizmalar gelecekte dünyadaki açlık sorununa bir çözüm olarak düşünülse de; bazı araştırmacılar bu ürünleri tüketen insanlarda yabancı gene karşı toksik ve alerjik reaksiyonların oluşabileceğini savunmaktadır. Ayrıca genetik olarak değiştirilmiş organizmalar dünyada biyoçeşitliliği sona erdirecek bir tehdit olarak düşünülmektedir. (Yeşilbağ, 2004) Genetiği değiştirilmiş ürünler uygun fiyat, kalite ve yüksek verim sunsa da bu ürünlerin insan sağlığı üzerindeki etkileri hala tam anlamıyla anlaşılabilmiş değildir. GDO lu ürünlerin insan sağlığı üzerinde antibiyotiklere karşı direnç, alerji ve toksisite gibi etkileri tespit edilmiştir. İnsan sağlığına uzun vadede etkileri bilinmemekte bu yüzden GDO lu ürün tüketiminin ne kadar güvenli olduğu konusunda tartışmalar hala devam etmektedir. (Adızel vd. 2010) ISAAA (International Service for the Acquisition of Agri-Biotechnology Applications, 2014) verilerine göre; 2014 itibarıyla tüm dünyada genetik değişime uğramış bitki en çok ABD'de yetiştiriliyor ve sırasıyla Brezilya, Arjantin, Hindistan, Kanada ve Çin GD ürünleri en çok üreten dünya ülkeleri olarak kaydediliyor. 73,1 milyon hektarlık alanda genetik değişime uğramış bitki üreten ABD'yi 42,2 milyon hektarla Brezilya, 24,3 milyon hektarla Arjantin, 11,6 821

milyon hektarla Hindistan, 11,6 milyon hektarla Kanada izliyor. Dünya genelinde üretilen transgenik ürün çeşitlerine bakıldığında %50 lik pay ile soya fasulyesi birinci sırada, bunu sırayla %30 luk pay ile mısır, %14 lük pay ile pamuk, %9 luk pay ile kanola ve diğer ürünler takip etmektedir. Genetiği değiştirilmiş gıda ürünlerinin ticareti için çeşitli uluslararası örgütlerin hazırladığı protokoller dışında genel bir uluslararası mevzuat bulunmamaktadır. BM Çevre Programı tarafından hazırlanan ve 1992'de 187 ülke tarafından kabul edilen Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi ve bu sözleşmeye ek olarak hazırlanan Cartagena Biyogüvenlik protokolü GDO lu ürünlerin yol açtığı riskleri denetlemeyi ve GDO lu ürünlerin sınır ötesi aktarımını düzenlemektedir. Türkiye biyoçeşitlilik sözleşmesine 1996 yılında, Cartagena Biyogüvenlik protokolüne ise 2004 yılında taraf olmuştur. Ülkemizde 2010 da yürürlüğe giren biyogüvenlik yasasına göre; genetiği değiştirilmiş bitki ve hayvanların üretimi yasaklanmıştır. Bu yasaya göre ülkemizde yem amaçlı belirlenen bazı GDO ürünleri ithal edilebilmekte olup, insan tüketimi için GDO ve ürünlerine izin verilmemektedir. 1.1.Araştırmanın Önemi ve Amacı Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin hızla geliştiği günümüzde insanlar, içinde yaşadıkları dünyada gerçekleşen olayları anlamaya çalışmaktadırlar. İnsanların günlük yaşamlarına etki eden bu gelişmelerle birlikte günlük yaşamlarında karşılaştıkları sorunlara kendi kararlarını vermelerini sağlama düşüncesi fen bilimleri eğitiminin önemini arttırmaktadır. Fen eğitiminin amaçlarından biri bilimsel okuryazarlıktır ve bilimsel okuryazarlığa sahip olan bireyler, yaşamlarında karşılaştıkları sorunlarda kendi kararlarını verebilmektedir. (Özel vd. 2009) GDO lu ürünler günümüzde en çok tartışılan konulardan biridir. Bu açıdan bakıldığında, ülkemizde yetişen genç neslin bu konuda yeterli bilgiye sahip olması ve biyoteknoloji ve GDO lu ürünler gibi tartışmalı bir konuda lise öğrencilerinin bilgi düzeylerinin ortaya çıkarılması, fen bilimleri ve biyoloji öğretim programlarını geliştirenler, bu alanda çalışan araştırmacılar ve eğitimciler açısından önem arz etmektedir. Bu araştırmada, lise öğrencilerinin transgenik ürünler (GDO) konusundaki sahip oldukları bilgi düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan literatür incelemelerinde ortaöğretim öğrencilerinin GDO lara yönelik bilgi düzeylerini ve görüşlerini inceleyen çalışmaların yeterli olmadığı görülmektedir. Bu eksiklikten 822

