EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say /Number 2 (Aral k /December 2009)

EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say /Number 2 (Aral k /December 2009) Türkçe ve ngilizce Alfabe Kullan m Genç ve Yafll Yetiflkinlerin z Sürme Testi ( ST) Puanlar n Etkiler Mi? Does the Usage of Turkish or English Alphabet Have Any Effect on Trail Making Test (TMT) Scores in Young and Old Adults? Banu CANGÖZ* Öz z Sürme Testi ( ST) klinik uygulamalarda en s k kullan lan nöropsikolojik testlerden biridir. Nöropsikolojik yaklafl ma göre, üst düzey biliflsel ifllevlerden beynin frontal bölgesi sorumludur. ST A ve B olmak üzere iki bölümden oluflmaktad r. ST nin özellikle B Bölümü karmafl k dikkat, planlama, set de ifltirme ve tepki inhibisyonu gibi üst düzey ifllevlerin (yönetici ifllevler) de erlendirilmesi için kullan lmaktad r. H z ve motor beceri bu testte baflar l olmak için gereklidir. Bireylerin reaksiyon vermeleri B bölümünde, A Bölümüne göre daha yavafl olmaktad r. Birbirine benzemeyen sembol sistemleri olan say ve harflerin bulundu u B Bölümü reaksiyon zaman n n uzamas na neden olmaktad r. Gerek Bölüm A ve gerekse Bölüm B de testi tamamlamak için geçen sürenin yafltan etkilendi i bilinmektedir. Di er taraftan, ST performans n n her iki bölümünün de e itim düzeyinden olumlu yönde etkilendi ini gösteren çok say da yay n mevcuttur. Buna karfl n cinsiyet ile ST puanlar aras nda korelasyon bulunmamaktad r. Bu araflt rman n temel amac, dikkat ve yönetici ifllevleri ölçen z Sürme Testi- B Bölümü nün ( STB) ngilizce ve Türkçe alfabe kullan larak haz rlanm fl iki ayr formunun genç ve yafll Türk yetiflkin örneklemde test puanlar üzerindeki etkisini karfl laflt rmakt r. Araflt rmaya 40 genç, 40 yafll yetiflkin olmak üzere toplam 80 kifli kat lm flt r. Bu çal flmada yafl (genç yafll ) ve alfabe türü (Türkçe ngilizce) de iflkenlerinin STB puanlar üzerindeki etkisi incelenmifltir. Genç kat l mc lar Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ö rencilerinden, yafll kat l mc lar ise resmi veya özel kurum ve kurulufllarda çal flan ve/veya bu kurumlardan emekli olmufl kiflilerden seçilmifltir. Verilere 2 x 2 faktörlü MANOVA analizi uygulanm flt r. Sonuç olarak, yafl grubu ve alfabe türü de iflkenlerinin STB süre puan üzerindeki temel etkisi ile ikili ortak etkisi anlaml düzeyde bulunmufltur. Anahtar sözcükler: yafllanma, z Sürme Testi, nöropsikolojik test * Doç. Dr. Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü, banucan@hacettepe.edu.tr 2009, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved 49

Türkçe ve ngilizce Alfabe Kullan m Genç ve Yafll Yetiflkinlerin z Sürme Testi ( ST) Puanlar n Etkiler Mi? Abstract Trail Making Test (TMT) is one of the most widely used screening tests in clinical neuropsychology practice. From neuropsychological point of view, frontal lobes are brain regions which are responsible from the higher levels of cognitive functions. TMT consist of two Parts (Part A and B) which measured to attention and executive functions. TMT, particularly Part B, is a widely used neuropsychological scale for executive functions like complex attention, planning, cognitive set shifting and response inhibition. Speed, attentiveness and motor promptness are quite necessary to be successful in this test. Slowing in reaction times of participants on Part B obviously suggests that, Part B is more difficult to perform than Part A. Use of dissimilar pair symbol systems, as numbers and letters in Part B, causes prolongation of reaction time. It is well known that, length of time necessary to complete both Parts A and Part B gradually increases with aging. On the other hand, there is sufficient amount of data from clinical studies and reference books, demonstrating the positive effect of education as a variable on TMT performance. This important effect of education on TMT scores is more prominent on Part B than Part A. Despite of