Okula Yardımcı SBS ye Hazırlık 8. Sınıf Fen ve Teknoloji KONU ANLATIMLI SORU KİTABI Yasemin Ayan Taşdemir Redaksiyon Serhat BİLİR Fatma AVANOĞLU PALME YAYINCILIK Ankara, 2012 I
PALME YAYINLARI: 735 8. Sınıf Fen ve Teknoloji / Yasemin Ayan Taşdemir Yayına Hazırlama : PALME Dizgi-Grafik Tasarım Birimi (Safure Arslan) Yayın Editörü : Cemil AYAN 2012 Yayıncı Sertifika No : 14142 ISBN : 978-605-355-106-5 Baskı : Tuna Matbaacılık San. ve Tic. A. Ş. Basımevi Sertifika No : 16102 Bu kitap 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kısmen ya da tamamen basılamaz, dolaylı dahi olsa kullanılamaz, teksir, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Her hakkı saklıdır, PALME YAYIN- CILIĞA aittir. GENEL DAĞITIM YAZIT Yayın-Dağıtım Sağlık Sokak 17/30 Sıhhiye-ANKARA Tel 0312-433 63 85-433 56 65 Faks 0312-433 73 17 II
Mustafa Kemal Atat rk
EDİTÖR DEN İlköğretimde uygulanmakta olan yeni öğretim programının ana felsefesi, yaşam temelli yaklaşımı esas almasıdır. Bu yaklaşımla, soyut gibi algılanan birçok kavram gerçek yaşamla ilişkilendirilmiş, somut hale getirilmiştir. Bu yaklaşım okullarımızdaki öğretim sürecine tam olarak yerleştirildiği ve uygulandığı zaman öğrencilerimizin derslere olan ilgi ve motivasyonları önemli bir ölçüde artacaktır. Palme yayıncılığın ilköğretim için hazırladığı bu kitap serisinin içeriği yukarıda belirtilen bakış açısı çerçevesinde oluşturulmuştur. Ayrıca bu kitaplar SBS ye uygun niteliktedir. Palme yayıncılıktan çıkan bu kitap serisinin tüm öğrencilerimize yararlı olması ve tüm öğretmenlerimizin işini kolaylaştırması dileğiyle... 2012 Ankara Cemil AYAN IV
ÖNSÖZ Sevgili Öğrenciler, Gelişmekte olan bir toplum için Fen ve Teknoloji, eğitimin önemli bir boyutunu oluşturur. Bu yüzden yazılan kitapların eğitim için ihtiyaç duyulan bilgiye ve çağın gerektirdiği gibi gelişen bilim ve teknolojiye ayak uydurması gerekir. Öğrencilerimizin başarılı ve donanımlı bireyler olması için bilim ve teknolojideki gelişmeler, onlara doğru bir şekilde aktarılmalıdır. Hazırladığım bu kitapta; sade, anlaşılır bir dilde Milli Eğitim Bakanlığı nın müfredatına uygun konu anlatımı, etkinlikler ve çoktan seçmeli sorular yer almaktadır. Yoğun ve uzun süren çalışmalar sonucunda hazırladığım bu kitapta Palme Yayıncılığın genel müdürü Sn. İlhan Budak a, her türlü desteğini esirgemeyen değerli editörümüz Cemil Ayan a, kitabın dizgi aşamasındaki çalışmalarından dolayı Safure Arslan ve Ayşegül Doğan Bircan a teşekkürlerimi sunarım. tan çıkan bu kitabın tüm öğrencilere ve değerli meslektaşlarıma yararlı olması ve katkı sağlaması dileğiyle... Ağustos 2012 Ankara Yasemin Ayan Taşdemir yaseminler79@hotmail.com
İÇİNDEKİLER HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM ÜNİTE 1 Sayfa No Mitoz Bölünme...12 Test 1...12 Test 2...15 Test 3...18 Etkinlik (1 6)...20-23 Kalıtım...24 Test 4...24 Test 5...26 Test 6...28 Etkinlik (7 11)...30 33 Mayoz Bölünme...34 Test 7...34 Test 8...36 Etkinlik (12 15)...38-39 DNA ve Genetik Kod...40 Test 9...40 Test 10...42 Etkinlik (16 19)...45-44 Çevre Etkilerinin Kalıtıma Etkisi...44 Test 11...44 Test 12 48... Etkinlik (20 23)...52-53 Karma Test 1...56 Karma Test 2...58 Karma Test 3...60 Karma Test 4...62 Karma Test 5...64 Karma Test 6...66 Karma Test 7...68 KUVVET VE HAREKET ÜNİTE 2 Sayfa No Sıvıların Kaldırma Kuvveti...72 Test 1...72 Test 2...74 Bazı Cisimler Nasıl Yüzer, Batar?...75 Test 3...76 Test 4...78 Etkinlik (1 10)...80 85 Basınç...86 Test 5...86 Test 6...88 Test 7...90 Test 8...92 Etkinlik(11 18)...94 99 Karma Test 1...100 Karma Test 2...102 Karma Test 3...104 Karma Test 4...106 Karma Test 5...108 Karma Test 6...110 Karma Test 7...112 VI
MADDENİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ ÜNİTE 3 Sayfa No Elementlerin Sınıflandırılması...116 Test 1...116 Test 2...119 Test 3...122 Test 4...124 Test 5...126 Etkinlik (1 6)...128 129 Kimyasal Bağlar...130 Test 6...130 Test 7...132 Etkinlik (7 10)...134-137 Kimyasal Tepkimeler...138 Test 8...138 Test 9...140 Test 10...142 Test 11...144 Test 12...146 Test 13...148 Etkinlik (11 15)...150 151 Asitler Bazlar...152 Test 14...152 Test 15...154 Test 16...156 Etkinlik (16 25)...158 161 Su Arıtımı...162 Test 1...162 Etkinlik (26)...164 165 Karma Test 1...166 Karma Test 2...168 Karma Test 3...170 Karma Test 4...172 Karma Test 5...174 Karma Test 6...176 Karma Test 7...178 Karma Test 8...180 SES ÜNİTE 4 Sayfa No Ses Dalgaları...184 Test 1...184 Test 2...185 Ses Dalgalarının Özellikleri...186 Test 3...188 Test 4...190 Etkinlik (1 5)...192 193 Müzik ve Fen...194 Test 5...194 Test 6...196 Test 7...198 Etkinlik (6 12)...200 201 Karma Test 1...202 Karma Test 2...204 Karma Test 3...206 Karma Test 4...208 Karma Test 5...210 VII
MADDENİN HALLERİ VE ISI ÜNİTE 5 Sayfa No Isı ve Sıcaklık...214 Test 1...214 Etkinlik (1 2)...216 217 Enerji Dönüşümü ve Öz ısı...218 Test 2...218 Test 3...220 Etkinlik (3 5)...222 223 Maddenin Halleri ve Isı Alışverişi...224 Test 4...224 Etkinlik (6 7)...226 227 Test 5...228 Test 6...230 Etkinlik(8 10)...232 233 Isınma Soğuma Eğrileri...234 Test 7...234 Etkinlik (11 13)...237 239 Karma Test 1...240 Karma Test 2...242 Karma Test 3...244 Karma Test 4...246 Karma Test 5...248 Karma Test 6...250 CANLILAR VE ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE 6 Sayfa No Besin Zincirinde Enerji Akışı...254 Test 1...254 Test 2...256 Test 3...258 Etkinlik (1 7)...260-265 Madde Döngüleri...266 Test 4...266 Test 5...268 Test 6...270 Etkinlik(8 14)...274 276 Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşümü...278 Test 7...278 Test 8...280 Test 9...282 Etkinlik(15 17)...284 285 Karma Test 1...286 Karma Test 2...288 Karma Test 3...290 Karma Test 4...292 Karma Test 5...294 VIII
YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK ÜNİTE 7 Sayfa No Elektrik Akımının Manyetik Etkisi...298 Test 1...298 Test 2...300 Test 3...302 Etkinlik (1 4)...305 Elektrik Enerjisi Isıya Dönüşür...306 Test 4...306 Test 5...308 Etkinlik (5 6)...310 311 Elektrikli Araçların Gücü...312 Test 6...312 Test 7...314 Etkinlik (7 9)...316 317 Karma Test 1...318 Karma Test 2...320 Karma Test 3...322 Karma Test 4...324 DOĞAL SÜREÇLER ÜNİTE 8 Sayfa No Evren ve Dünyamız Nasıl Oluştu?...328 Test 1...328 Test 2...330 Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri...331 Test 3...332 Test 4...334 Test 5...336 Etkinlik (1 5)...338-341 Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava olayları...342 Test 6...342 Test 7...344 Test 8...346 Etkinlik (6 8)...348 349 Karma Test 1...350 Karma Test 2...352 Karma Test 3...354 ETKİNLİK YANITLARI...357 TESTLERİN YANIT ANAHTARI...435 IX
