ULUSLARARASI LOJİSTİK LOJ201U KISA ÖZET
1
1.ÜNİTE Ulaştırma Sistemleri GİRİŞ Lojistik kavramının en güncel tanımı müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere her türlü ürün, servis hizmeti ve bilgi akışının başlangıç noktasından (kaynağından) tüketildiği son noktaya (nihai tüketici) kadar olan hareketinin planlanması, uygulanması, taşınması, depolanması ve kontrol altında tutulmasını sağlayan faaliyetlerin tümü şeklinde yapılabilir. Bu yönüyle bakıldığında modern ekonominin anahtar faaliyet alanlarından birçoğu lojistik hizmetleri ana başlığı altında yer alır. Lojistikle ilgili faaliyetlerin temel amacı ürün ya da malların doğru yere doğru zamanda ulaşmasını sağlamaktır. Mesafelerin çok daha fazla olması ve coğrafi farklılıkların ortaya çıkardığı bir takım doğal zorluklar nedeniyle, yerel ve bölgesel lojistiğe kıyasla uluslararası lojistikte ulaştırma hizmeti çok daha önemli bir yer tutar. Ulaştırma hizmetinin önemine bu anlamda iki yönüyle yaklaşmak gerekecektir: lojistik giderlerinde ulaştırma maliyetlerinin payı, ulaştırma hizmeti kalitesinin müşteri memnuniyetine ve genel hizmet kalitesine etkisi. ULAŞTIRMA SİSTEMLERİ Modern ekonominin en temel işlevsel sistemlerinden bir tanesi ulaştırma sistemleridir. Ulaştırma sistemleri birçok farklı fonksiyonu yerine getiren bileşenlerden oluşur. Bu bileşenlerin birbirleriyle olan etkileşimi ve farklı alt sistemlerin bir araya gelmesiyle oluşan süreç mekanizmaları ulaştırma sistemlerinin oldukça karmaşık sistemler olmasına neden olur. Ulaştırma sistemlerinin her şeyden önce işlevsel sistemler olmalarının nedeni, hem mal ve ürünlerin hem de insanların hareket etmelerini sağlamalarındandır. İnsanların ve eşyaların yer değiştirebiliyor olması toplumun modern bir toplum olarak yaşamasını ve işlevini görmesini sağlayan en zaruri ihtiyaçlardan bir tanesidir. İşlevsel açıdan ele alındığında ulaştırma sistemleri temel olarak aşağıdaki bileşenlerden oluşmaktadır: Tesisler ve altyapı: karayolları (devlet yolları), çevreyolları (ödemeli/ücretli yollar), demiryolları ve istasyonlar, havalimanları, (deniz/suyolu) limanları ve su kanalları, boru hatları. Araçlar ve araç filoları: karayolu araçları, lokomotifler, gemiler ve diğer suyolu araçları, uçaklar. İşletmeler ve organizasyonlar: demiryolları, havayolları, gemi işletmecileri, kara taşımacılığı ve karma taşımacılık yapan nakliye şirketleri; havalimanı işletmecileri, liman işletmeleri, karma taşımacılık istasyonları işletmecileri; altyapıdan sorumlu devlet organizasyonları, yerel yönetimlerin ulaştırma altyapısı ve planlaması ile ilgili birimler, yerel ulaştırma daireleri. İşlevsel tesisler ve ilgili işletmeler: bakım-onarım merkezleri (demiryolu, havayolu ve suyolu araçları) ve işletmecileri, inşaat şirketleri gibi altyapı kurucuları ve müteahhit firmaları, hava kontrol merkezleri, deniz trafik kontrol organizasyonları. Operasyon stratejileri ve yasalar: havayolu, karayolu, denizyolu trafik kontrolü, ulusal kalkınma planları ve stratejik planlar, ulusal ve yerel yasalar, uluslararası kuruluşlar ve anlaşmalar, uluslararası kurallar ve kanunlar, yasa koyucular. Ulaştırma sistemleri uygarlığın gelişiminde çok önemli bir role sahip olmakla birlikte üretim sistemlerinin etki ve ilgi alanlarını yerel olmaktan çıkarıp öncelikle bölgesel daha sonra da küresel hale getirmiş, dolayısıyla büyük ölçekte üretim faaliyetlerini mümkün kılmıştır. ULUSLARARASI LOJİSTİK VE ULUSLARARASI TAŞIMACILIK Ulaştırma, lojistikte çok merkezi bir rol oynamaktadır. Mesafelerin ve taşıma hacimlerinin artmasıyla birlikte lojistik sistemlerinde ulaştırma faaliyetlerinin etkinliği ve önemi artmıştır. Uluslararası lojistikte bu etki ve önem çok daha belirgin bir şekilde ortaya çıkar; zira 2