the studies reporting that sex is not correlated with TMT scores. The main purpose of this study, to investigate the effects of usage Turkish and English alphabet on Trail Making Test Part B (TMTB) test scores in Turkish young and old adults. The study was carried on 80 participants (40 young and 40 elder). The young participants selected from Hacettepe University Faculty of Letters; old participants selected from state and private institutions and/or retired from these institutions. The research design of study involved age (young vs. old) and alphabet type (Turkish vs. English). This study showed that effects of age and alphabet type variables on three TMT scores. 2x2 factorial MA- NOVA revealed significant main effects of age group and alphabet type, and interaction effect on TMTB time scores. Keywords: aging, Trail Making Test, neuropsychological test Girifl İz Sürme Testi ( ST) ilk kez 1944 de görsel-motor ve görsel-kavramsal iz sürme testi olarak, Birleflik Devletler Ordusu psikologlar taraf ndan Army Individual Test Battery nin (US War Department, 1944) bir parças olarak gelifltirilmifl; izleyen y llarda sivil kullan ma sunulmufltur. ST nin bu ilk hali A ve B olmak üzere iki bölümden (formdan) oluflmaktad r. Bölüm A da dene in, test formu üzerinde içinde rakamlar (1-2-3-4-...) bulunan daireleri ard fl k ve do ru s rada olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir. Bölüm B de ise, dene in test formu üzerinde içinde rakam ve harfler (1-A,2-B,3-C-...) bulunan daireleri bir rakam bir harf s ras na uygun, ard fl k ve do ru s rada olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir (Armigate, 1946). Gelifltirildi i y ldan bu yana geçen süre içinde testin uygulama ve puanlama yönergesi baz de iflikliklere u rasa da, günümüzde Reitan (1958) taraf ndan önerilen basitlefltirilmifl ST puanlama yöntemi (sadece süre ölçümü alarak puanlama) yayg n olarak 50

Banu CANGÖZ kullan lmaktad r. Testin, Sözel z Sürme Testi (Oral Trail Making Test) (Ruchinskas, 2003), ve Geniflletilmifl z Sürme Testi (Comprehensive Trail Making Test) (Reynolds, 2002) gibi farkl versiyonlar gelifltirilmifl; farkl kültürlere ve/veya lisanlara uyarlanm flt r (Lee, Cheung, Chan ve Chan, 2000; Stanczak, Stanczak ve Awadalla, 2001). ST motor bileflenleri olan karmafl k bir görsel tarama testi olup, beynin frontal bölge ifllevlerine duyarl d r (Demakis, 2004; Meguro ve ark., 2003). Bu testte baflar l olmak için motor h z, çeviklik ve dikkatli bir kat l m gerekmektedir (Schear ve Sato, 1989). Testin içerdi i bölümlerin (A ve B), zorluk aç s ndan birbirinden farkl oldu u (Bölüm B, Bölüm A dan daha zor) tepki süresindeki yavafllama ile gösterilmifltir. Bölüm B de, harf ve say dan oluflan farkl ikili sembol sistemi olmas yani set de ifltirmeyi gerektirmesi tepki süresinin uzamas na neden olmaktad r (Carrigan, 1987; Fossum, Holinberg ve Reinvang, 1992). ST nin hem A hem de B Bölümü nü tamamlamak için geçen sürenin yaflla beraber artt bilinmektedir (Cangöz, Karakaoç ve Selekler, 2009; Reitan, 1958; Spreen ve Strauss, 1991; Steinberg, Breliauskas, Smith ve Ivink, 2005). Ayr ca, e itimin ST performans üzerinde önemli rolü olan bir denek de iflkeni oldu unu gösteren çok say da araflt rma (Borstein, 1985; Tomanbaugh, 2004) ve kaynak kitap (Lezak, 1995; Spreen ve Strauss, 1991) bulunmaktad r. E itim de iflkeninin puanlar üzerindeki etkisi Bölüm B de Bölüm A dan daha etkili olarak gözlenmektedir (Borstein, 1985; Tomanbaugh, 2004). ST nin cinsiyet de iflkeninden etkilenmedi i gösterilmifl (Lezak, 1995) olmas - na ra men, Bölüm B de kad nlar n erkeklerden daha yavafl olduklar n gösteren çal flmalar bulunmakta, sözü edilen fark özellikle yafll yetiflkinlerde gözlenmektedir (Borstein, 1985; 1986). Ayr ca, ST süre puanlar ile Wechsler Yetiflkinler için Zeka Ölçe i (WAIS) puanlar aras ndaki iliflki incelenmifl ve WAIS puanlar (Sözel ve Performans alt testi puanlar ile Toplam IQ puan ) artt