hareketle bu çalışma ortaöğretim öğrencilerinin transgenik ürünler hakkında bilgi düzeylerini belirlemek amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür. Bu araştırmada şu sorulara cevap aranmıştır: 1. Öğrencilerin transgenik ürünlerle ilgili bilgi düzeyi nedir? 2. Öğrencilerin öğrenim gördükleri okul ile transgenik ürünler hakkında bilgi düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 3. Öğrencilerin sınıf düzeyleri ile transgenik ürünler hakkındaki bilgi düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır? 2.YÖNTEM 2.1.Araştırmanın Modeli Betimsel tarama modeline göre yapılan bu araştırmada veri toplama aracı olarak survey modeli kullanılarak çalışılmıştır. Tarama modeli kullanılarak ortaöğretim öğrencilerinin transgenik ürünler konusundaki bilgi düzeyleri tespit edilmeye çalışılmıştır. 2.2.Evren ve Örneklem Bu araştırmanın evrenini; Hatay Antakya Anadolu Lisesi ve Yıldız Selahattin Mıstıkoğlu Mesleki Ve Teknik Anadolu Lisesinde 2015-2016 yılında öğrenim gören öğrenciler oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi, lise öğrencilerinin sınıf kademelerindeki farklılıklar dikkate alınarak (1., 2., 3. ve 4. sınıf) tabakalı örnekleme yöntemi ile belirlenen 318 lise öğrencisinden oluşmuştur. 2.3.Verilerin Toplanması ve Analiz Edilmesi Lise öğrencilerinin transgenik ürünler hakkındaki bilgi düzeyini belirlemek amacıyla Çiçekçi (2008) tarafından hazırlanmış olan anketten yararlanılmıştır. Ankette; öğrencilerin genetiği değiştirilmiş ürünlere yönelik bilgi düzeylerini ölçmeyi hedefleyen 23 adet soruya yer verilmiştir. Anket; GDO bilgisine (1-5. sorular), GDO lu ürünlerin özelliklerine (6-10.sorular), GDO lu ürünlerin insan ve çevre sağlığına etkilerine (11-14.sorular), GDO lu ürünlerin tüketimine (15-19.sorular) ve GDO lu ürünlerin dünya ve ülkemizdeki durumuna (20-23.sorular) yönelik sorulardan oluşmaktadır. Anketin güvenirliğini saptamak için Cronbach Alpha yöntemi kullanılmış olup, güvenirlik katsayısı 0,86 bulunmuştur. 823

Çalışmada verilerin çözümlenmesinde SPSS 20.0 paket programı kullanılmıştır. Öğrencilerin GDO bilgisine yönelik değerlerin belirlenmesinde frekans (f), ve yüzde (%) değerleri kullanılmıştır. Öğrencilerin GDO sorularına verdikleri cevaplar öğrenim gördüğü okul açısından bağımsız gruplar T testi ile sınıf düzeyi değişkenleri açısından da Tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve LSD çoklu karşılaştırma testinden yararlanılarak değerlendirilmiştir. Gruplar arasındaki farkın anlamlılık düzeyi belirlenmeye çalışılmıştır. 3.BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1.Öğrencilerin Anket Sorularına Verdiği Cevaplardan Elde Edilen Bulgular ve Tartışma Tablo:1 Öğrencilerin GDO Bilgisine Yönelik (1 5. anket soruları) Bulgular MADDELER DOĞRU YANLIŞ BİLGİM YOK f % f % f % 1. GDO nun açılımı Genetiği Değiştirilmiş organizma dır. 2. GDO lar transgenik ürünler olarak tanımlanabilir. 3. Transgenik ürünler biyoteknolojik araştırmalar sonucu oluşturulmuştur. 4. Transgenik ürünlere farklı organizmalardan gen aktarılmaktadır 5. Gen aktarımı hızlı ve maliyeti düşük bir yöntemdir. 306 96,2 5 1,6 7 2,2 238 74,8 14 4,4 66 20,8 196 61,6 26 8,2 96 30,2 219 68,9 27 8,5 72 22,6 119 37,4 85 26,7 114 35,8 Bu çalışmada; GDO nun açılımının genetiği değiştirilmiş organizmadır. ifadesine araştırmaya katılan öğrencilerin %96,2 si doğru, %1.6 sı yanlış, %2.2 si bilgim yok yanıtını vermiştir. Öğrencilerin GDO lar transgenik ürünler olarak tanımlanabilir ifadesine öğrencilerin %74,8 i doğru, %4,4 ü yanlış, %20,8 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünler biyoteknolojik araştırmalar sonucu oluşturulmuştur. ifadesine öğrencilerin %61,6 sı doğru, %8,2 si yanlış, %30,2 si bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünlere farklı organizmalardan gen aktarılmaktadır. ifadesine öğrencilerin %68,9 u doğru, %8,5 i yanlış, 824

%22,6 sı bilgim yok yanıtını vermiştir. Gen aktarımının hızlı ve maliyeti düşük bir yöntemdir. ifadesine öğrencilerin %37,4 ü doğru, %26,7 si yanlış, %35,8 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Bu veriler, öğrencilerin büyük çoğunluğunun GDO açılımına yönelik yeterli düzeyde bilgiye sahip olduğunu gösterir. Bunun sebebi; İlköğretim 8. sınıf fen ve teknoloji kitabının Hücre Bölünmesi ve Kalıtım ünitesinin, DNA ve Genetik Kod konusunun Genetik Mühendisliği ve Biyoteknoloji alt başlığında GDO konusu ve ortaöğretim biyoloji dersi öğretim programına göre 10. Sınıfın ilk döneminde bulunan Kalıtımın genel ilkeleri ünitesinde, modern genetik uygulamaları konusunun işlenmesi olabilir. (MEB Talim ve Terbiye Kurumu Başkanlığı, 2013) Bulgular literatürdeki benzer diğer çalışmalarla benzerlik göstermektedir. (Anon, 2007; Çiçekçi, 2010; Temelli, 2011; Çankaya ve İşçen, 2015) Tablo: 2 Öğrencilerin GDO lu Ürünlerin Özelliklerine (6-10. anket soruları) Yönelik Bulgular: MADDELER 6. Transgenik ürünler, doğal ürünlerle aynı özelliklere sahiptir. 7. Transgenik ürünler besinlerin raf ömrünü arttırır. 8. Transgenik ürünler besinlerin besin değerini arttırır. 9. Transgenik ürünler tarımsal ilaç kullanımını azaltır. 10. Transgenik ürünler zararlı bitki varlığına dayanıklıdır DOĞRU YANLIŞ BİLGİM YOK f % f % f % 25 7,9 250 78,6 43 13,5 181 56,9 54 17,0 83 26,1 48 15,1 209 65,7 61 19,2 106 33,3 94 29,6 118 37,1 123 38,7 55 17,3 140 44,0 Transgenik ürünler doğal ürünlerle aynı özelliklere sahiptir. ifadesine öğrencilerin %7,9 u doğru, %78,6 sı yanlış, %13.5 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünler besinlerin besin değerini arttırır. ifadesine öğrencilerin %15.1 i doğru, %65,7 si yanlış, 825