Ünite 1 HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Sayfa No Mitoz Bölünme...12 Test 1...12 Test 2...15 Test 3...18 Etkinlik (1 6)... 20-23 Kalıtım...24 Test 4...24 Test 5...26 Test 6...28 Etkinlik (7 11)... 30 33 Mayoz Bölünme...34 Test 7...34 Test 8...36 Etkinlik (12 15)... 38-39 DNA ve Genetik Kod...40 Test 9...40 Test 10...42 Etkinlik (16 19)... 45-44 Çevre Etkilerinin Kalıtıma Etkisi...44 Test 11...44 Test 12...48 Etkinlik (20 23)... 52-53 Karma Test 1...56 Karma Test 2...58 Karma Test 3...60 Karma Test 4...62 Karma Test 5...64 Karma Test 6...66 Karma Test 7...68
KAZANIMLAR 1. Mitoz ile ilgili olarak öğrenciler; 1.1. Canlılarda büyüme ve üremenin hücre bölünmesi ile meydana geldiğini açıklar. 1.2. Mitozu, çekirdek bölünmesi ile başlayan ve birbirini takip eden evreler olarak tarif eder. 1.3. Mitozda kromozomların önemini fark ederek farklı canlı türlerinde kromozom sayılarının değişebileceğini belirtir. 1.4. Mitozun canlılar için önemini belirterek büyüme ve üreme ile ilişkilendirir. 2. Kalıtım ile ilgili olarak öğrenciler; 2.1. Gözlemleri sonucunda kendisi ile anne babası arasındaki benzerlik ve farklılıkları karşılaştırır. 2.2. Yavruların anne babaya benzediği, ama aynısı olmadığı çıkarımını yapar. 2.3. Mendel in çalışmalarının kalıtım açısından önemini irdeler. 2.4. Gen kavramı hakkında bilgi toplayarak baskın ve çekinik genleri fark eder. 2.5. Fenotip ve genotip arasındaki ilişkiyi kavrar. 2.6. Tek karakterin kalıtımı ile ilgili problemler çözer. 2.7. İnsanlarda yaygın olarak görülen bazı kalıtsal hastalıklara örnek verir. 2.8. Akraba evliliğinin olumsuz sonuçlarını araştırır ve tartışır. 2.9. Genetik hastalıkların teşhis ve tedavisinde bilimsel ve teknolojik gelişmelerin etkisine örnekler verir. 3. Mayoz ile ilgili olarak öğrenciler; 3.1. Üreme hücrelerinin mayoz ile oluştuğu çıkarımını yapar. 3.2. Mayozun canlılar için önemini fark eder. 3.3. Mayozu, miyozdan ayıran özellikleri listeler. 4. DNA ve genetik bilgi ile ilgili olarak öğrenciler; 4.1. Kalıtsal bilginin genler tarafından taşındığını fark eder. 4.2. DNA nın yapısını şema üzerinde göstererek basit bir DNA modeli yapar. 4.3. DNA nın kendini nasıl eşlediğini basit bir model yaparak gösterir. 4.4. Nükleotit, gen, DNA, kromozom kavramları arasıda ilişki kurar. 4.5. Mutasyon ve modifikasyonu tanımlayarak aralarındaki farkı örneklerle açıklar. 4.6. Genetik mühendisliğinin günümüzdeki uygulamaları ile ilgili bilgileri özetler ve tartışır. 4.7. Genetik mühendisliğindeki gelişmelerin insanlık için doğurabileceği sonuçları tahmin eder. 4.8. Genetik mühendisliğindeki gelişmelerin olumlu sonuçlarını takdir eder. 4.9. Biyoteknolojik çalışmaların hayatımızdaki önemi ile ilgili bilgi toplayarak çalışma alanlarına örnekler verir. 5. Canlıların çevreye adaptasyonu ve evrim ile ilgili olarak öğrenciler; 5.1. Canlıların yaşadıkları çevreye adaptasyonunun örneklerle açıklar. 5.2. Aynı yaşam alanında bulunan farklı organizmaların, neden benzer adaptasyonlar geliştirdiğini belirtir. 5.3. Canlıların çevresel değişimlere adaptasyonlarının biyolojik çeşitliliğe ve evrime katkıda bulunabileceğine örnekler verir. 5.4. Evrim ile ilgili farklı görüşlere örnekler verir.
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme HÜCRE BÖLÜNMESİ MİTOZ BÖLÜNME Saçlarımızın ve tırnaklarımızın uzaması, Yeni doğan bebeğin büyümesi, Vücudumuzdaki yaraların iyileşmesi, Bakteri, amip gibi tek hücreli canlıların çoğalması, Üreme hücrelerinin (yumurta, sperm, polen) oluşması, hücre bölünmesi sayesinde gerçekleşir. Hücre bölünmesi; Tek hücreli canlılarda çoğalmayı, Çok hücreli canlılarda erkek ve dişi üreme hücrelerinin oluşmasını, Yaraların iyileşmesini, Sistem, doku ve organların büyüyüp gelişmesini sağlar. Hücre neden bölünür? 1. 1 Hücre bölünmesi bütün canlılarda görülen bir olaydır. 2 Hücre bölünmesi hücre sayısının artmasını sağlar. 3 Belirli bir büyüklüğe ulaşan hücreler bölünerek çoğalır. 4 Hücre bölünmesi çok hücreli canlılarda sadece üremeyi sağlar. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerde hücre bölünmesi ile ilgili bilgiler verilmiştir. Buna göre kaç numaralı ifade yanlıştır? 3. Test 1 Yukarıda şekli verilen yapı ile ilgili; İçerisinde genler bulunur. Yapısında belirli şifrelere sahip olan genetik madde bulunur. Canlının kendine özgü özelliklerini taşır. Bütün canlı türlerinde eşit sayıda bulunur. Hücrenin bölünmesinin temel nedeni hücrenin büyümesidir. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 ifadelerinden hangisi yanlıştır? A) B) C) D) Şekildeki amip hücresi belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra bölünür ve iki yeni hücre oluşur. Sitoplazmanın bir kısmı kesiliyor. Çekirdekli kısım sitoplazmayı tamir eder.. Kesilmiş kısım ölür. 2. Aşağıdaki tabloda bazı canlı türlerinin kromozom sayıları verilmiştir. Canlı Türleri Kromozom sayıları Keçi 60 4. Eda: Melda: Bölünme aşamasına gelmemiş bir amipin sitoplazmasından bir parça kesiliyor. Amipte bölünme görülmez. Sitoplazmanın bir kısmı kesiliyor kısım ölür. Bölünme aşamasındaki amipin sitoplazmasından bir parça kesiliyor. Amip, bölünmesini gerçekleştiriyor ve iki yeni amip oluşuyor. Soğan 16 Güvercin 16 Deniz Yıldızı 94 Buna göre bu tablodan hangi sonuç çıkarılabilir? A) Kromozom sayısı fazla olan canlı daha gelişmiştir. B) Bitkilerin kromozom sayıları diğer canlılara göre daha fazladır. C) Canlı türleri farklı olsa bile kromozom sayıları aynı olabilir. D) En gelişmiş canlı deniz yıldızıdır. Kerem: Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin çizdiği şemada sadece mitoz bölünme gerçekleşmiştir? A) Yalnız Eda B) Eda ve Melda C) Kerem D) Melda ve Kerem 12
Mitoz Bölünme Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 5. niçin bölünür? Selin Öğretmenin sorusuna dört öğrencinin verdiği cevaplar aşağıdaki gibidir. Hücre, sitoplazma kütlesi ile hücre zarı arasındaki hacim - yüzey oranını dengelemek için bölünür. Sitoplazma hücre zarından daha hızlı büyür. Hücre zarı besin alışverişine yetemez. Hücre bölünmesinin temel nedeni hücrenin büyümesidir. Çekirdek, sitoplazmayı yönetmede yetersiz kalır ve bu yüzden hücre bölünür. Buna göre hangi öğrencilerin verdiği cevaplar doğrudur? A Didem ve Serhat B) Akın, Didem ve Simay C) Akın, Serhat ve Simay D) Akın, Serhat, Didem ve Simay 6. Mitoz bölünme, n ve 2n kromozomlu hücrelerde görülür. Mitoz bölünme başlangıcında DNA kendini eşler. Mitoz bölünme de kromatitlerin birbirinden ayrılması ile kromozom sayısı yarıya iner. Yukarıda verilen ifadelerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız B) Yalnız C) ve D), ve 7. Köpek (78 kromozomlu) Eğrelti otu (500 kromozomlu) Moli Balığı (46 kromozomlu) İnsan (46 kromozomlu) Yukarıdaki canlı