kça ST (Bölüm A ve B) süre puanlar n n azald gösterilmifltir (Gaul ve Brown, 1970; Steinberg, Breliauskas, Smith ve Ivink, 2005). ST nin duyarl oldu u motor h z, görsel-motor kavramsal tarama, karmafl k dikkat ve yürütücü ifllevler beyin hasar ndan büyük ölçüde etkilenmektedir (Meguro, Constans, Shimada, Yamaguchi, Ishizaki, 2003; Reitan, 1958; Thompson, Scott, dickson, Schoenfeld, Ruwe, 1999). Birkaç saniyede tamamlanan Bölüm A, göreli olarak Bölüm B den daha k sa sürede tamamlanmakta ve sa l kl bireyler gibi beyin hasarl ve felçli (stroke) hastalar da Bölüm B de daha fazla zorlanmaktad r. Ancak an lan gruplar n, test performans ndaki yavafllamada görsel tan ma güçlü ü, düflük motivasyon ya da kavramsal konfüzyon gibi faktörlerin de rolü oldu u düflünülmektedir (Mesulam, 2004). Testin her iki bölümü de ilerleyici biliflsel gerilemeye duyarl olup, Bölüm A tek bafl na demans hastalar n normallerden ay rdedebilirken; Bölüm B Alzheimer tipi deman- 51

Türkçe ve ngilizce Alfabe Kullan m Genç ve Yafll Yetiflkinlerin z Sürme Testi ( ST) Puanlar n Etkiler Mi? s n erken evrelerini belirleyebilmektedir (Gaul ve Brown, 1970; Greenlief, Margolis ve Erker, 1985; Meguro, Constans, Shimada, Yamaguchi, Ishizaki 2003; Thompson ve Scott, Dickson, Schoenfeld, Ruwe, 1999). ST klinik nöropsikoloji uygulamalar nda en s k kullan lan testlerden biridir (Spreen ve Strauss, 1991; Reynolds, 2002). Nöropsikolojik aç dan frontal lob karmafl k biliflsel süreçlerden sorumlu beyin bölgesidir. Bu bölgenin ifllevleri aras nda çal flma belle i (working memory), karmafl k dikkat, planlama, problem çözme, set de ifltirme, tepki ketlemesi (inhibition) gibi yürütücü ifllevler (executive functions) say labilir. Bu ba lamda ST nin özellikle B Bölümü yürütücü ifllevler olarak kabul edilen karmafl k dikkat, planlama set de ifltirme ve tepki ketlemesinin ölçülmesinde yayg n olarak kullan - lan nöropsikolojik bir ölçü arac d r (Lezak, 1995). Nörolojik aç dan, frontal hasar olan ve olmayan deneklerin Bölüm A daki performanslar aras nda fark gözlenmezken, frontal hasarl deneklerin Bölüm B deki performanslar n n düfltü ü gösterilmifltir (Demakis, 2004; Meguro Constans, Shimada, Yamaguchi, Ishizaki, 2003). Buna karfl n, frontal hasar olan hastalar n normal deneklerle karfl laflt r ld nda hem Bölüm A, hem de Bölüm B de düflük performans gösterdiklerini belirten çal flmalar da mevcuttur (Borstein,1985; Stuss, Bisschop, Alexander, Levine ve Izukawa, 2001). Yukar da belirtildi i gibi, ST farkl kültürlere ve/veya lisanlara ( ngilizce, Çince, Arapça, Türkçe) uyarlanm flt r (s ras yla Tomanbaugh, 2004; Lee, Cheung, Chan ve Chan, 2000; Stanczak, Stanczak ve Awadalla, 2001; Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2009). Ancak, ulafl labilen yaz n ba lam nda, ayn araflt rma içinde iki veya daha fazla farkl dile ait alfabelerin karfl laflt r ld bir çal flmaya rastlanmam flt r. An lan durum mevcut çal flman n özgün boyutu olarak de erlendirilmektedir. Araflt rman n temel amac, genç ve yafll yetiflkinlerde, ST Bölüm B nin ( STB) Türkçe ve ngilizce alfabe kullan larak haz rlanm fl iki farkl formu aras nda, testi tamamlamak için geçen süre ( STBS), yap lan hata say s ( STBH) ve yap lan düzeltme say s ( STBD) puanlar aç s ndan fark olup olmad n incelemektir. Yöntem Kat l mc lar Araflt rmaya yafl ortalamas 20.23 olan 40 genç (K: 27, E: 13) ve yafl ortalamas 70.05 olan 40 yafll (K: 24, E: 16) olmak üzere toplam 80 yetiflkin birey kat lm flt r. Örneklemi oluflturan kat l mc lar en az lise mezunudur. Örneklem grubu a rl kl olarak Ankara daki kamu ve özel kurum ve kurulufllarda görev yapan ve/veya ad geçen kurum ve kurulufllardan emekli olmufl kat l mc lardan oluflmufltur. Resmi ve/veya özel huzurevlerinde kalan bireyler araflt rma örneklemine dahil edilmemifltir. Kat l mc - lar n (özellikle yafll grup için) sa l kl yetiflkin bireyler olup olmad n belirlemek üzere Standardize Mini Mental Test (SMMT)( Folstein, Folstein ve Hugh, 1975; Güngen, 52