%19,2 si bilgim yok yanıtını vermiştir. Verilere göre; öğrenciler GDO lu ürünlerin doğal ürünlerden farklı özelliklere sahip olduğunu ve doğal ürünlerin besin değerinin daha yüksek olduğunu düşündükleri görülmektedir. GDO üretiminin temel amaçları arasında besin değeri yüksek ve aynı zamanda da lezzetli gıdaların üretilmesi ve ekilen arazide birim alandan daha fazla verim alınması hedefleri yer almaktadır. GDO lu besinlerin kalitesi veya besin değeri düzeyi geleneksel türlere göre değişiklik gösterebilir. Gıda ürünlerine aktarılan transgenler, bazı besin değerlerinin düzeyin arttırırken diğerlerinin düzeyini azaltabilir. (Aslan, Şengelen 2010) Nitekim Yılmaz vd. (2015) in yaptığı çalışmada da Katılımcıların %79.7 si genetiği değiştirilmiş organizmalı besinler ve doğalları arasında besin değeri açısından fark olduğunu düşünmektedir sonucu elde edilmiştir. Transgenik ürünler besinlerin raf ömrünü artırır. ifadesine öğrencilerin %56.9 u doğru, %17.0 ı yanlış, %26.1 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünler tarımsal ilaç kullanımını azaltır. ifadesine ise öğrencilerin %33.3 ü doğru, %29.6 sı yanlış, %37,1 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünler zararlı bitki varlığına dayanıklıdır. ifadesine öğrencilerin %38,7 si doğru, %17,3 ü yanlış, %44 ü bilgim yok yanıtını vermiştir. Bu verilere göre öğrenciler GDO lu ürünlerin özellikleri hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığı görülmektedir. Çankaya ve İşçen (2015) in yaptığı araştırmada katılımcıların büyük çoğunluğunun GDO kavramının ne ifade ettiği konusunda doğru bilgiye sahip olmakla birlikte; üretimi, insanlar ve diğer varlıklar üzerindeki etkileri, dünyada ve ülkemizdeki durumu hakkında yetersiz ve geçersiz bilgiye sahip oldukları tespit edilmiştir. Tanır (2005) ın yaptığı araştırmada ise, lise öğrenimini bitiren öğrencilerin yeterli düzeyde biyoteknoloji bilgisine sahip olmadığını tespit etmiştir. Özdemir vd. (2010) in yaptığı araştırmada üniversite son sınıf öğrencilerinin çoğunluğunun GDO ların üretimi, kullanımı, yaygınlığı ve olası riskleri konusunda bilgi sahibi olmakla birlikte, halen bu konuda bilgi yetersizliği ve tutarsızlığı içinde bulundukları anlaşılmaktadır. 826

Tablo: 3 Öğrencilerin GDO lu Ürünlerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkilerine (11-14. anket soruları)yönelik Bulgular: MADDELER 11. Transgenik ürünler tüketimi vücudunun antibiyotik direnç arttırır. 12. Transgenik ürünler insan vücudunda toksik etki gösterir. 13. Transgenik ürünler insan vücuduna alerjik etki gösterir. 14. Transgenik ürünler ekosistem tür dağılımını ve dengesini etkiler. DOĞRU YANLIŞ BİLGİMYOK f % f % f % 35 11,0 254 79,9 29 9,1 253 79,6 35 11,0 30 9,4 229 72,0 61 19,2 28 8,8 235 73,9 21 6,6 62 19,5 Transgenik ürünlerin tüketimi insan vücudunun antibiyotik direncini artırır. ifadesine öğrencilerin % 11,0 ı doğru, %79,9 u yanlış, %9,1 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünler insan vücudunda toksik etki gösterir. ifadesine ise öğrencilerin % 79,6 sı doğru, %11,0 ı yanlış, %9,4 ü bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünlerin insan vücudunda alerjik etki gösterir ifadesine öğrencilerin % 72,0 ı doğru, %19,2 si yanlış, %8,8 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Transgenik ürünler ekosistemdeki tür dağılımını ve dengesini etkiler ifadesine öğrencilerin % 73,9 u doğru, %6,6 sı yanlış, %19,5 i bilgim yok yanıtını vermiştir. Verilere göre; öğrencilerin büyük çoğunluğunun GDO lu ürünlerin insan sağlığına ve çevreye zarar verdiğini düşündükleri görülmektedir. Bitkilere kazandırılan yeni özellikler, bu bitkilerin yasadıkları çevredeki floranın bozulmasına, doğal türlerde genetik çeşitlilik kaybına, ekosistemdeki tür dağılımının ve dengesinin bozulmasına dolayısı ile genetik kaynakları oluşturan yabani türlerin yok olmasına neden olabilecektir. Genetik olarak değiştirilmiş bitkilerin çiçek tozlarının rüzgar, kuş, arı, böcek, mantar ve bakterilerce taşınması sonucu, uzaktaki bitki türlerinin de etkilenmesi ve genetik kirlilik oluşması mümkündür. (Özgen vd. 2007). GDO ların insan sağlığı üzerine etkileri konusunda yapılan araştırmalar sonucunda antibiyotiklere karşı direnç, allerjinite ve toksisite gibi etkiler tespit edilmiştir. Ancak GD ürünlerin sağlık üzerinde, özellikle uzun dönemde yaratabilecekleri etkiler üzerinde henüz tam bir bilgi bulunmamaktadır. (Atsan ve Kaya 2008) 827