uluslararası lojistik sistemleri için taşımacılık kıtalararası ve deniz aşırı boyutta gerçekleşmektedir. Lojistik sistemleri içerisinde ulaştırma faaliyeti üç farklı bakış açısıyla ele alınabilir. Bu farklı bakış açıları sistem içerisinde yer alan tarafların farklı rollerini ortaya çıkaracak şekilde ulaştırma faaliyeti ile ilişkisini belirler. Bu taraflar gönderici, taşıyıcı ve alıcı olarak düşünülmelidir: Gönderici, taşınacak olan yükün kendisinden sorumlu olan taraf ya da yükü kontrol eden tüzel kişi veya kuruluştur. Taşınacak olan yük, bir ürün ya da mal olabilir. Gönderici her zaman için mal ya da ürünün sahibi değildir. Ancak yükün taşınması talebinde bulunan kişi ya da kuruluş olarak ele alınmalıdır. Taşıyıcı, yükü hareket ettiren ulaştırma kuruluşudur; ulaştırma şirketi ya da firması olarak da anılır. Diğer bir deyişle gönderici taşıyıcının müşterisidir. Alıcı, taşınan yükü alacak olan kişi ya da kuruluştur. Bir kuruluş, bir yükün kendi tesisleri arasında taşınmasını talep ettiyse gönderici ve alıcı aynı tüzel kişi olabilmektedir. Taşıyıcı kuruluş bakış açısıyla ele aldığımızda uluslararası taşımacılığın yerel ve bölgesel taşımacılıkla karşılaştırıldığında çok belirleyici özellikleri olduğunu görebiliriz: Her şeyden önce uluslararası taşımacılık sınırlar ötesi bir faaliyettir ve bir yükün taşınmasında birden fazla ulusal sınırdan geçmesi ve birden fazla ülkenin topraklarında hareket etmesi gerekecektir. Kullanılan taşıma türleri çok daha farklıdır. Yerel taşımacılıkta çoğunlukla kara ve demiryolu kullanılırken, uluslararası taşımacılıkta denizyolu ve havayolu da önemli bir yer tutar. Bütünleşik lojistik sistemlerinde gönderici, taşıyıcı ve alıcının eşgüdümlü bir biçimde çalışması gereklidir. Lojistik sisteminin performansı açısından ele aldığımızda ise en belirleyici faktörlerin gönderici tarafından ulaştırma hizmetinin hangi şartlar altında yerine getireceğini belirleyen birtakım kararların olduğunu görebiliriz. Lojistik sisteminin sahibi ve yöneticisi olan kuruluşun ulaştırma hizmetinin tasarımı ile ilgili alması gereken temel kararlar şunlardır: Hangi taşıma türü kullanılacak? Kullanılacak olan her bir taşıma türü için hangi taşıyıcı kuruluştan hizmet alınacak? Görüldüğü gibi bu sorular birbirinden bağımsız bir şekilde cevaplandırılamaz. Ancak, aynı zamanda ilgili bazı kararlar çeşitli sistemler ve çevresel faktörlerin de etkisiyle diğer kararları doğrudan etkileyebilir. ULAŞTIRMA YÖNETİMİ Lojistik sistemlerinde hammadde, parçalar, yarı bitmiş ürünler, montaj parçaları ve satışa hazır ürünler hammadde sağlayıcıları, yan sanayi, üretim ve/veya montaj tesisleri, bölgesel ve yerel depolar ve satış noktaları ve/veya son kullanıcılar arasında taşınırlar. Taşıma Türü Seçimi Bir yükün karayolu, demiryolu, denizyolu, havayolu veya boru hattıyla ya da bunların birlikte kullanılmasıyla oluşturulan karma taşımacılık kullanılarak başlangıç noktasından varış noktasına ulaşması kararına taşıma türü seçimi denir. Yükün Özellikleri Yüklerin doğasından gelen karakteristik özellikleri, taşıma türüyle uyumunu belirlemekte öncelikle göz önüne alınması gereken unsurlardır. Yükün çeşitli özellikleri bazı taşıma türlerinin seçilmesini en baştan engelleyebileceği gibi bazı taşıma türlerinin de ön plana çıkmasına neden olabilir. Yükün özellikleri üzerinde dururken ele almamız gereken özellikleri aşağıdaki şekilde sınıflandırabiliriz: Boyutu: Yükün ölçüleri ve hacmi. Ağırlık ve Yoğunluğu: Yükün mutlak ağırlığı ve hacmiyle birlikte hesaplanması gereken yoğunluğu. 3