resimlerine bakarak öğrenciler bazı yorumlar yapmıştır. Simgenur : Aynı kromozom sayısına sahip canlılar aynı türdendir. Sinem: Kromozom sayısı çok olan canlı çok gelişmiştir. Oğuzhan : Farklı türlerin kromozom sayıları aynı olabilir. Buna göre hangi öğrencilerin yaptığı yorumlar yanlıştır? A) Yalnız Simgenur B) Simgenur ve Sinem C) Sinem ve Oğuzhan D) Simgenur ve Oğuzlan 8. Aşağıdaki tabloda mitoz bölünme ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. I II III IV Bütün canlı hücrelerde görülür. Oluşan iki hücre kalıtsal özellik bakımından aynıdır. Bölünme sonucunda dört hücre oluşur. Tek hücrelilerde büyüme ve üremeyi, çok hücrelilerde büyüme ve gelişmeyi sağlar. Buna göre kaç numaralı ifade yanlıştır? A) I B) II C) III D) IV Not Bir hücredeki büyüme arttıkça hücrenin zarı yetersiz kalır. Çünkü hücre büyüdükçe ihtiyaçları da artar. Hücre zarı hücrenin ihtiyaçlarını karşılayamaz ve atıkları dışarı atmakta zorlanır. Ayrıca hücre büyüdükçe de hücrenin çekirdeğinin görevini yapması zorlaşır. Bu yüzden belirli bir büyüklüğe ulaşan hücre hacim-yüzey oranını dengelemek için bölünür. KROMOZOMLAR Kromozomlar canlıların kalıtsal özelliklerini taşıyan yapılardır. Tüm canlıların hücrelerinde her canlı türüne ve kendine özgü özelliklerini taşıyan kromozomlar bulunur. Kromozomun Genel Yapısı Kromozomların sayısı, şekli, büyüklüğü türden türe değişiklik gösterir. Aynı türdeki canlıların kromozom sayısı aynıdır. Farklı türdeki canlıların kromozom sayısı aynı olabilir. Örneğin ; moli balığı ile insanın kromozom sayısı aynıdır. Kromozom sayısının çok olması o canlının gelişmişlik düzeyini göstermez. Örneğin ; Eğrelti otunun 500, insanın 46 kromozomu vardır. Fakat insan eğreltiotuna göre çok daha gelişmiş bir canlıdır. Tür Kromozom Sayısı İnsan 46 Deniz yıldızı 94 Soğan 16 Keçi 60 Moli Balığı 46 Güvercin 16 Mısır 20 Eğreltiotu 500 Patates 90 Yukarıdaki tabloda bazı canlıların kromozom sayıları verilmiştir. 13
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme Vücut Kromozomu : Vücut hücreleri ile ilgili genleri taşıyan kromozomlardır. Saç rengi, göz rengi, boy uzunluğu gibi özellikler vücut kromozomları ile taşınır. Eşey Kromozomu : Üreme hücreleri ile ilgili genleri taşıyan kromozomlardır. X ve Y gibi cinsiyet kromozomları eşey kromozomlarıdır. Homolog Kromozom : Karşılıklı aynı gen bölgelerini bulunduran, biri anneden biri babadan gelen, şekil ve büyüklük bakımından aynı olan kromozomlardır. 2n kromozomlu hücrelerde bulunan kromozomlar çiftler halindedir. Vücut hücreleri, üreme ana hücreleri (yumurta ve sperm ana hücresi) 2n kromozomlu hücrelerdir. n kromozomlu hücreler, vücut hücrelerinde bulunan kromozom çiftlerinden yalnız bir tanesini bulundurur. Yumurta, sperm ve polen hücreleri n kromozomludur. 9. Yukarıdaki soruya dört öğrenci cevap veriyor. Beyza : 20 Yağız : 10 Arda : 15 Necip : 40 Buna göre hangi öğrencinin verdiği cevap doğrudur? A) Beyza B) Yağız C) Arda D) Necip 11. Aşağıdaki grafikte bir canlıya ait hücre bölünmesinde meydana gelen kromozom sayısının değişimi verilmiştir. Kromozom sayısı Buna göre; Manas Bölünme sayısı Kalıtsal çeşitlilik sağlar. Tek hücreli canlılarda üremeyi sağlar. Not Yumurta ve sperm hücrelerinin birleşmesiyle oluşan zigot 2n kromozomludur. Bir insan zigotunda 46 kromozom bulunur. Bunlardan 23 ü anneden, 23 ü babadan gelir. Hücre bölünmesi, mitoz ve mayoz bölünme olmak üzere iki farklı şekilde gerçekleşir. MİTOZ BÖLÜNME Mitoz bölünme; tek hücreli canlılardan, çok hücreli canlılara kadar bütün canlılarda gerçekleşir. Bölünme sonucunda iki hücre oluşur. Oluşan iki hücre kalıtsal özellik ve kromozom sayısı bakımından aynıdır. Mitoz bölünme sonucunda kromozom sayısı sabit kalır. Mitoz bölünme, tek hücreli canlılarda büyüme ve çoğalmayı, çok hücreli canlılarda büyümeyi, gelişmeyi ve yıpranan dokuların onarılmasını sağlar. Mitoz bölünme canlılarda devamlılığı sağlar. Çekirdek Bölünmesi MİTOZ BÖLÜNME Sitoplazma Bölünmesi 10. Büyümeyi sağlar. Amipte çoğalmayı sağlar. Yaraların onarılmasını sağlar. Sperm ve yumurta hücrelerinin oluşmasını sağlar. Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söylediği olaylar mitoz bölünme ile gerçekleşir? A) Petek ve Can B) Esra ve Can C) Esra ve Eren D) Petek, Esra ve Can Ufuk Betül Türkay Canlıların kalıtsal devamlılığını sağlar. Çok hücrelilerde büyüme ve gelişmeyi sağlar. grafikte verilen bölünme ile ilgili öğrencilerden hangisinin söylediği ifade yanlıştır? A) Manas B) Ufuk C) Betül D)Türkay 12. Eşeysiz üreyen canlılar arasında kalıtsal çeşitlilik yoktur. Yukarıdaki cümlenin nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Mayoz Bölünme B) Mitoz Bölünme C) Döllenme D) Parça Değişimi 14
Mitoz Bölünme Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 1. Yukarıdaki şekilde mitoz bölünmenin bir aşaması gösterilmiştir. Buna göre şekli verilen aşamadan sonraki aşama aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) Test 3. Aslı, mitoz bölünme ile ilgili bir araştırma yapıyor ve araştırma sonucunda aşağıdaki ifadelere ulaşıyor. Sitoplazma bölünür. İğ iplikleri kaybolur. İki hücre oluşur. 2 Kromozomlar arasında parça değişimi gerçekleşir. Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozomları oluşturur. Her kromozom kromatit adı verilen iki parçadan meydana gelir. Çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolur. Hücre bölünmeye başlamadan önce bölünme için hazırlık yapar. DNA ve setrioller kendini eşler. 2. C) D) Kromozomlar iğ ipliklerine bağlanır. Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozom halini alır. Çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolur. DNA kendini eşler. Protein ve ATP sentezi hızlanır. Kardeş kromatitler kutuplara doğru çekilir. Çekirdek zarı ve çekirdekçik tekrar oluşmaya başlar. Yukarıda bir hücrenin mitoz bölünme sırasında çekirdek bölünmesinin evrelerinde meydana gelen olaylar yazılmıştır. Buna göre bu olayların oluşma sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) C) D) Buna göre Aslı nın karşılaştığı olaylardan hangisi mitoz bölünme de görülmez? A) B) C) D) 4. Mitoz bölünme çekirdek ve sitoplazma bölünmesi ile gerçekleşir. Aşağıda çekirdek bölünmesinin aşamaları gösterilmiştir. I. II. III. IV. Buna göre çekirdek bölünmesinin aşamaları aşağıdakilerden hangisinde doğru sıralanmıştır? A) I II III IV B) II I IV III C) II IV I III D) I II IV III Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde dizilir. Ekvator düzlemindeki kromozomların kromatitleri birbirinden ayrılır ve kutuplara doğru çekilir. Kromozomlar tekrar ipliksi yapıya döner. İğ iplikleri kaybolur. Çekirdek zarı ve çekirdekçik tekrar oluşur. Böylece çekirdek bölünmesi sona erer. Çekirdek bölünmesinin ardından sitoplazma bölünür. Hayvan hücrelerinde stioplazma boğumlanarak bölünür ve iki yeni hücre oluşturur. 15