Banu CANGÖZ Ertan, Eker, Yaflar ve Engin, 2002), genç yetiflkinler için Beck Depresyon Ölçe i (BDÖ) (Beck, 1961; Hisli, 1988) ve yafll yetiflkinler için Geriatrik Depresyon Ölçe i (GDÖ) (Scheikh ve Yesavage, 1986; Ertan ve Eker, 2000) ile fllevsel Faaliyetler Anketi ( FA) (Pfeffer, Kurosaki, Harrah, 1982; Selekler, Cangöz ve Karakoç, 2004) uygulanm flt r. Tarama amac yla kullan lan bu test ve/veya ölçeklerin ülkemiz kültürü için uyarlama, norm belirleme ve/veya standardizasyon çal flmalar yap lm flt r. SMMT den 27 ve alt nda, GDÖ den 14 ve üzerinde ve BDÖ den 17 puan ve üzerinde puan alm fl olan kat l mc lar ile serebrovasküler hastal k, demans, Parkinson, MS, psikiyatrik bozukluklar, hipotrioidi, kronik akci er ve böbrek rahats zl olan veya psikotrop ilaç kulland n beyan eden kat l mc lar araflt rmaya dahil edilmemifltir. Örneklemi oluflturan kat l mc - lar n demografik özellikleri ve tarama testlerinden ald klar puanlar n ortalama ve standart sapmalar Tablo 1 de özetlenmifltir. Araflt rmada yafl grubu ve alfabe türü ba ms z de iflkenler olup gruplar-aras (betweengroup) olarak de iflimlenmifltir. STB yi tamamlama süresi ( STBS), testte yap - lan hata say s ( STBH ) ve testte yap lan düzeltme say s ( STBD) ba ml ölçüm olarak al nm flt r. STB puanlar na iliflkin veriler 2x2 faktörlü çok de iflkenli varyans analizi (MANOVA) tekni i kullan larak analiz edilmifltir. N= 80 C NS YET YAfi SMMT BDÖ/GDÖ FA puan puan puan GENÇ K: 27 20.23 ------- 3.76 ------- E: 13 (1.91) (3.30) YAfiLI K:24 70.05 28.79 4.34 0.30 E:16 (4.53) (2.23) (4.33) (0.77) Tablo 1: Kat l mc lar n Demografik Özellikleri ve Tarama Ölçeklerinden Ald klar Puanlar n Ortalama ve Standart Sapmalar Araç-Gereçler z Sürme Testi ( ST) görsel-motor kavramsal tarama, motor h z, planlama, say sal bilgi, soyut düflünme, uyar c n n fiziksel özellikleri taraf ndan yarat - lan tepki e iliminin ketlenmesi, set de ifltirme, konsantrasyon ve engellenmeye karfl tolerans gibi farkl becerileri gerektiren uygulanmas kolay bir görevdir (Lezak, 1995; Mesulam, 2004; Spreen ve Strauss, 1991). Bölüm A da dene in, test formu üzerinde da- n k olarak serpifltirilmifl ve içinde rakamlar bulunan daireleri, ard fl k olarak ve do ru s rada (1-2-3-4-...) olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir. Bölüm B de ise, dene in test formu üzerinde da n k olarak serpifltirilmifl ve içinde rakam ve harfler bulunan daireleri, bir rakam bir harf s ras na göre ard fl k ve do ru s rada (1-A,2- B,3-C-...) olacak flekilde çizgi çizerek birlefltirmeleri istenmektedir. Bu çal flmada sa- 53

Türkçe ve ngilizce Alfabe Kullan m Genç ve Yafll Yetiflkinlerin z Sürme Testi ( ST) Puanlar n Etkiler Mi? dece Bölüm B ye ( STB) ye ait veriler kullan lm flt r. STB, A4 büyüklü ünde iki sayfa (1.sayfa: Bölüm-B al flt rma sayfas, 2.sayfa: Bölüm-B test sayfas ), kalem ve el kronometresinden oluflmaktad r. ST (Bölüm A ve B) nin Türk kültürü için geçerlik-güvenirlik ve standardizasyon çal flmalar yap lm flt r (Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2009). fllem Araflt rma kat l mc lar n seçiminde kullan lmak üzere belirlenmifl test ve/veya ölçeklerin (SMMT, FA, GDÖ: yafll gruba, BDÖ: genç gruba) uygulanmas yla bafllam flt r. Bu test ve/veya ölçeklerden örneklem bölümünde belirtilen dahil edilme ölçütlerini karfl layan kat l mc lara STB (Cangöz, Karakoç ve Selekler, 2009) uygulanm flt r. Süre puan ( STBS) araflt rmac taraf ndan, dijital el kronometresi (Q&Q HS43 dijital) kullan larak (saniye cinsinden); hata ve düzeltme say s puanlar ise testör taraf ndan kat l mc n n yapt hata ve/veya düzeltmeler say larak (frekans cinsinden) hesaplanm flt r. Veri toplama ifllemi araflt rman n yürütülmesine uygun, sessiz ve sakin bir odada bireysel olarak uygulanm flt r. Testte süre s n rlamas yoktur. Alfabe türü de iflimlenirken, STB nin Türkçe ve ngilizce alfabe kullan larak oluflturulmufl iki formu