(Maddi) Değeri: Yükün maddi ve ticari değeri. İstiflenebilirliği: Genellikle, boyutu ve yoğunluğu tarafından belirlenebilecek bir özellik olarak düşünülmelidir. Zarar/Ziyan Olasılığı: Yükün zarar görme ya da kaybolma olasılığı ve bunlara bağlı mali zararlar ile ilgilidir. Tehlikeli Ürünler ve Özel İhtiyaçlar: Birtakım yükler tehlikeli olarak sınıflandırılmalıdır. Bunlar çoğunlukla kimyasal ya da biyolojik tehlikeye yol açabilecek, çevreye ve canlılara doğrudan ya da dolaylı bir şekilde zarar verebilecek ürünlerdir. Taşıma Türüne Kolay Erişim: Göndericiler ve alıcıları her türlü taşıma türüne kolaylıkla erişemeyebilirler. Taşıma Süresi: Bir ürünün sipariş edildiği andan temin edildiği ana kadar geçen süre içerisindeki en önemli bileşenlerden bir tanesi taşıma süresidir. Bedel ve Tarifeler: Ulaştırma maliyetleri taşıma türüne bağlıdır ve genellikle taşıma türünün hızı ile orantılı bir şekilde artış gösterir. Güvenlik: Bir yük taşıma süresi boyunca çok çeşitli tehlikelere maruz kalabilir. Genel olarak, bu tehlikelerin önemli bir kısmıyla yolculuk süresince değil ara beklemelerde karşı karşıya gelinir. Yasal Mevzuat ve Düzenlemeler Yasal düzenlemelerin bir kısmı yüklerin güvenli bir şekilde taşınmasını sağlama amacı güderken bir kısmı da ekonomik ve siyasal önlemlerin alınmasını hedeflemektedir. Özellikle tehlikeli madde, canlı hayvan ve savunma sanayi ile ilgili özel durumları içeren yüklerin taşınmasında hem devletler hem de uluslararası organizasyonlar tarafından belirlenmiş birçok yasal denetim mekanizması vardır. Ulaştırma Hizmetinin Yönetimi Ulaştırma hizmetinin yönetimi üç farklı şekilde gerçekleştirilebilir: özel taşımacılık, sözleşmeli taşımacılık, genel taşıyıcı. Bu üç farklı düzen arasında gönderici tarafından yapılacak olan tercih birçok farklı etmenin bir araya getirilmesi ile belirlenir. Üç düzenin temel özellikleri şu şekilde açıklanabilir: Özel Taşımacılık: Göndericinin taşıma hizmetlerini kendi sermayesiyle elde edilmiş sabit kaynaklar ve kendine ait değişken kaynakları kullanarak yerine getirdiği durumdur. Sözleşmeli Taşımacılık: Gönderici firmanın lojistik ve taşıma hizmeti sağlayan üçüncü taraf bir başka kuruluşa ulaştırma ve taşıma hizmetleriyle ilgili tüm sorumluluklarını ya da birtakım sorumluluklarını iki tarafça belirlenen sözleşme şartları ve fiyatlandırma koşulları altında aktarmasıdır. Genel Taşıyıcı: Gönderici firma taşıyıcı firmanın pek çok müşterisinden bir tanesidir. Bu, temelde kargo taşıyıcılarının verdiği hizmetlerin büyük ölçekteki karşılığı olarak görülebilir. Son yıllarda eğilim, özellikle üretim endüstrisindeki şirketlerin çoğunlukla sözleşmeli taşımacılık seçeneğine yöneldiğini göstermektedir. TAŞIMA TÜRLERİNE LOJİSTİK BAKIŞ AÇISI Ulaştırma endüstrisinde diğer her endüstride olduğu gibi taşıyıcılar arasındaki rekabet pazarın temel destekleyici gücüdür. Ancak, bu rekabet yalnızca taşıyıcılar arasında değil temelde taşıma türleri arasında da açıkça görülmektedir ve gerçekleşmektedir. Karayolu Motorlu taşıtlarla yapılan karayolu taşımacılığı ulaşım türleri arasında yük taşımacılığında hem ilk akla gelen hem de en çok tercih edilen türdür. Karayolu taşımacılığı diğer bütün türler arasında en esnek ve erişimi en kolay olan türdür. Altyapı gereksinimi hükümetler ve 4