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme Not Sitoplazma bölünmesi hayvan hücrelerinde ve bitki hücrelerinde farklı şekilde gerçekleşir. Sitoplazma, hayvan hücrelerinde boğumlanarak bölünür. Bitki hücrelerinde, hücre çeperi olması nedeniyle boğumlanma gerçekleşmez. Hücrenin ortasında ara(orta) lamel adı verilen bir yapı oluşarak sitoplazma bölünür. Hayvan hücrelerinde sitoplazma boğumlanak bölünür. 5. 2n = 46 kromozomlu bir karaciğer hücresi ard arda 4 kez mitoz bölünme geçiriyor. Buna göre; Bölünmeler sonucunda 16 hücre oluşur. Eren Erdem Büşra Bölünme sonucunda oluşan hücrelerin kromozom sayısı 46 dır. n=23 kromozomlu hücreler oluşur. Bölünmeler sonucunda 8 tane hücre oluşur. Yeşim hangi öğrencilerin söylediği ifadeler doğrudur? 7. Bir hücrenin bitki hücresi olduğunu nasıl anlayabiliriz? sorusunu soran Derya Öğretmen bazı öğrencilerden cevaplar alıyor. Cemal : Sitoplazması boğumlanarak bölünür. Ela : Sentriolleri vardır. Coşkun : Hücre zarı vardır. Begüm : Sitoplazması bölünürken orta lamel oluşturur. Buna göre hangi öğrencinin cevabı doğrudur? A) Begüm B) Coşkun C) Ela D) Cemal Not Ara lamel Bitki hücrelerinde sitoplazma ara lamel oluşturarak bölünür. Mitoz bölünme sonucunda oluşan hücre sayısı 2 n formülü ile bulunur. A) Eren ve Erdem B) Erdem ve Büşra C) Büşra ve Yeşim D) Eren, Erdem ve Yeşim 8. a b c n : Arka arkaya geçirilen mitoz bölünme sayısıdır. Örnek : Bir karaciğer hücresi arka arkaya 3 mitoz bölünme geçiriyor. Buna göre bölünmeler sonucunda oluşan hücre sayısı kaçtır? 6. Mikroskopta incelediğim hücrede sitoplazma boğumlanarak bölünüyor. Nurdan Benim incelediğim hücrede hücre çeperi bulunuyor. d f e Çözüm : 2n = 2 3 = 8 hücre oluşur. EŞEYSİZ ÜREME Canlılar, türlerinin sürekliliğini sağlamak için çeşitli üreme biçimleri geliştirmişlerdir. Bir tek canlıdan, döllenme olmadan, kalıtsal yönden tıpatıp kendine benzeyen yeni canlıların oluşmasına eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üreyen canlılar arasında varyasyon (çeşitlilik) yoktur. Eşeysiz üreme şekli genellikle mikroorganizmalarda ve bazı bitkilerde yani ilkel canlılarda görülür. Gamze Gamze ve Nurdan ın inceledikleri hücrelerin özellikleri yukarıda verilmiştir. Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Gamze nin incelediği hücre de mitoz bölünme gerçekleşirken kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine dizilir. B) Nurdan ın incelediği hücre karaciğer hücresi olabilir. C) Gamze nin incelediği hücre yaprak hücresi olabilir. D) Nurdan ın incelediği hücre, mitoz bölünme geçirirken DNA kendini eşlemez. Yukarıda mitoz bölünme basamaklarını tahtaya çizen Figen Öğretmen aşağıdaki soruyu öğrencilerine soruyor. Verilen mitoz bölünme basamaklarının şekillerini gerçekleşme sırasına göre belirtiniz. Orçun : a b c d e f Ömer : a c d b f e Biriz : a b d c f e Büşra : a d c b f e Buna göre öğrencilerden hangisinin sıralaması doğrudur? A) Orçun B) Ömer C) Biriz D) Büşra 16
Ünite 1 Mitoz Bölünme 9. Eşeysiz Üreme Çeşitleri 11. Oluşan hücre sayısı Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 8 1) Bölünerek Üreme : Amip, Öglena, Paramesyum (Terliksi hayvan) ve bakteriler bölünerek ürerler. Belirli bir büyüklüğe ulaşan bir hücre bölünerek yeni hücre oluşturur. 4 Hayvan Hücresi 2 1 0 2 1 3 Bölünmeler Yukarıdaki grafikte bölünmelere göre oluşan hücre sayısı verilmiştir. Bitki Hücresi Buna göre; I. Grafikte bir hücrenin mitoz bölünmesi sonucunda oluşan hücre sayısı verilmiştir. Yukarıdaki şekillerde bitki ve hayvan hücrelerinde gerçekleşen sitoplazma bölünmesi gösterilmiştir. Buna göre; II. Hücre sayısı her bölünmede artmıştır. III. Bu bölünmeler sonucunda hücrenin kromozom sayısı yarıya inmiştir. verilenlerden hangileri doğrudur? B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III II. Bitki hücrelerinde sitoplazma ara lamel oluşturarak bölünür. A) Yalnız I I. Hayvan hücrelerinde sitoplazma boğumlanarak bölünür. Amipin bölünerek üremesi 2) Tomurcuklanma ile üreme : Bira mayası, hidra, mercan ve bazı bitkiler (ciğer otu) tomurcuklanma ile ürerler. III. Bitki hücrelerinde ara lamel oluşmasının nedeni hücre çeperidir. verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III Bira mayasının tomurcuklanma ile üremesi 12. 10. Bir tek canlıdan döllenme olmadan kalıtsal bakımdan tıpatıp birbirine benzeyen canıların oluşmasına eşeysiz üreme denir. D Y Vejetatif üreme eşeysiz üremedir. D Yukarıdaki şemada mitoz bölünme ile gerçekleşen olaylar verilmiştir. Buna göre hangi numaralı olay mitoz bölünme ile gerçekleşmez? A) I B) II C) III D) IV 3) Y Sporla üreme eşeyli üremedir. D Tomurcuklanma ile üremede, ana canlı üzerinde küçük bir çıkıntı oluşur. Bu çıkıntı gelişerek yeni bir canlı olur. Oluşan yavru, ana canlıdan ayrılabilir veya ayrılmayarak koloni oluşturabilir. Sporla üreme : Sporlar; dayanıklı örtüleri olan ve aşırı sıcak, soğuk ve kurak gibi elverişsiz koşullara dayanabilmeye uyum gösteren özelleşmiş hücrelerdir. Maya mantarları, şapkalı mantarlar, karayosunları, eğreltiotları, su yosunları, sıtma parazitleri sporla ürerler. Y Yukarıdaki şemayı inceleyen Faruk, aşağıda verilen şekillerden hangisine ulaşırsa doğru yapmış olur? A) B) C) D) Eğreltiotunun sporla üremesi 17
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme 4) Vejetatif Üreme : Gelişmiş bitkilerde görülen bir üreme şeklidir. Yavru bitkiler, ana bitkiden ayrılan bir kısmın gelişmesi sonucu oluşur. Bir çok bitkinin (kavak, söğüt, gül gibi) koparılan dallarından yeni bitkilerin gelişmesi (çelikle üreme), Bir bitkiden kesilen dalın, diğer bir bitkiyle birleştirilmesi (aşı), Patates yumrusunun üzerindeki gözlerden yeni bitkilerin gelişmesi, Çilek bitkisinin sürünücü gövdesindeki düğümlerden arka arkaya yeni çilek bitkisinin oluşması, vejetatif üreme ile gerçekleşir. I Olay Deniz yıldızı Üreme Şekli Rejenerasyon ile üreme II Su yosunu Sporla üreme III Paramesyum 1. Aşağıdaki tabloda numaralandırılmış canlılar ile üreme şekilleri eşleştirilmiştir. Tomurcuklanma ile üreme IV Söğüt bitkisi Vejetatif üreme Test 3 3. Hidra Eğreltiotu Bira mayası Söğüt Planarya Amip Bakteri Karayosunu Denizyıldızı Yukarıda verilen canlılardan kaç tanesi tomurcuklanarak çoğalır? A) 2 B) 4 C) 6 D) 7 4. Berkan aşağıdaki etkinliği tamamlıyor. Patatesin yumru ile vejetatif üremesi 5) Yenilenme ile (Rejenerasyon) üreme : Canlının kopan parçasını yeniden oluşturup tamamlamasına yenilenme (rejenerasyon) denir. Kuyruğu kopan kertenkelenin kuyruğunu tamamlaması, insanlarda yaraların iyileşmesi yenilenmeye örnektir. Bu örneklerde yapılan yenilenmeler üreme amaçlı değildir. Bazı durumlarda canlıdan kopan parçalar kendini tamamlar. Böylece ana canlıyla aynı özelliklerde yeni bir canlı oluşur. Bu olaya yenilenme (rejenerasyon) ile üreme denir. Deniz yıldızı, toprak solucanı, planarya (yassı solucan) ve süngerler yenilenme ile ürerler. Planarya nın yenilenme ile üremesi Buna göre hangi numaralı olayın üreme şekli yanlış verilmiştir? A) I B) II C) III D) IV 2. Bitki hücresinin sitoplazma bölünmesinde oluşur. Patates bitkisinde... üreme görülür. Eşeysiz üreme. bölünmeye dayanır. Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere gelebilecek kavramlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Boğumlama Vejetatif Mitoz B) Orta lamel Rejenerasyonla Mitoz C) Boğumlama Tomurcuklanmayla Mayoz D) Orta lamel Vejetatif Mitoz 5. a b c d Bira mayası tomurcuklanarak çoğalır. Çiçeksiz bitkiler sporla çoğalır. Planarya rejenerasyonla çoğalır. Amip vejetatif üreme ile çoğalır. Buna göre Berkan hangi harfle gösterilen kısımda yanlışlık yapmıştır? A) a B) b C) c D) d Kertenkelenin kopan kuyruğunu yenilemesi D Y Deniz yıldızının kopan kolundan yeni bir deniz yıldızı oluşması Yukarıdaki örnekleri inceleyen Esin aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşamaz? A) Kertenkelenin kopan kuyruğunu tamamlaması rejenerasyonla üremedir. B) Deniz yıldızı rejenerasyonla üreyerek yeni bir deniz yıldızı oluşturmuştur. C) Kertenkelenin kopan kuyruğunu tamamlaması üreme amaçlı değildir. D) Deniz yıldızı eşeysiz üremiştir. 18
Ünite 1 Mitoz Bölünme Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 9. Kenan : Rejenerasyonla üreme 6. Sevil : Bölünerek üreme Suat : Tomurcuklanma ile üreme Yukarıda üç öğrenci üreme çeşitlerinden bahsetmiştir. Buna göre öğrencilerin söylediği üreyukarıda canlılar ve üreme şekilleri verilmiştir. Serpil canlılarla üreme şekillerini eşleştirdiğinde hangi canlı açıkta kalır? me çeşitlerinde; A) I verilen ifadelerden hangileri gerçekleşmez? C) III II. Mitoz bölünme gerçekleşir. III. Kalıtsal devamlılık sağlanır. D) IV A) Yalnız I C) I ve II B) Yalnız III D) II ve III verilmiştir. L M N Buna göre hangi harfle belirtilen ifade yanlıştır? A) K 8. 1 B) L C) M I II K 10. III IV Yukarıda dört canlıya ait resimler verilmiştir. Buna göre hangi canlılar eşeysiz olarak çoğalırlar? D) N A) I ve II B) I, II ve III C) II ve IV D) I, II, III ve IV Amip, öglena gibi canlılar bölüne- rek ürer. 2 Bölünerek üreme bir eşeysiz üreme çeşididir. 3 11. Tomurcuklanmayla sporla çoğalır. 4 Sporla üreme, eşeyli Vejetatif üreme çeşididir. Yukarıdaki paragrafta cümlelerin başı- Tohumla na numaralar konulmuştur. yanlıştır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Yukarıda verilenlerden hangisi eşeysiz üreme değildir? A) I B) II C) III Bölünerek üreme Amip Öglena Paramesyum Bakteri Tomurcuklanma ile üreme Bira mayası Hidra Mercan Ciğer otu Sporla üreme Maya mantarı Şapkalı mantar Karayosunu Eğrelti otu Su yosunu Sıtma paraziti Vejetatif üreme Kavak Söğüt Gül Patates Çilek Bölünerek Karayosunu Buna göre hangi numaralı cümle Not Eşeysiz üremede; bir canlı başka bir canlıya ihtiyaç duymadan tek başına kendisine benzeyen yavrular oluşturur. Eşeysiz üremede meydana gelen yavrular bütün özellikleri ile birbirine benzer. Çünkü meydana gelen yeni canlılar mitoz bölünmeyle oluşmuştur. 7. Aşağıda eşeysiz üreme ile ilgili bir tablo Temeli mitoz bölünmeye dayanır. Oluşan bireyler arasında kalıtsal çeşitlilik yoktur. Kısa sürede çok sayıda birey oluşturabilir. Oluşan bireyler farklı kalıtsal yapıya sahiptir. Yukarıda denizyenilenme yıldızının Denizyıldızı nın ile yenilenme üremesi (rejenerasyon) ile üremesi gösterilmiştir. EŞEYSİZ ÜREME B) II I. Kalıtsal çeşitlilik görülür. Yenilenme (Rejenerasyon) ile üreme Deniz yıldızı Toprak solucanı Planarya Sünger D) IV 19
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme Etkinlik 1 Etkinlik 2 2 Aşağıda resimlerde mitoz bölünme sırasında gerçekleşen olaylar karışık olarak verilmiştir. Aşağıdaki tabloda bazı canlıların sahip olduğu kromozom sayıları verilmiştir. Canlı Türü Kromozom Sayısı(2n) I III V II IV VI İnsan 46 Eğreltiotu 500 Köpek 78 Soğan 16 Moli Balığı 46 Mısır 20 Güvercin 16 Kedi 38 Deniz yıldızı 94 Havuç 20 Tabloyu inceleyip aşağıdaki soruları cevaplayınız. a. Karışık olarak verilen mitoz bölünme evrelerinin numaralarını, olayların gerçekleşme sırasına göre yazınız.... a. Hangi canlıların kromozom sayıları eşittir?...... b. Tablodaki en gelişmiş canlı hangisidir? b. Mitoz bölünme evrelerini doğru sıraladıktan sonra bu evrelerde gerçekleşen olayları açıklayınız............. c. Kromozom sayısı çok olan canlılar daha gelişmiş midir? Açıklayınız............. d. Kromozom sayısına bakarak canlıların gelişmişlik düzeyi ile ilgili bilgi edinilebilir mi?... 20
Mitoz Bölünme Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Etkinlik 3 3 Mitoz bölünme Bölünerek Yumurta Vejetatif Kromozom sayısı Orta Lamel Rejenerasyon 46 kromozom Sporla Boğumlanarak Rejenerasyon ile üremeye DNA eşlenmesi Yukarıdaki kutucuklarda verilen kavramları cümlelerdeki uygun boşluklara yazınız. 1. Hücre, bölünmeye başlamadan önce gerçekleşir. 2. Cinsiyeti dişi olan bir insanın karaciğer hücresinde, hücresinde 23 kromozom bulunur. 3. Amip, bakteri, paramesyum ve öglena gibi tek hücreli canlılar ürerler. 4. Mitoz bölünme sırasında canlının sabit kalır. 5. Bitkilerden kopan bir parçanın uygun ortamda yeni bir bitki oluşturmasına üreme denir. 6. sırasında kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozomları oluşturur. 7. Deniz yıldızının kopan kolundan yeni bir deniz deniz yıldızının oluşması. örnektir. 8. Hayvan hücrelerinde sitoplazma bölünmesi gerçekleşir. 9. Maya mantarlarında, şapkalı mantarlarda, karayosununda ve eğrelti otunda üreme görülür. 10. Kertenkelenin kopan kuyruğunu yeniden oluşturması ile gerçekleşir. 11. Bitki hücrelerinde sitoplazma oluşturarak bölünür. 21