kullan lm flt r. Türkçe formda, Bölüm B nin Türk kültürüne uyarlama çal flmas ba lam nda, Türkçe alfabe esas al narak gelifltirilen ve Ç,, gibi Türkçe karakterler bulunmaktad r. ngilizce formda ise an lan Türkçe karakterler bulunmamaktad r. Bulgular Analizlerden önce, kay p de erlerin olup olmad ve normal da l m say lt s n n karfl lan p karfl lanmad gözden geçirilmifl ve da l m n normal oldu u gözlenmifltir. STBS, STBH, ve STBD puanlar na iliflkin 2x2 faktörlü MANOVA sonucuna göre, yafl grubu de iflkeninin SBS puan üzerindeki temel etkisi (F(1,76) = 201.64; p<.001) anlaml düzeyde bulunmufltur. Buna karfl n, yafl grubu de iflkeninin, STBH ve STBD puanlar üzerindeki temel etkisi istatistiksel olarak anlaml de ildir. Alfabe türü de iflkeninin STBS puan üzerindeki temel etkisi anlaml (F(1,76) = 14.80; p<.001) iken, ayn de iflkenin STBH ve STBD puanlar üzerindeki etkisi istatistiksel olarak anlaml de- ildir. Ayr ca, yafl grubu ve form türü de iflkenlerinin STBS puanlar üzerindeki ortak etkisi anlaml (F (1, 76) = 12.35; p<.001) iken, STBH ve STBD puanlar üzerindeki ortak etkisi istatistiksel olarak anlaml de ildir. Kat l mc lar n farkl deneysel koflullardaki STB puanlar na ait ortalama ve standart sapmalar Tablo 2 de verilmifltir. Tart flma Araflt rman n bulgular incelendi inde yafl de iflkeninin STBS puanlar n etkiledi- i gözlenmifltir. Buna göre, genç yetiflkinler STB yi yafll yetiflkinlere göre daha k sa sürede tamamlamaktad r. Bu sonuç, STS puanlar yla ilgili di er çal flmalar n (Carrigan ve Hinkeldey, 1987; Steinberg, Breliauskas, Smith ve Ivink, 2005; Tomanbaugh, 2004) ve testin ülkemiz kültürü için yap lm fl olan standardizasyon çal flmas n n (Cangöz, Kara- 54

Banu CANGÖZ Tablo 2: Kat l mc lar n z Sürme Testi B Formu ( STB) Puanlar na liflkin Ortalama ve Standart Sapmalar Genç (n=40) Yafll (n=40) N=80 Türkçe ngilizce Türkçe ngilizce Alfabe Alfabe Alfabe Alfabe STBS Puan 54.40 (12.16) 55.45 (10.20) 88.15 (19.18) 111.40 (21.49) (saniye) STBH Puan 0.40 (0.75) 0.20 (0.41) 0.25 (0.91) 0.55 (0.88) STBD Puan 0.05 (0.22) 0.15 (0.37) 0.05 (0.23) 0.35 (0.59) STBS: STB süre puan ; STBH: STB hata puan ; STBD: STB düzeltme puan koç ve Selekler, 2009) bulgular ile uyumludur. Buna karfl n, an lan standardizasyon çal flmas ndan farkl olarak, genç ve yafll yetiflkin gruplar aras nda STBH ve STBD puanlar aç s ndan fark bulunmam flt r. Bu çeliflkili bulgu, araflt rma örneklemi oluflturan kat l mc lar n (özellikle yafll grup) e itim düzeyinin yüksek olmas ndan (en az lise mezunu) ve a rl kl olarak kamu ve özel kurum ve kurulufllarda görev yapan ve/veya ad geçen kurum ve kurulufllardan emekli olmufl kat l mc lardan oluflmas ndan kaynaklanm fl olabilir. Ayr ca, resmi ve/veya özel huzurevlerinde kalan bireyler de araflt rma örneklemine dahil edilmemifltir. Bilindi i üzere huzurevinde kal yor olmak bafll bafl na duygusal ve biliflsel süreçleri olumsuz yönde etkileme potansiyaline sahiptir. Bu ba lamda yafll kat l mc lar n toplumsal yaflam içinde aktif olarak faaliyet gösteren aktif yafll bireylerden oluflmas da, genç ve yafll gruplar aras nda STBH ve STBD puanlar aç s ndan fark bulunmamas na, fark n sadece testi tamamlamak için geçen süreye yans mas na neden olmufl olabilir. Çünkü testi tamamlamak için geçen süre bilgi iflleme sürecinin yavafllamas n n bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Yafll gruptaki kat l mc lar daha fazla biliflsel çaba harcayarak hata ve düzeltme say s n azaltabilseler (telafi edebilseler) de bilgi iflleme sürecini h zland ramamaktad rlar. Christensen ve Birrell (1991), biliflsel çaba gerektiren görevlerdeki performans n, yetiflkinin kronolojik yafl ndan çok genel zeka s ndan etkilendi ini; bu nedenle, zeka düzeyi yüksek yafll yetiflkinlerin, zeka düzeyi orta veya düflük yafll yetiflkinler taraf ndan zor olarak nitelendirilen biliflsel görevlerde baflar l olabildiklerini göstermifllerdir. Ayr ca bu çal flmada, benzer görevlerde, zeka düzeyi yüksek yafll yetiflkinlerin, ortalama zekaya sahip genç yetiflkinlerden üstün bir bellek performans sergileyebildi i de 55