Bulgularımıza paralel olarak Çelik ve Balık (2007) 8. Sınıflar üzerinde yaptığı araştırmada öğrencilerin genetiği değiştirilmiş maddelerin insan sağlığını olumsuz etkilemediği fikrine katılmadığı tespit edilmiştir. Temelli (2011) yaptığı çalışmada öğrencilerin transgenik ürünlerin insan vücudunda alerjik etki gösterip göstermediğine yönelik öğrencilerin belirsizlikler yasadıkları ve konuyla ilgili yeterli bilgiye sahip olmadıklarını tespit etmiştir. Demir ve Pala (2007) nın genetiği değiştirilmiş organizmalara toplumun bakış açısını belirlemek amacıyla yaptığı araştırmasında katılımcıların %45,73 ü GDO ların sağlık sorunları yaratabileceğini belirtmiştir. Özdemir vd. (2010) in yaptığı araştırmada katılımcıların çoğunluğunun, GDO ların yaygınlaşmasının insan sağlığına ve gelişmekte olan ülkelerin sosyo-ekonomik yapılarına zarar vereceği düşüncesiyle GDO lu ürünleri onaylamamıştır. Tablo: 4 Öğrencilerin GDO lu Ürünlerin Tüketimine (15-19. anket soruları) Yönelik Bulgular: MADDELER 15. Transgenik ürünlerle dünyadaki açlık önlenebilir. 16. Transgenik ürünleri tüketirim, aileme de tükettiririm. 17.GDO lu ürünlerin kullanımı insanlar için faydalıdır. 18. GDO lu ürünlerin kullanımı insanlar için zararlıdır. 19.Gelecek 5 yılda ben ve ailem transgenik ürünlerden faydalanacağız. DOĞRU YANLIŞ BİLGİMYOK f % f % f % 117 36,8 123 38,7 78 24,5 31 9,7 247 77,7 40 12,6 26 8,2 269 84,6 23 7,2 266 83,6 24 7,5 28 8,8 50 15,7 168 52,8 100 31,4 Transgenik ürünlerle dünyadaki açlık önlenebilir ifadesine öğrencilerin %36,8 i doğru, %38,7 si yanlış, %24,5 i ise bilgim yok cevabını vermiştir. Transgenik ürünleri tüketirim aileme de tükettiririm. ifadesine öğrencilerin %9,7 si doğru, %77,7 si yanlış, %12,6 sı bilgim yok cevabını vermiştir. GDO lu ürünlerin kullanımı insanlar için faydalıdır. ifadesine öğrencilerin %8.2 si doğru, %84,6 sı yanlış, %7,2 si bilgim yok cevabını vermiştir. 828

GDO ürünlerin kullanımı insanlar için zararlıdır. ifadesine öğrencilerin %83,6 sı doğru, %7,5 i yanlış, %8,8 i bilgim yok cevabını vermiştir. Gelecek 5 yılda ben ve ailem transgenik ürünlerden faydalanacağız. ifadesine öğrencilerin %15,7 si doğru, %52,8 i yanlış, %31,4 ü bilgim yok cevabını vermiştir. Verilere göre; öğrenciler dünyadaki açlığın önlenmesinde GDO lu ürünleri tercih etmemektedir. Bunun nedeni dünyadaki açlığın gün geçtikçe artarak devam etmesi ya da GDO nun insan sağlığı için taşıdığını düşündükleri olası riskler olabilir. GDO konusunun dünya literatürüne giriş öyküsü incelendiğinde çok önemli bir gerekçenin varlığı dikkat çekmektedir: Dünyada var olan açlığa çözüm arayışı. Çıkış noktası itibariyle anlamlı olan bu çaba yıllar içinde başka bir noktaya gelmiş, süreç aslında dünyada var olan besin kaynaklarının eşit dağılımı sağlandığında başka kaynaklara gereksinim olmadığı ile ilgili kanıtları ortaya koymuştur. 1996 yılında yapılmış olan Dünya Gıda Zirvesi sonuç raporuna göre; gerekli ve yeterli önlemle o dönem için var olan 800 milyon açlıkla mücadele eden kişi sayısının 2015 yılında yarı yarıya azaltılması amaçlanmıştır. Oysa 2009 yılı raporları Dünyada aç insan sayısının 1.02 milyara ulaştığını belirtmektedir. Bu da yeryüzündeki her altı kişiden birisinin aç olduğu anlamı taşımaktadır. Bu durumda üretilmeye başlandığı dönemden bu yana GDO lu ürünlerin açlığa çözüm olamadığı ifade edilebilir. (Aslan ve Şengelen, 2010) Öğrencilerin büyük çoğunluğunu GDO lu gıdaları zararlı kabul etmiş; kendisi ve ailesi için transgenik ürünleri tüketmeyi reddetmiştir. Benzer olarak Kaya vd. (2012) nin yaptığı çalışmada genel olarak katılımcıların genetiği değiştirilmiş gıdaları alma ve tüketme konusunda olumsuz bir tutuma sahip oldukları, bu ürünlerin yerine organik ürünleri tercih ettikleri tespit edilmiştir. Literatürdeki diğer alan çalışmaları da bulgularımıza benzerlik göstermektedir. ( Demir ve Pala; 2007; Ergin vd. 2008; Çiçekçi, 2010; Özdemir vd. 2010; Beyoğlu ve Özgen, 2010; Temelli, 2011) GDO lu ürünlerin gelecekteki etkileri ile ilgili belirsizlikler tüketicilerin bu yönde kaygı duymalarına neden olmaktadır. 829