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme Etkinlik 4 Etkinlik 2 5 Aşağıda verilen cümlelerin başına doğru ise D yanlış ise Y yazınız. ( ) Vücudumuzda oluşan yaraların iyileşmesi mitoz bölünme ile gerçekleşir. ( ) Kertenkele kopan kuyruğunu rejenerasyonla üreme sayesinde tamamlar. ( ) Hücre, bölünmeye başlamadan önce DNA kendini eşler. ( ) Kromozom sayısı büyük olan canlılar daha gelişmiştir. Aşağıda verilen soruları cevaplayınız. a. 2n = 36 kromozomlu bir hücre arka arkaya 4 mitoz bölünme geçiriyor. Buna göre bölünme sonucunda oluşan hücrelerin kromozom ve hücre sayısı kaçtır?............ ( ) Mitoz bölünme çok hücreli canlılarda vücudun tüm doku ve organlarında görülür. b. ( ) Bölünerek üremede oluşan canlılar her yönden ana hücreyle aynı özelliğe sahiptir. ( ) Kavak, söğüt, çilek, patates gibi canlılarda vejetatif üreme görülür. ( ) Mitoz bölünme ile canlıların kalıtsal çeşitliliği sağlanır. ( ) Dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşerek zigotu oluşturması mitoz bölünme ile gerçekleşir. ( ) Bira mayası tomurcuklanarak çoğalır. ( ) Mitoz bölünme yaşam boyu devam eder. ( ) Mitoz bölünme eşey hücrelerinde görülür. ( ) Yaprak hücresinde 18 kromozomu bulunan bitkinin polen hücresinde de 18 kromozomu bulunur. ( ) Eşeysiz üremede parça değişimi görülür. ( ) 2n = 12 kromozomlu bir hücre arka arkaya 3 mitoz bölünme geçirirse 2n = 12 kromozomlu 8 hücre oluşur. c. Yukarıdaki grafikte bir hücrenin mitoz bölünme ile kromozom sayısının değişimi verilmiştir. Buna göre bölünmeler sonucunda oluşan hücre sayısı kaçtır?...... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 MİTOZ BÖLÜNME Yukarıdaki tabloya mitoz bölünmenin özelliklerini yazınız. 22
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Mitoz Bölünme Etkinlik 6 Aşağıda bazı canlılara ait resimler verilmiştir. Bira mayası Karayosunu Hidra Deniz yıldızı Eğrelti otu Amip Çilek Patates Buna göre yukarıda verilen canlıların eşeysiz üreme çeşitlerini ve özelliklerini aşağıdaki tabloya yazınız. Canlı Üreme çeşidi Üreme çeşidinin özellikleri Hidra Karayosunu Deniz yıldızı Bira mayası Eğrelti otu Amip Çilek Patates 23
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Kalıtım KALITIM Özelliklerin bir kuşaktan bir kuşağa aktarımına kalıtım denir. Test 4 Kalıtımı inceleyen biyolojinin alt dalına genetik adı verilir. Kalıtsal özelliklerin nasıl aktarıldığına ait çalışmalar Mendel tarafından 1860 lı yıllarda gerçekleştirilmiştir. Karakter : Bireyler arasında çeşitlilik gösteren, nesilden nesile aktarılabilen özeliklerdir. Gen : Belirli bir proteinin sentezi için şifre veren ve DNA molekülü içinde yer alan bölümdür. Örneğin; genler çiçeklerin mor renkli, tohumların düz ya da buruşuk olmasını sağlar. Alel Gen : Aynı karaktere etki eden genlerden herbirine denir. 1. Fen ve Teknoloji dersinde öğrenciler Mendel in neden bezelyeleri tercih ettiğini açıklamışlardır. Buna göre; Alperen : Bezelyeler kısa sürede çok döl verirler. Beyza : Bezelyeler her ortamda çok kolay yetişir ve yılda bir kaç kez ürün verirler. Çağla : Bezelyelerde çok miktarda farklı karakter bulunur. hangi öğrencilerin söylediği ifadeler doğrudur? A) Yalnız Alperen B) Alperen ve Beyza 3. Yuvarlak tohumlu bezelye x Buruşuk tohumlu bezelye Yukarıda yuvarlak tohumlu bezelye ile buruşuk tohumlu bezelyeler çaprazlanıyor. Buna göre; I. Oluşan bezelyelerin tümünün genotipi melez yuvarlak olabilir. II. Oluşan bezelyelerin genotipi; %75 melez yuvarlak, %25 buruşuk olabilir. Kavramlar Dominant (Baskın) Gen Resesif (Çekinik) Gen Homozigot (Melez) Açıklamalar Etkisini fenotipte gösteren baskın genlerdir. Saf döl olduklarında fenotipte görülen çekinik genlerdir. Bir karaktere ait anne ve babadan aynı karakterlerin gelmesi durumudur. C) Beyza ve Çağla D) Alperen, Beyza ve Çağla III. Oluşan bezelyelerin fenotipi %100 yuvarlak olabilir. IV. Oluşan bezelyelerin genotipi; %50 yuvarlak, %50 buruşuk olabilir. (Yuvarlak tohum, buruşuk tohuma baskındır.) verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) I B) II C) III D) IV Heterozigot (Melez) Genotip Fenotip Bir karaktere ait anne ve babadan farklı karakterlerin gelme durumudur. Canlının genlerindeki özellikleridir. Canlının görünür özellikleridir. Baskın (Dominant) genler büyük harfle gösterilir. Örnek; Bezelyelerde mor çiçek rengi baskındır ve M ile gösterilir. Çekinik (Resesif) genler baskın genleri simgeleyen harfin küçüğü ile gösterilir. Örnek; Bezelyelerde beyaz çiçek rengi çekiniktir ve m ile gösterilir. Saf (Homozigot) : İki aynı büyük harf veya iki aynı küçük harfle ifade edilir. Örnek; Saf mor renkli çiçek MM saf beyaz renkli çiçek ise mm gösterilir. Melez (heterozigot) biri büyük biri küçük harf ile gösterilir. 2. Mendel in yaptığı çalışmaların sonuçları ile ilgili dört öğrenci aşağıdaki bilgileri vermiştir. Sinar : Tek özellik bakımından farklı iki saf döl çaprazlandığında oluşan ilk kuşağın tamamı melezdir. Ayça : Nesilden nesile aktarılan karakterlerden baskın olanı daha yüksek oranda, çekinik karakter ise daha düşük oranda ortaya çıkar. Figen : İlk kuşakta, fenotipte çekinik olan karakter kendini gösterirken baskın karakter kendini göstermez. Buna göre hangi öğrencilerin söylediği doğrudur? A) Yalnız Sinar B) Sinar ve Ayça C) Ayça ve Figen D) Sinar, Ayça ve Figen 4. Gen Baskın gen Çekinik gen Allel gen Bir canlıda görülen karakterin ortaya çıkmasını sağlayan gen çiftidir. Baskın genin yanında etkisini gösteremeyen gendir. Her koşulda yavru döllerin görünüşünde etkisini gösteren genlerdir. Yukarıdaki kavramlar açıklamaları ile eşleştirilmiştir. Buna göre eşleştirme sonucunda hangi kavram açıkta kalır? A) Gen B) Baskın gen C) Çekinik gen D) Allel gen Örnek; Melez mor çiçek Mm ile gösterilir. 24
Kalıtım Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 5. Çekik gözlü çocuk Kıvırcık saçlı kadın 8. Not Çekinik özellikte olan karakterler melez olamaz. Kemal Mavi gözlü kız Meliha Gelişmiş kaslı adam Nur Muhsin Yukarıdaki öğrencilerden hangisinin söylediği altı çizili özellik kalıtsal değildir? A) Kemal B) Meliha C) Nur D) Muhsin Mor çiçekli bitki Beyaz çiçekli bitki Yukarıdaki mor ve beyaz çiçekli bitkiler çaprazlandığında aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? (Mor çiçek beyaz çiçeğe baskındır.) A) Oluşan bitkilerin hepsi mor çiçekli olabilir. B) Hiç beyaz çiçekli bitki oluşmayabilir. C) Oluşan bitkilerin %50 si mor, %50 si beyaz çiçekli olabilir. D) Oluşan bitkilerin %100 ü beyaz çiçekli olabilir. Saf (Homozigot) uzun boylu bezelyeler ile kısa boylu bezelye bitkisinden oluşacak 1. kuşak ve 2. kuşak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulalım. Örnek (Uzun boy : U, kısa boy : u) 6. Bir canlının sahip olduğu özellikleri X nesilden nesile aktarmasına, bunu inceleyen bilim dalına ise Y denir. Yukarıdaki cümlede boş bırakılan X ve Y yerine aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? X Y A) Genetik Gen B) Kalıtım Genetik C) Karakter Genetik D) Genetik Kalıtım 7. Fen ve Teknoloji dersinde Mendel in bezelyelerle yaptığı deneyleri öğrenen Sinem, performans ödevi için araştırma yapıyor. Araştırma yaparken aşağıdaki bezelye karakterlerini inceliyor. (A : Düz meyveli, a : Buruşuk meyveli) I. Aa II. AA III. aa Buna göre Sinem verilenlerden hangilerini seçerse baskın karakterleri bulmuş olur? A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III D) II ve III 9. Homozigot Heterozigot Genotip