Türkçe ve ngilizce Alfabe Kullan m Genç ve Yafll Yetiflkinlerin z Sürme Testi ( ST) Puanlar n Etkiler Mi? gösterilmifltir (Christensen ve Birrell, 1991). Mevcut çal flmada zeka düzeyi incelenmemifl olsa da, kat l mc lar n en az lise mezunu olmas n n (e itim düzeyi) benzer bir etki yaratm fl olabilece i düflünülebilir. Alfabe türü de iflimlemesi, STB süre puan üzerinde etkili olurken; test boyunca yap lan hata ve düzeltme say s puanlar n etkilememifltir. Türkçe alfabe kullan lan koflulda, kat l mc lar testi ngilizce alfabe kullan lan kofluldakinden daha k sa sürede tamamlam fllard r. Okuma, yazma, hesaplama, ö renme flekil ve kelime hat rlama, karfl laflt rma, iliflkileri de erlendirme gibi bilginin sentezini gerektiren yönetici ifllevlerin yaflla beraber bozuldu u; adland rma, motor ak c l k, konuflma ak c l, uzamsal dikkat, praksi gibi otomatik ve motor beceri gerektiren ifllevlerin ise yafltan çok az etkilendi i bilinmektedir (Karaman, Aksu, Çatako lu, Ersoy ve Arman, 1997). Bu aç dan bak ld nda alfabe türü de iflkeninin STBH ve STBD puanlar üzerinde anlaml etki yaratmam fl olmas, harften say ya geçmeyi (1-A, 2-B, 3-C,.) yani set de ifltirmeyi ve al fl ld k tepkiyi ketlemeyi gerektiren daha karmafl k STB görevinde kat l mc lar n hata ve düzeltme yapmamak için azami biliflsel çaba göstermelerine, bu esnada da testi tamamlamak için geçen sürenin uzamas na neden olmufl olabilir. Bu ba lamda yaflla beraber bilgi iflleme h - z nda meydana gelen yavafllama sadece STBS puanlar nda anlaml bir düflüfle neden olmufl olabilir. Araflt rma sonucunda ST puanlar n n alfabe türünden etkilenmesi, karmafl k biliflsel ve davran flsal faaliyetlerde, çoklu biliflsel ifllevlerimizin koordine olmas ve istenen hedefe ulaflmam z sa layan yönetici ifllevlerin (Stuss ve Alexander, 2000) dilin anlafl lmas ve kullan lmas yla yak ndan iliflkili oldu unu göstermifltir. Asl nda, biliflsel süreçler ile dil aras ndaki iliflkinin kökenleri oldukça eskilere uzanmaktad r. Günümüzde bilgisayar sistemlerinin, internet olanaklar n n ve mobil telefon kullan m n n geliflmesi ve yayg nlaflmas yla birlikte, bu teknolojilerin orijinal dili olan ngilizce terimlere ve ngilizce alfabeye olan aflinal k ve ngilizcenin gündelik hayatta kullan m s kl da artm flt r. Internet (e-posta gönderme) veya mobil telefon (k sa mesaj-sms- yazma) kullan m yoluyla iletiflim kurarken, ço u kez Türkçe alfabeye özgü (Ç,,,Ö,Ü) karakterlerin kullan lmad ve/veya tercih edilmedi i ya da kullan m durumunda teknik baz hatalara neden olmas gerekçesiyle kullan lamad s kl kla gözlenmektedir. Mevcut çal flman n bulgular bu aç dan incelendi inde, Türkçe karakter içeren ve içermeyen test malzemesi, genç üniversite ö rencilerinin dikkat ve yürütücü ifllevlere iliflkin puanlar n etkilemezken, yafll yetiflkinlerin testi tamamlama süresine iliflkin puanlar n olumsuz yönde etkilemifltir (yafl grubu ve alfabe türü de iflkenlerinin STS puanlar üzerindeki ortak etkisi anlaml d r). Buna göre, yafll yetiflkinler, STB nin Türkçe karakter içermeyen formunu, Türkçe karakter içeren formundan daha uzun sürede tamamlayabilmifllerdir. Aflina olmad klar karakterler ve buna ba l harf s ralamas (C harfinden sonra D harfinin gelmesi gibi) yerine, aflina olduklar karakterler ve harf s rala- 56