Tablo: 5 Öğrencilerin GDO lu Ürünlerin Dünya ve Ülkemizdeki Durumuna (20-23. anket soruları)yönelik Bulgular: MADDELER 20. Transgenik ürünler son zamanlarda marketlerde bulunmaktadır. 21. Transgenik ürün üretimi dünya ülkelerinde serbesttir. 22. Transgenik ürün üretimi ülkemizde serbesttir. 23.Ülkemizde devlet kurumlarınca transgenik ürünlerle ilgili uygun düzenlemeler yapılmaktadır. DOĞRU YANLIŞ BİLGİMYOK f % f % f % 232 73,0 17 5,3 69 21,7 93 29,2 47 14,8 178 56,0 119 37,4 45 14,2 154 48,4 80 25,2 77 24,2 161 50,6 Transgenik ürünler son zamanlarda marketlerde bulunmaktadır. ifadesine öğrencilerin %73,0 ı doğru, %5,3 ü yanlış, %21,7 si bilgim yok cevabını vermiştir. Transgenik ürün üretimi dünya ülkelerinde serbesttir. ifadesine öğrencilerin %29,2 si doğru, %14,8 i yanlış, %56,0 ı bilgim yok cevabını vermiştir. Transgenik ürün üretimi ülkemizde serbesttir. ifadesine öğrencilerin %37,4 ü doğru, %14,2 si yanlış, %48,4 ü bilgim yok cevabını vermiştir. Öğrencilerin bu konuda yeterli bilgiye sahip olmadıkları görülmektedir. Ülkemizde devlet kurumlarınca transgenik ürünlerle ilgili uygun düzenlemeler yapılmaktadır. ifadesine öğrencilerin %25,2 si doğru, %24,2 si yanlış, %50,6 sı bilgim yok cevabını vermiştir. Modern biyoteknoloji uygulamalarının istenilen amaçlara ulaşması için öncelikle yasal düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır. GDO lar ile ilgili düzenlemeler ülkelere göre farklılık göstermektedir. AB ülkelerinde, %0,9 oranının üzerinde GDO içeren ürünlerde etiketleme yapılmak zorunda iken, ABD ve Kanada da ürünün GDO lu olduğunu etiket üzerinde belirtmek isteğe bağlıdır. Ülkemizde uygulanan biyogüvenlik yasası ve yönetmeliklerinde yalnızca GDO lu yem ve gıdalardan bahsetmekte, ekimi ve ithalatının yasak olduğu belirtilen GDO lu tohumlar ile ilgili herhangi bir karar içermemektedir. İthalatının yıllardır yasak olduğu belirtilen tohumların ülkeye girişinin nasıl kontrol edildiği ve engellendiği ile ilgili ise bilgi bulunmamaktadır. (Arslanhan, 2010) 830

Öğrencilerin büyük çoğunluğu dünyada ve ülkemizde transgenik ürünlerle ilgili yapılan düzenlemelerden habersiz olduğu görülmektedir. Öğrencilerin çoğu marketlerde GDO lu ürünlerin satıldığını düşünmektedirler. Çiçekçi (2008) in yaptığı araştırmada katılımcıların % 51.5 i; Temelli (2011) in yaptığı araştırmada katılımcıların % 45.3 ü ülkemizde devlet kurumlarınca transgenik ürünlerle ilgili uygun düzenlemelerin yapılıp yapılmadığına dair bilgisi olmadığını ifade etmiştir. 3.2. Öğrencilerin Öğrenim Gördükleri Okul ve Sınıf Değişkenlerine Göre Transgenik Ürünler Konusundaki Bilgilerinin Karşılaştırılmasına Yönelik Bulgular ve Tartışma Öğrencilerinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların; okul bazında betimsel istatistik analiz verileri Tablo 6 da gösterilmiştir. Tablo-6: Okullar İçin Betimsel Analizler Okul N X Medyan SS Basıklık Çarpıklık AAL 195 31,48 32 3,48 0,066-0,627 YML 123 30,11 31 4,27-0,274-0,489 AAL lisesi öğrencilerinden ankete katılan 195 öğrencinin puanlarının ortalamaları 31,48; medyanı 32 ve standart sapma değeri 3,48 olarak bulunmuştur. YML lisesi öğrencilerinden ankete katılan 123 öğrencinin puanlarının ortalamaları 30,11; medyanı 31 ve standart sapma değeri 4,27 olarak bulunmuştur. Basıklık ve çarpıklık katsayısının -1 ile +1 değerleri arasında olması verilerin normal dağıldığını gösterir. Öğrencilerinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların; sınıf bazında betimsel istatistik analiz verileri Tablo 7 de gösterilmiştir. 831

Tablo-7: Sınıflar İçin Betimsel Analizler Okul N X Medyan SS Basıklık Çarpıklık 1 65 29,75 31 4,80-0,625-0,647 2 99 31 32 3,51-0,473-0,534 3 53 31,60 32 3,29 0,214-0,534 4 101 31,33 32 3,65-0,304-0,278 65 birinci sınıf öğrencisinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların ortalaması 29,75; medyanı 31 ve standart sapma değeri 4,80 olarak bulunmuştur. 99 ikinci sınıf öğrencisinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların ortalaması 31; medyanı 32 ve standart sapma değeri 3,51 olarak bulunmuştur. 53 üçüncü sınıf öğrencisinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların ortalaması 31,60; medyanı 32 ve standart sapma değeri 3,29 olarak bulunmuştur. 101 dördüncü sınıf öğrencisinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların ortalaması 31,33; medyanı 32 ve standart sapma değeri 3,65 olarak bulunmuştur. Basıklık ve çarpıklık katsayısının -1 ile +1 değerleri arasında olması verilerin normal dağıldığını gösterir. Böylece araştırma için kullanılacak testlerde parametrik testlerin kullanılması mümkündür. 3.2.1. Öğrencilerin öğrenim gördükleri okula göre: AAL ve YML öğrencilerinin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanları okul düzeyine göre karşılaştırmak amacıyla bağımsız gruplar T testi uygulanmıştır. Öğrencilerin öğrenim gördükleri okul düzeyine göre t- testi analiz sonuçları Tablo 8 da gösterilmiştir. 832