Fenotip Canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin etkisiyle ortaya çıkan görünümüdür. Bir karakterin ortaya çıkmasını sağlayan genlerin aynı özellikte olmasıdır. Bir karakterin ortaya çıkmasını sağlayan genlerin farklı özellikte olmasıdır. Yukarıda bazı kavramlar ve tanımları verilmiştir. Buna göre kavramlar tanımları ile eşleştirildiğinde hangi kavram açıkta kalır? A) B) C) D) 10. Dil yuvarlama Saç uzunluğu Göz rengi Kilo Çenede gamze oluşumu Saç rengi Yukarıda verilenlerden kaç tanesi tamamen kalıtsaldır? A) 5 B) 4 C) 3 D) 2,,, Genotip : Fenotip : (1. kuşak) %100 heterozigot uzun boylu %100 uzun boylu,,, (2. kuşak) Genotip : %25 homozigot uzun boylu %50 heterozigot uzun boylu %25 kısa boylu Fenotip : %75 uzun boylu %25 kısa boylu Karakter Baskın Özellik Çekinik Özellik Çiçek Rengi Mor Beyaz Tohum Rengi Sarı Yeşil Bezelye Rengi Yeşil Sarı Tohum Şekli Düz Buruşuk Gövde Uzunluğu Uzun Kısa Mendel in bezelyelerle yaptığı genetik çalışmalarda yer alan bazı karakterler 25
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Kalıtım Not Mendel in çalışmalarında bezelyeleri kullanmasının nedenleri aşağıda verilmiştir. Bezelyelerde çok çeşitli karakterlerin bulunması Bezelyelerin çok kolay yetiştirilmesi ve 1 yılda birkaç kez döl verebilmeleri Yabancı tozlaşmaya kapalı olmaları Bezelyelerin üreme sistemlerinin kolayca takip edilmesi İNSANLARDA CINSIYETIN BELIRLEN- MESI Cinsiyet karakterlerin oluşmasında da genler topluluğu olan kromozomlar görev yapmaktadır. İnsanda 23 çift olmak üzere 46 tane kromozom vardır. Vücut ve üreme hücreleri olmak üzere iki çeşit kromozom bulunur. Vücut Kromozomları : Vücuttaki doku ve organların özelliklerini belirler. Vücut kromozomları bütün insanlarda ortak olarak bulunur. Eşey (Cinsiyet) Kromozomları: Eşey kromozomları X ve Y kromozomlarıdır. 2n = 44 + XY 2n = 44 + XX Erkek bireyler Dişi bireyler İNSANLARDA MENDEL KALITIMI Belirli bir özellik açısından bir aile ile ilgili mümkün olduğunca bilgi toplayıp daha sonra bu özelliğin ebeveynlerden çocuklara kuşaklar boyunca geçişini bir ağaç halinde özetlemek yani aile soyağacını oluşturmak iyi bir yöntemdir. 1. I Vücut kromozomu a Şekil ve büyüklükleri aynı olan II Eşey kromozomu biri anneden biri babadan gelen III Homolog kromozom kromozom b Saç rengi, göz rengi, boy uzunluğu gibi karakterleri taşıyan kromozom c X ve Y kromozomlarıdır. 2. Yukarıda bazı kavramlar ve açıklamaları verilmiştir. Buna göre aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğrudur? A) I c, II b, III a B) I a, II c, III b C) I b, II c, III a D) I b, II a, III c 3. Test 5 Şükran Hanım ile Levent Bey evlenmiş ve 3 tane kız çocukları dünyaya gelmiştir. Levent Bey doğacak olan dördüncü çocuğunun cinsiyetini merak etmekte ve aşağıdaki yorumları yapmaktadır. Buna göre Levent Bey in hangi yorumu doğrudur? A) Dördüncü çocuk kesin kız olacaktır. B) Dördüncü çocuk kesin erkek olacaktır. C) Erkek veya kız olma olasılığı %50 dir. D) %75 kız, %25 erkek olacaktır. 4. Örnek Yapışık kulak memesi vücut kromozomları ile taşınan çekinik bir özelliktir. Bu karakter a ile simgelenir. Aa : Melez ayrık kulak memesi AA : Saf ayrık kulak memesi aa : Yapışık kulak memesi Yukarıdaki tabloyu inceleyen Seda aşağıda verilen yorumlardan hangisini yaparsa yanlış olur? A) Saf yeşil renkli bezelye ile sarı renkli bezelye çaprazlandığında %100 melez yeşil renkli bezelyeler oluşur. B) Yeşil renkli bezelye sarı renkli bezelyeye baskındır. C) Oluşan bezelyelerin fenotipi %100 yeşil renklidir. D) Oluşan bezelyelerin genotipi %25 sarı renklidir. Yukarıda iki ailenin soyağacı verilmiştir. Buna göre aşağıdaki bireylerden hangilerinin arasında protein benzerliği en azdır? A) 1 8 B) 2 7 C) 4 5 D) 3 8 26
Kalıtım Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 5. 1 Melez yeşil bezelye 3 Saf buruşuk bezelye 2 Sarı bezelye 4 Saf düz bezelye (Yeşil bezelye sarı bezelyeye, düz bezelye buruşuk bezelyeye baskındır.) Yukarıdaki tabloda bazı karakterlerin genotipleri verilmiştir. Buna göre; Buğra : 1 ile 2 nolu karakterler çaprazlanırsa %50 yeşil, %50 sarı karakterler oluşur. Nihal : 3 ile 4 nolu bireyler çaprazlanırsa %100 düz bireyler oluşur. Furkan : 1 ile 2 nolu karakterlerin çaprazlanmasından sarı bezelye oluş- 7. Melez kıvırcık saçlı anne X K : Kıvırcık saç k : Düz saç Düz saçlı baba Yeni doğacak kardeşinin saç şeklini merak eden Filiz anne ve babasının genotiplerini Fen ve Teknoloji dersinde öğrendiği gibi çaprazlamak istiyor. Fakat çaprazlama sonucunda bir yanlışlık yapıyor. 1 KAN GRUPLARININ BELIRLENMESI Fenotip Homozigot Genotip Heterozigot A AA A0 B BB B0 AB AB 0 00 Kan grubunu alyuvar zarında bulunan antijenler belirler. Akyuvarlar tarafından üretilen ve plazmada bulunan antikorlar ise uygun olmayan kan alışverişinde çökelmeye neden olur. Kan Grupları Alyuvardaki antjien Plazmadaki antikor A A anti B maz. 2 B B anti A Kutsiye : 3 ile 4 nolu bireylerin çaprazlanması sonucunda buruşuk bezelye oluşmaz. öğrencilerden hangilerinin söylediği yanlıştır? A) Buğra B) Nihal C) Furkan D) Kutsiye %50 düz saçlı %50 kıvırcık saçlı Buna göre Filiz hangi numaralı kısımda hata yapmıştır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 3 4 Not AB A ve B 0 anti A, anti B 6. 8. Melez siyah saçlı iki bireyin çaprazlanması ile elde edilen oğul döllerin oranı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? (Siyah saç, sarı saça baskındır.) Yukarıda verilen soyağacında 1 ve 2 numaralı bireylerin kan grupları aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? 1 2 A) 0 A0 B) B0 0 C) 0 AB D) B0 A0 A) %75 siyah saç, %25 sarı saç B) %50 siyah saç, %50 sarı saç C) %100 siyah saç D) %25 siyah saç, %75 sarı saç 9. İnce dudak Kısa kirpik Parmak kesikliği Kahverengi göz Kilo Dil yuvarlama Yukarıda verilen özelliklerden kaç tanesi kalıtsaldır? A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 İnsanlardaki kan alışverişinin şeması AB kan grubu genel alıcı, 0 kan grubu genel vericidir. Fenotip Genotip Alyuvardaki Antijen Plazmadaki Antikor Rh + RR, Rr Rh antijeni Rh r r Rh antikoru İnsanların Rh kan grubu genotip ve fenotipleri Kan Grubu Uyuşmazlığı : Rh anne ile Rh+ kan gruplu bir babadan Rh + grubundan bir fetüsün oluştuğu durumlarda ortaya çıkar. 27