Banu CANGÖZ mas n (C harfinden sonra Ç harfinin gelmesi gibi) ararken geçen süre test performanslar na (testi tamamlamak için geçen süre) yans m fl ve performans olumsuz yönde etkilemifltir. Buna karfl n yukar da aktar lan nedenlerle, genç yetiflkinlerin ngilizce diline ve kullan m na olan yatk nl klar, aflinal klar ve gündelik hayatlar ndaki yayg nl na ba l olarak, yafll bireylerden farkl biçimde, ngilizce ve Türkçe karakterler içeren farkl formlar benzer sürelerde tamamlayabilmifllerdir. Buna karfl n, alfabe türü de iflimlemesi, hem genç hem de yafll yetiflkinlerin ST hata ve düzeltme puanlar ( STBH, STBD) üzerinde etkili olmam flt r. Mevcut çal flma, özellikle biliflsel yafllanma çal flmalar nda, kullan lan lisana duyarl sözel malzemenin kritik önemine bir kez daha dikkat çekmifltir. Kullan lan lisana iliflkin çok basit bir de iflimleme (alfabenin baz harfleri) bile yafll bireylerin biliflsel süreçleri (dikkat ve yönetici ifllevlere iliflkin performans) üzerinde anlaml bir etkiye neden olmaktad r. Sonuç Araflt rmadan ç kan sonuçlar flöyle özetlenebilir: (1) Genç ve yafll yetiflkin gruplar aras nda, STB formunu tamamlama süresi aç s ndan fark varken; yap lan hata ve düzeltme say lar aç s ndan fark bulunmam flt r. (2) Türkçe ve ngilizce alfabe kullan larak oluflturulmufl formlar, genç yetiflkinlerin STB tamamlama süresi puan n etkilemezken; yafll yetiflkinlerin testi tamamlama süresini uzatm flt r. (3) Türkçe ve ngilizce alfabe kullan larak oluflturulmufl formlar, genç ve yafll gruplar n STB hata ve düzeltme puanlar n etkilememifltir. (4) Yafll grubun ngilizce alfabe kullan lan formu tamamlama süresindeki art fl, aflina olunmayan uyar c ya maruz kalman n performans üzerindeki olumsuz etkisiyle aç klanabilir. Genç grup ise ngilizce alfabe kullan m na olan aflinal nedeniyle benzeri bir olumsuz etkiye maruz kalmam flt r. (5) Özellikle yafll örneklem üzerinde yürütülen biliflsel yafllanma çal flmalar nda kullan lan lisana (sözel malzemelere) ait özellikler kritik öneme sahiptir. Kaynakça Armigate, S. (1946). Analaysis of certain psychological tests used for evaluation of brain damage. Journal of Gerontology, 60, ss. 30-34. Beck, A. T. (1961). An inventory for measuring depression. Archieves of General Psychology, 4, ss. 561-571. 57

Türkçe ve ngilizce Alfabe Kullan m Genç ve Yafll Yetiflkinlerin z Sürme Testi ( ST) Puanlar n Etkiler Mi? Bornstein, R.A. (1986). Contribution of various neuropsychological measures to detection of frontal lobe impairement. International Journal of Clinical Neuropsychology, 8, ss. 18-22. Borstein,R.A. (1985). Normative data on selected neuropsychological measures from a non clinical sample. Journal of Clinical Psychology, 42, ss. 651-659. Cangöz, B., Karakoç, E. & Selekler, K. (2009). Trail Making Test: Normative data for Turkish Elderlys by Age, Sex and Education. Journal of the Neurological Sciences, 283, 1-2, ss. 73-78. Carrigan, J.D. & Hinkeldey, N.S. (1987). Releationships between parts A and B of the Trail Making Test. Journal of Clinical Psychology, 43, ss. 402-409. Christensen, H. ve Birrell, P. (1991). Explicit memory and implicit memory in dementia and normal ageing. Psychological Research, 53, ss. 149 161. Demakis, G.J. (2004). Frontal lobe damage and tests of executive processing: A meta-analysis of the Category Test, Stroop Test, and Trail Making Test. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 26, 3, ss. 441-450. Ertan, T. & Eker, E. (2000). Reliability, validity, and factor structure of the Geriatric Deperssion Scale in Turkish Elderly: Are there different factor structures for different cultures. International Psychogeriatrics, 12, 2, ss. 163-172. Folstein, M., Folstein, S. & McHugh, P. (1975). Mini-mental state: A practical method for grading the cognitive state of patients from clinician. Journal of Psychiatric Research, 12, ss. 189 198. Fossum,B.,Holinberg,H. & Reinvang,I.(1992). Spatial and symbolic factors in performance on the Trail Making Test. Neuropsychology, 6, ss. 71-75. Gaul, W.R. & Brown, M. (1970). Effects of age and intelligence on Trail Making Test performance and validity. Perceptual and Motor Skills, 30, ss. 319-326. Güngen, C, Ertan, T, Eker, E., Yaflar, R. & Engin, F. (2002). Standardize Mini Mental Test in Türk toplumunda hafif demans tan s nda geçerlik ve güvenirli i. Türk Psikiyati Dergisi, 13, 4, 237-281. Greenlief, C.L., Margolis, R.B. & Erker;G.J. (1985). Application of the Trail Making Test in differentiating neuropsychological impairement of elderly persons. Perceptual and Motor Skills, 61, ss. 1283-1289. Hisli, N. (1988). Beck Depresyon Envanteri nin geçerli i üzerine bir çal flma. Psikoloji Dergisi, 6, 22, ss. 118-122. Karaman, Y., Aksu, M., Çatako lu, Ö., Ersoy, A. ve Arman, F. (1997). Normal yafll l kta kognitif fonksiyonlar n incelenmesi: Zihinsel durum testleri standardizasyon çal flmas. Erciyes T p Dergisi, 19, 1, ss. 11 20. Lee, T.M.C., Cheung, C.C.Y., Chan, J.K.P. & Chan, C.C.H. (2000). Trail Making across languages. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 22, 6, ss. 772-778. Lezak, M.D. (1995). Neuropsychological Assessment. (3rd ed.) New York: Oxford University Press. Meguro K, Constans JM, Shimada M, Yamaguchi S, Ishizaki J, Ish H, Yamdori A, Sehita Y. Corpus callosum atrophy, white matter lession, and frontal executive dysfunction in normal aging and Alzheimer s disease. A community based study: The Tajiri Project. International Psychogeriatrics, 15, 1, ss. 9-25. 58

Banu CANGÖZ Mesulam MM. (2004). Davran flsal ve kognitif nörolojinin ilkeleri. (2.bask )( H.I. Gürvit Çev.Ed.) stanbul: Yelkovan. U.S. War Department (1944). The new Army Individual Test of General Mental Ability. Psychological Bulletin, 41, ss. 532-538. Pfeffer RI, Kurosaki TT, Harrah CHJr, 1982, Measurement of activities of older adults in community. Journal of Gerontology, 37, 3, ss. 323 329. Reitan, R.M. (1958). Validity of the Trail Making Test as an indicator of organic brain damage. Perceptuals and Motor Skills, 8, ss. 271-276. Reynolds, C.R. (2002). Comprehensive Trail Making Test: Examiner s manua.l Texas: Austin: PRO-ED. Ruchinskas, R.A. (2003). Limitations of the Oral Trail Making Test in a mixed sample of older individuals. The Clinical Neuropsychologist, 17, 2, ss. 137-142. Schear,J.M. & Sato, S.D. (1989). Effects of visual acuity and visual motor speed and dexterity on cognitive performance. Archieves of Clinical Neuropsychology,19, ss. 25-32. Scheikh, J. I. & Yesavage, J.A. (1986). Geriatric depression scale (GDS): Recent evidence and development of a shorter version. Clinical Gerontology, 5, ss. 165 173. Selekler, K, Cangöz, B. & Karakoç, E. (2004). fllevsel Faaliyetler Anketi nin 50 yafl ve üzeri grupta Türk Kültürü çin Uyarlama ve Norm Belirleme Çal flmas. Türk Nöroloji Dergisi, 10, 2, ss. 102-107. Spreen, O. & Strauss, E. (1991). A compendium of neuropsychological tests: Administration, norms and commentary. New York: Oxford University Press. Stanczak, D.E., Stanczak, E.M. & Awadalla, A.W. (2001). Development and initial validation of Arabic version of the Expanded Trail Making Test: Implications for cross-cultral assessment. Archieves of Clinical Neuropsychology,16, ss. 141-149. Steinberg, B.A., Breliauskas, L.A., Smith, G.E. & Ivink, R.J. (2005). Mayo s older normative studies: Age and IQ-adjusted norms for the Trail Making Test,The Stroop Test and controlled Oral Word Association Test. The Clinical Neuropsychologist, 19,ss. 329-377. Stuss, D. T. ve Alexander, G. E. (2000). Executive functions and the frontal lobes: A conceptual view. Psychological Research, 63, ss. 289 298. Stuss, D.T., Bisschop, S.M., Alexander, M.P., Levine, B. & Izukawa, D. (2001). The Trail Making Test: A study in focal lesion patients. Psychological Assessment, 13, ss. 230-239. Thompson, M.D., Scott, J.G., Dickson, S.W., Schoenfeld, J.D., Ruwe, W.DS.& Adams, R.L. (1999). Clinical utility of the Trail Making Test practice time. The Clinical Neuropsychologist, 13, 4, ss. 450-455. Tomanbaugh,T.N. (2004). Trail Making Test A and B: Normative data strafied by age and education. Archieves of Clinical Neuropsychology, 19, ss. 203-214. Teflekkür Araflt rman n veri toplama ve veri girifli aflamalar ndaki katk lar için Psikoloji Bölümü lisans ö rencileri Nazl Alt n, Ebru Atefl, Burçin Cihan, Nilgün Türkileri, Sevgi Özdemir ve Esra Z vral ya teflekkür ederim. 59