Tablo 8: AAL ve YML Öğrencilerinin Öğrenim Gördükleri Okul Düzeyine Göre GDO Konusundaki Bilgi Düzeylerinin Bağımsız Gruplar T Testi Analiz Sonuçları Okul N X S sd t P AAL 195 31,48 3,48 YML 123 30,11 4,27 316 2,97,003* *p<0,05 Tablodan görüldüğü üzere okul değişkeni transgenik ürünler hakkındaki bilgi düzeyleri için anlamlı bir farklılık oluşturmuştur. Yapılan t-testi sonuçlarına göre AAL öğrencilerinin testten aldıkları puanların ortalamaları ile YML Lisesi öğrencilerinin testten aldıkları puanların ortalaması arasında istatistiksel olarak AAL öğrencileri lehine anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür. 3.2.2. Öğrencilerin öğrenim gördükleri sınıf düzeyine göre: Öğrencilerin transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeylerine yönelik yapılan anketten aldıkları puanların sınıf düzeyine göre çoklu grup karşılaştırması yapabilmek için Tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. ANOVA Testi sonuçları tablo 9 da gösterilmiştir. Tablo 9: Öğrencilerin Öğrenim Gördükleri Sınıf Düzeyine Göre Transgenik Ürünler (GDO) Hakkındaki Bilgi Düzeylerine Yönelik ANOVA Testi Sonuçları Varyansın Kareler sd Kareler F p Anlamlı Kaynağı Toplamı Ortalaması Fark Gruplar arası 130,236 3 43,412 2,976,032* 2>1, 3>1, 4>1 Gruplar içi 4580,959 314 14,589 Toplam 4711,195 317 *p<0,05 833

Bu tabloya göre, AAL ve YML öğrencilerinin öğrenim gördükleri sınıf düzeyine göre transgenik ürünler (GDO) hakkındaki bilgi düzeyleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı fark vardır. Farklılığın hangi sınıflardan kaynaklandığını belirlemek için LSD çoklu karsılaştırma testi yapılmıştır. LSD Çoklu Karsılaştırma Testi sonuçları da Tablo 10 da gösterilmiştir. Tablo 10: Öğrencilerin Öğrenim Gördükleri Sınıf Düzeyine Göre Transgenik Ürünler (GDO) Hakkındaki Bilgi Düzeylerine Yönelik LSD Çoklu Karsılaştırma Testi Sonuçları (I) sınıf (J) sınıf Ortalama Fark (I-J) Sₓ p 1. Sınıf 2.sınıf -1,24615*,60976,042* 3.sınıf -1,84993*,70690,009* 4.sınıf -1,57289*,60737,010* 2. Sınıf 3.sınıf -,60377,65010,354 4.sınıf -,32673,54019,546 3. Sınıf 4.sınıf,27704,64785,669 *p<0,05 Tablo 10 a göre, AAL ve YML de öğrenim gören örgencilerin sınıf düzeyi açısından transgenik ürünler konusundaki bilgi düzeylerinde özellikle 1. Sınıf öğrencilerinin 2. 3. ve 4. sınıf öğrencileri ile aralarındaki fark istatistiksel açıdan anlamlı çıkmıştır.(p<.05) Yapılan LSD çoklu karşılaştırma testi sonuçlarına göre 1. Sınıf öğrencilerinin testten aldıkları puanların ortalamaları ile 2., 3., ve 4. sınıf öğrencilerinin testten aldıkları puanların ortalaması arasında istatistiksel olarak 2., 3., ve 4. sınıf öğrencileri lehine anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür. Bunun sebebi lise 2. Sınıf biyoloji dersinde kalıtımın genel ilkeleri ünitesinin işlenmesi olabilir. 4.SONUÇ Yapılan bu çalışmadan elde edilen sonuçlar şöyle sıralanabilir: 1. Lise öğrencilerinin GDO nun açılımına yönelik yeterli bilgiye sahip olduğu görülmüştür. 834

2. Lise öğrencilerinin transgenik ürünler (GDO) hakkında yeterli düzeyde bilgiye sahip olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. 3. Öğrencilerin gen aktarım maliyeti hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığı görülmüştür. 4. Öğrenciler, transgenik ürünlerin özelliklerinin, doğal ürünlerin özelliklerine kıyasla aynı olmadığını düşünmekte ama transgenik ürünlerin üstün özelliklere sahip olmadığını düşünmektedirler. 5. GDO ürünlerin kullanımı konusunda bilimsel temellere dayalı bilgiye sahip olmadıklarından dolayı; GDO lu ürünlere karşı şüpheyle ve GDO lu ürünlerin tüketimine karşı önyargıyla yaklaştıkları görülmektedir. 6. Öğrenciler transgenik ürünlerin insan ve çevre sağlığını olumsuz etkilediğini düşünmektedir. 7.Transgenik ürünler ile ilgili ülkemizde yapılan yasal düzenlemelerden öğrencilerin yeterli bilgiye sahip olmadıkları görülmektedir. 8. Anadolu lisesinde okuyan öğrenciler ile meslek lisesinde okuyan öğrencilerin bilgi düzeyleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı fark olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 9.Öğrencilerin öğrenim gördükleri sınıf düzeyine göre transgenik ürünler (GDO) hakkında bilgi düzeyleri arasında istatistiksel açıdan önemli fark olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 5.ÖNERİLER Araştırma sonucunda elde edilen bulgular sonucunda şu öneriler getirilmiştir: 1.Okullarda fen bilimleri/bilim uygulamaları/biyoloji derslerinde verilen müfredat içerisine biyoteknoloji ve ürünleri ile ilgili doyurucu bilgi koyulmalıdır. 2.Öğrencilerin besin üretimindeki yeni yöntemler hakkında yeterli bilgiye sahip olmaları, GDO lu organizmalar ve bu organizmaların faydaları, riskleri ve ülkemizdeki durumu konusunda bilgilendirilmeye ihtiyaç vardır. 3.MEB ve üniversiteler arası işbirliği yapılarak öğrencilere, öğretmenlere doğru ve güncel bilgi aktarımı için biyoteknoloji ve ürünleri konusunda eğitim çalışmaları olmalıdır. 835