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Kalıtım KALITSAL HASTALIKLAR Cinsiyet kromozomları X ve Y kromozomlarıdır. Bu kromozomla taşınan bazı kalıtsal hastalıklar mevcuttur. 1. I. Down Sendromu II. III. IV. Dil yuvarlama Kırmızı yeşil renk körlüğü Balık pulluluk Yukarıdaki tabloda insanlarda görülebilen bazı özellik ve hastalıklar verilmiştir. Buna göre verilenlerden hangileri kalıtsaldır? A) I ve II B) I, II ve III C) II, III ve IV D) I, II, III ve IV Test 4. Melez kahverengi gözlü bir anne ile mavi gözlü bir babanın doğacak çocuklarının; I. %50 si kahverengi gözlü olur. II. %50 si mavi gözlü olur. 6 III. %25 i melez kahverengi gözlü olur. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 1) Kırmızı Yeşil Renk Körlüğü Bu hastalık X kromozomu üzerinde bulunan çekinik bir genin etkisiyle meydana gelir. Eşey Genotip Fenotip X R X R Normal Dişi X R X r Taşıyıcı X r X r Renk körü X R Y Normal Erkek X r Y Renk körü X R : Normal görme geni X r : Renk körlüğü geni 2. D D Y Melis Göksu Manas Sefa Yukarıdaki cümlelerin Doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğuna karar verip hangi öğrenciye ulaşırsak doğru yapmış oluruz? A) Melis B) Göksu C) Manas D) Sefa D Y Y 5. Kerem, Şule ye kan verebiliyor ama Emre den kan alamıyor. Ayşe, Emre ve Kerem e kan verebiliyor ama Şule den kan alamıyor. Şule, Ayşe ve Emre den kan alabiliyor ama onlara kan veremiyor. Yukarıdaki ifadeyi tahtaya yazan Fikret öğretmen aşağıdaki soruyu öğrencilerine soruyor. Buna göre Ayşe ve Şule nin kan grupları ne olabilir? Melis Ayşe: 0 Şule: AB Ece Ayşe: A Şule: B Uyarı Ayşe: AB Şule: B Ayşe: B Şule: 0 Renk körlüğü X kromozomu üzerinde taşındığından erkek çocuklar renk körlüğü genini sadece anneden alırlar. Kız çocukları ise bu geni hem anneden hem de babadan alırlar. Bu nedenle anne renk körü ise erkek çocuklarının hepsi renk körü olur. Baba renk körü ise kız çocukta renk körüdür. 3. 22 + X I. III. 23 + X II. IV. 22 + Y 21 + Y Sağlıklı bir erkek bireyin sperm hücresinde bulunan kromozom sayısının doğru gösterilişi yukarıda verilenlerden hangileridir? A) I ve II B) II ve IV C) I ve III D) III ve IV Kibele Doğancan Buna göre hangi öğrencinin cevabı doğrudur? A) Melis B) Ece C) Kibele D) Doğancan 28
Kalıtım Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 6. Yukarıdaki soyağacında vücut kromozomunda çekinik olarak taşınan hastalık taralı bireyde görülmektedir. Buna göre hangi numaralı birey bu hastalık genini taşımayabilir? A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 9. K L M N Hastalıklar Ortak hücreli anemi Down Sendromu Kırmızı yeşil renk körlüğü Albinoluk I II III IV Açıklamalar Deriye renk veren pigmentlerin olmaması hastalığıdır. Kırmızı ve yeşil renkleri algılayan duyu almaçlarının görev yapmamasıdır. Vücut hücelerinde 47 kromozom bulunması ile ortaya çıkar. Kan hücrelerindeki alyvuarların orak şeklinde olmasıdır. 2. Hemofili : Kanın pıhtılaşması için gerekli olan bir ya da daha fazla proteinin eksikliğinde ortaya çıkan kalıtsal bir hastalıktır. X kromozomu üzerinde çekinik olarak taşınır. Dişi Eşey Genotip Fenotip Erkek X H : Normal gen X H X H X H X h X h X h X H Y X h Y Normal Taşıyıcı Hemofili Normal Hemofili 7. Aşağıdaki soyağacında sadece taralı bireyler renk körüdür. 8. II I III : Dişi : Erkek Buna göre I, II ve III ile gösterilen bireylerin genotipleri aşağıdakilerden hangiside doğru verilmiştir? I II III A) X R X R X R Y X R X r B) X R X r X r Y X R X R C) X R X r X R Y X R X r D) X R Y X R X r X r Y Hücre bölünmesinde meydana gelen hata sonucu bireylerin vücut hücrelerinde 47 kromozom bulunması ile ortaya çıkar. Yukarıda açıklaması verilen hastalık aşağıdakilerden hangisidir? A) Down Sendromu B) Orak hücreli anemi C) Hemofili D) Balık pulluluk Yukarıdaki tablolarda bazı genetik hastalıklar ve açıklamaları verilmiştir. Buna göre hangi öğrencinin yaptığı eşleştirme doğrudur? A) C) Kibar Hülya K-I M-III L-II N-IV K-I M-I L-III N-III B) Nurdan D) Hande 10. Dişi Erkek K-I M-IV L-I N-III K-IV M-II L-III N-I Yukarıdaki soyağacında dişi birey melez siyah, erkek birey ise sarı saçlı olduğuna göre II numaralı bireyin sarı saçlı olma olasılığı kaçtır? A) %100 B) %75 C) %50 D) %25 X h : Hemofili geni Uyarı Hemofili hastalarında kanın pıhtılaşması için gereken proteinler eksik olduğundan kan pıhtılaşmaz ve aşırı kan kaybı görülür. Ufak bir yaralanma sonucu oluşan kanamalar kişinin ölümüne neden olabilir. 3. Balık Pulluluk Y kromozomu üzerinde taşınan bir hastalıktır. Sadece erkeklerde görülen balık pulluluk derinin balık pulu şeklinde kuruyup kalınlaşmasıdır. 4. Down Sendromu (Mongolizm) Down sendromu kromozom sayısındaki değişimden kaynaklanır. Hücre bölünmesinde oluşan bir hata sonucu bireylerin vücut hücrelerinde 46 kromozom yerine 47 kromozom bulunur. Bu hastalığa Down sendromu adı verilir. Bu bireyler geniş yüze, kısa parmaklara ve zeka geriliğine sahip olurlar. Genellikle kısırdırlar. 5. Orak Hücreli Anemi Bu hastalıklarda kana kırmızı rengini veren hemoglobin maddesinin yapısı sağlıklı kişilerin hemoglobin yapısından farklıdır. Bu farklılığın nedeni hemoglobini taşıyan alyuvarların orak şeklinde olmasıdır. Bu tip alyuvarlar küçük kan damarlarını tıkar ve organların, dokuların yeterli oksijen almasını engeller. 29
Ünite 1 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Kalıtım Etkinlik 7 Aşağıda verilen kalıtım ile ilgili kavramları ve açıklamalarını doğru bir şekilde eşleştirerek kavramların başındaki kutucuklara numaralarını yazınız. Kavramlar Resesif Fenotip Heterozigot Dominant Genotip Hemofili Down Sendromu Genetik Homozigot Gen Açıklamaları 1. Karakterlerin oluşmasını sağlayan DNA parçasıdır. 2. Kanın pıhtılaşmaması sonucu oluşan kalıtsal bir kan hastalığıdır. 3. Bir karakterin oluşumunda ancak homozigot ise etkisinin görülmesidir. 4. Bir canlının çevresinin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüdür. 5. Bir canlının dış görünüşünün oluşmasını sağlayan genetik yapıdır. 6. Hücre bölünmesinde meydana gelen hata sonucu, bireylerin vücut hücrelerinde 47 kromozom bulunması ile ortaya çıkar. 7. Nesiller arasındaki benzerlik, farklılıkların ortaya çıkmasını sağlayan etkenleri ve bunların nesilden nesile nasıl geçtiğini inceleyen bilim dalına denir. 8. Bir karakterin oluşumunda etkisini her zaman gösteren baskın gendir. 9. Belirli bir karakter için birbirinden farklı iki genin taşınmasına denir. 10. Belirli bir karakter için birbirine benzeyen aynı iki genin taşınmasına denir. Etkinlik 8 Aşağıdaki soruların çözümlerini altlarındaki boşluklara yazınız. 1. Homozigot kahverengi gözlü bir kadın ile yeşil gözlü bir erkeğin doğacak çocuklarının göz renklerinin fenotip ve genotiplerini bulunuz. (Kahverengi göz : K, Yeşil göz : k)...... 2. Renk körlüğü bakımından taşıyıcı bir anne ile sağlıklı bir babanın doğacak erkek çocuklarının % kaçı renk körü olur?...... 3. Hemofili bakımından hasta bir kadın ile sağlıklı bir erkeğin doğacak kız çocuklarının % kaçı hemofili olur?...... 4. AB kan grubuna sahip bir anne ile 0 kan grubuna sahip babanın doğacak çocuklarının % kaçı 0 kan gruplu olur?...... 30