KAYNAKÇA ADIZEL, Ö.,ÖZDEMİR, K., DURMUŞ, A.,AKIN, G.(2010); Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (GDO) Doğa ve İnsana Etkileri;Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Yıl: 2010 Cilt:15 Sayı: 2 Sayfa: 148-153 AKKAYA, A.,PAZARLIOĞLU, N.(2012); 21.Yüzyılın Anahtar Teknolojisi: Beyaz Biyoteknoloji (Key Technology Of 21st Century: White Biotechnology) Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyokimya Bölümü Bornova-İzmir AKURGAL, E. (1997) Anadolu Kültür Tarihi, TUBİTAK Popüler bilim kitapları. ANON (2004). Türkiye GDO. (http://www.ekoses.com/ekolojikyasamportali/bpg/publication_view.asp?iabspos=1&vjob=vd ocid,147035) ANON (2006). Biyoteknoloji. (http://www.izmircevre.gov.tr) ANON (2007). Doktora Öğrencimize, Bilimsel Çalışma Ödülü. (http://www.ankara.edu.tr/yazi.php?yad=5993) ARSLANHAN, S.(2010); Türkiye, GDO ile Ekonomik ve Sosyal Açıdan Nasıl Getiri Sağlar? TEPAV Politika Notu Şubat 2010. ASLAN, D.,ŞENGELEN, M.(2010); Farklı Boyutlarıyla Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, Ankara Tabip Odası Mart 2010. ATSAN, T., KAYA, T.E. (2008); Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (Gdo) Tarım ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri U. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 2, 1-6 (Journal Of Agricultural Faculty Of Uludag University) BEYOĞLU, S.A., ÖZGEN, Ö., 2010. Tüketicilerin Tarımsal ve Tıbbi Biyoteknolojiye Yönelik Tutumları İle Fayda Ve Risk Algılarının İncelenmesi. The Journal Of International Social Research, 3(10): 91-103. BİLEN, K.,ÖZEL, M. (2012); Üstün Yetenekli Öğrencilerin Biyoteknolojiye Yönelik Bilgileri Ve Tutumları, (Gifted Students Knowledge And Attitudes Toward Biotechnology) Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi (Efmed) Cilt 6, Sayı 2, Aralık 2012, Sayfa 135-152. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (1992) (http://www.mfa.gov.tr/biyolojik-cesitliliksozlesmesi.tr.mfa) 836

ÇANKAYA, C., İŞÇEN, C.F.(2015);Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara (GDO) Dair Bilgi Düzeylerinin Ve Görüşlerinin Belirlenmesi (Determining The Knowledge And The Opınıons About The Genetıcally Modıfıed Organısms (GMO) Of Pre-Servıce Scıence Teachers ) The Journal Of Academic Social Science Studies International Journal Of Social Science Doi Number: Http://Dx.Doi.Org/10.9761/Jasss2714 Number: 32, P. 537-554, Winter III 2015. ÇELIK, V., BALIK, D.T.(2007); Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 23 (1-2) 13-23 (2007). ÇIVGIN, H.(2016); Uluslararası Sözleşmeler ve Türkiye deki GDODüzenlemeleri Işığında Biyogüvenlik Kurulu Kararları (Biosafety Board Decisions According To International Conventions And To GMO Regulation in Turkey);Eğitim Bilim Toplum Dergisi / Cilt:14 Sayı:53 Kış: 2016 Sayfa: 112-139 ÇİÇEKCİ, O. (2008); İlköğretim Okullarında Görevli Öğretmenlerin Transgenik Ürünler (GDO) Konusundaki Bilgilerinin Ve Görüşlerinin Belirlenmesi; Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Aile Ekonomisi Ve Beslenme Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008 DEDE, Ö., ELÇIN,A. E.(2008); Lise Öğrencilerinin ve Biyoloji Öğretmenlerinin Biyoloji Alanındaki Yeni Gelişmelerden Haberdar Olmasında Basının Rolü (The Role Of Printed Media On Awareness Of High School Students And Biology Teachers About The New Developments İn The Biology Field) Eğitim Ve Bilim 2008, Cilt 33, Sayı 148 DEMİR, B., DÜZLEYEN, E.(2011); İlköğretim 8. Sınıf Öğrencilerinin GDO Bilgi Düzeylerinin İncelenmesi DEMİR, A., PALA, A. (2007); Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Toplumun Bakış Açısı; Hayvansal Üretim 48(1): 33-43, 2007 ERGİN, I., GÜRSOY, Ş., ÖCEK, Z.A. ve diğerleri. (2008). Sağlık Meslek Yüksek Okulu Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Dair Bilgi, Tutum ve Davranışları. TAF Preventive Medicine Bulletin, C/S. 7(6): 503-508. ISAAA Briefs (International Service for the Acquisition of Agri-Biotechnology Applications,2014) http://www.isaaa.org/resources/publications/annualreport/2015/default.asp KAYA, E., GÜRBÜZ, H., DERMAN, M. (2012); Üniversite Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Gıda Ürünlerine Bakışı (Perceptions Of University Students Towards Genetically 837

Modified Food Products) Iğdır Üni. Fen Bilimleri Enst. Der. / Iğdır Univ. J. Inst. Sci. &Tech. 2(3): 55-60, 2012 MEB Talim ve Terbiye Kurumu Başkanlığı, T.C. Öğretim Programı (2013). (20.10.2013), (http://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72) ÖZDEMİR, O., GÜNEŞ, M.H., DEMİR, S. (2010); Üniversite Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara (GDO lara) Yönelik Bilgi Düzeyleri -Tutumları ve Sürdürülebilir Tüketim Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi (The Level Of Knowledge - Attıtudes Of Students Towards Genetıcally Modıfıed Organısm (GMO) And Its Evaluatıon Accordıng To Sustaınable Consumptıon Educatıon) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi ÖZDEN, M.,AKGÜN, A., ÇİNİCİ, A., GÜLMEZ, H., DEMİRTAŞ, F. (2013) ;8. Sınıf Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) Hakkındaki Bilgi Düzeyleri ve Biyoteknolojiye Yönelik Tutumlarının İncelenmesi Adıyaman Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi 3 (2) (2013) 94-115 ÖZEL, M., ERDOĞAN, M., UŞAK, M., PROKOP, P. (2009); Lise Öğrencilerinin Biyoteknoloji Uygulamalarına Yönelik Bilgileri ve Tutumları Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory&Practice Winter 9(1) 2009 297-328 ÖZGEN, Ö., EMİROĞLU, H., YILDIZ, M., TAŞ, A.S., PURUTÇUOGLU, E.(2007); Tüketiciler Ve Modern Biyoteknoloji: Model Yaklaşımlar Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü Yayınları No: 1 Ankara SEMENDEROĞLU, F.,AYDIN, H.(2014); Öğrencilerin Biyoteknolojive Genetik Mühendisliği Konularını Kavramsal Anlamalarına Yapılandırmacı Yaklaşımın Etkisi; Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 9/8 Summer 2014, P. 751-773, Ankara-Turkey SICAKER, A., ÖZ AYDIN, S.(2015); Ortaöğretim Biyoteknoloji ve Gen Mühendisliği Kavramlarının Öğrenciler Tarafından Değerlendirilmesi; OMÜ Eğt. Fak. Derg. / OMU J. Fac. Educ. 2015, 34(2), 51-67 SİNAN, O.(2015); Öğrencilerin Biyoteknoloji İle İlgili Bilgi ve Tutumların Farklı Değişkenlere Göre İncelenmesi; YYÜ Eğitim Fakültesi Dergisi (YYU Journal of Education Faculty),2015,Cilt:XII, Sayı:I,183-201 http://efdergi.yyu.edu.tr SÖKMEN, M.A. (2005); Genetik Yapısı Değiştirilmiş Bitkiler ve Bitki Koruma Amaçlı Kullanımı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 20:3.105-109 (2005). 838

SÖNMEZ, A. (2011); Fen Ve Teknoloji Öğretmen Adaylarının GDO lu Besinler Hakkındaki Bilgileri, Risk Algıları, Tutumları Ve Böyle Bir Konunun Öğretimine Yönelik Öz Yeterlilikleri; Ahi Evran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir SÜRMELİ, H.,ŞAHİN, F. (2009); Üniversite Öğrencilerinin Biyoteknoloji Çalışmalarına Yönelik Bilgi Ve Görüşleri; Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2009 Cilt:03 No:37 Syf: 33-45 http://egitim.cu.edu.tr/efdergi Aralık 2000 Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (Yayın No. Tüsiad-T/2000-12/289) TANIR, S. (2005). Çukurova Üniversitesi Birinci Sınıf Fen Grubu Öğrencilerinin Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği Konusundaki Bilgilerinin Değerlendirilmesi Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Orta Öğretim ve Fen ve Matematik Alanları Bölümü Biyoloji Ana Bilim Dalı. TEMELLİ, A., KURT, M.(2011); Üniversite Öğrencilerinin Transgenik Ürünler (GDO) Konusundaki Bilgi ve Görüşlerinin Belirlenmesi Kuramsal Eğitim bilim, 4 (2), 247-261, 2011 TÜSİAD (2007); Uluslararası Rekabet Stratejileri: Biyoteknoloji; Tüsiad Rekabet Stratejileri Dizisi-7 UZUNKOL, E. (2012); Sınıf Öğretmeni Adaylarının Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara (GDO) İlişkin Algılarının Metaforlar Aracılığıyla Analizi; Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi (Journal Of Research in Education And Teaching) Kasım 2012, Cilt 1, Sayı 4, Makale 11, Issn: 2146-9199 ÜNAL, A.;Türkiye de GDO Mevzuatı; Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Biyoteknoloji Araştırma Merkezi TC. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı www.tfd.org.tr/kongre/2013/04_au.pdf VELİOĞLU, S. (2000); Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar; Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü, Ankara Gıda (2000) 25(1): 5-15 YEŞİLBAĞ, D.(2004); Tarımsal Ve Hayvansal Ürünlerde Modern Biyoteknoloji ve Organik Üretim, Uludağ Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi YILMAZ, B.,ÜNER, A.K., ERCAN, A. (2015); Üniversite Öğrencilerinin Biyoteknoloji ve Genetiği Değiştirilmiş Gıdalar ile İlgili Tutumları (The Attitudes Of University Students About Biotechnology And The Genetically Modified Foods); Akademik Gastroenteroloji Dergisi 2015; 14(2): 64-71 839

YÜCE, Z.,YALÇIN, N.(2009); Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının Biyoteknoloji Konusundaki Bilgi Düzeyleri 840