devletler tarafından özellikle yolcu taşımacılığı ve yerleşim yerleri göz önüne alınarak yapıldığından erişim kolaylığı açısından herhangi bir zorluk teşkil etmemektedir. Dolayısıyla, hem göndericilerin hem de alıcıların erişimi açısından en yüksek ölçekteki esnekliği sağlamaktadır. Demiryolu Demiryolları, büyük hacimli, yüksek yoğunluklu ve düşük değerli yüklerin uzun mesafelerde taşınmasının özellikle karayolu ve havayolu taşımacılığına göre çok daha az maliyetle gerçekleştirilmesini sağlar. Coğrafi şartlar uygun ise denizyolu ve hatta boru hattı taşımacılığı ile de rekabet halindedir, ancak genel olarak daha maliyetlidir. Havayolu Havayolu taşımacılığının gelişimi 20. Yüzyıl sonlarında lojistik sistemlerinde ulaştırma hizmetleri açısından yaşanmış en önemli ilerlemelerden bir tanesidir. Özellikle uluslararası taşımacılığın gelişmesi ile taşıma mesafelerinin uzaması, ancak var olan taşıma türleriyle taşıma sürelerinin çok uzun olması uluslararası ticaretin önündeki en büyük engellerden biri olmuştur. Denizyolu Denizyolu taşımacılığı uluslararası taşımacılık pazarına hükmeden taşıma türüdür. Kıtalar arası ve denizaşırı taşımacılıkta havayolu taşımacılığına göre çok daha eski bir taşıma türü olmasıyla birlikte maliyetlerin de oldukça düşük olması uzun mesafe ve uluslararası taşımacılıkta denizyolu taşımacılığına çok önemli bir avantaj sağlamaktadır. Boru Hattı Boru hattı taşımacılığı özel olarak sıvı haldeki yakıt taşımacılığında kullanılan taşıma türüdür. Bu taşıma türünde taşınacak yükün akışkanlığından faydalanılarak yükün harekete geçirilmesi söz konusudur. Boru hattı taşımacılığı temelde demiryolu ve denizyolu taşımacılığı ile rekabet halindedir. Karma Taşımacılık Karma taşımacılık yükün taşınmasında ara duraklarda gerçekleşen transferler aracılığıyla birden fazla taşıma türünün kullanıldığı ulaştırma sistemlerinin temelini oluşturur. Temelde bir taşıma türü olarak değil, bir ulaştırma sisteminin temelini oluşturan taşıma yöntemi ya da tekniği olarak da düşünülebilir. Bu tanımdan yola çıkarak karma taşımacılıkta ön plana çıkan iki önemli unsur vardır: Konteyner taşıma: Yüklerin bir taşıma kabı içerisinde taşınıyor olması ve türler arası transferin bu taşıma kabının transferi ile gerçekleştiriliyor olması karma taşımacılık operasyonlarının en temel ilkesidir. Türler arası eşgüdüm: Karma taşımacılıkta türler arası transferin etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi gerekir. ULAŞTIRMA EKONOMİSİ Üretim endüstrisinin temel varlık sebebi mallar ve ürünler için oluşan talebi karşılamaktır. Bu işlevini yerine getirebilmek içinse ulaştırma hizmetine ihtiyaç duymaktadır ve bu ihtiyaç, ulaştırma hizmetleri için bir talep oluşturmuştur. Ekonomik ve sosyal gelişim üretim endüstrisinin ulaştırma hizmeti için bir pazar oluşturmasına neden olmuş, sistemlerinin büyümesiyle birlikte bu pazar da ekonomideki geleneksel arz-talep ilişkisi mekanizmasının çalıştığı bir endüstri kolunun oluşmasını sağlamıştır. Taşımacılık bedellerinin belirlenmesinde önemli rol oynayan başka bir faktör ise taşıyıcı ve gönderici arasındaki ilişkinin şeklidir. Bir taşıyıcı için uzun süreli sözleşmeli gönderici müşteriler için belirlenecek navlun bedelleri yalnızca ihtiyaç oluştuğunda taşıma hizmeti talep eden bir gönderici için belirlenen navlun bedellerinden çok farklı olacaktır. 5
2.ÜNİTE Uluslararası Taşımacılık Yönetimi GİRİŞ Lojistik sektörünün gittikçe geliştiği bilinmektedir ve ileride en büyük sektörlerden biri haline geleceği düşünülmektedir. Bunun nedeni dünya genelinde taşıma işlerinin artmasıdır. Taşımacılıktaki artışın nedenlerini üç ana başlıkta toplamak mümkündür. Bunlar: Dünya genelinde, hem üretim hem hizmet sektöründe Tam Zamanında Üretim (Just in Time) anlayışına geçiş yapılmaktadır. Böylece fabrikalar hammadde ve yarı mamul stokları tutmayıp ürünleri gerekli oldukları zamanda tedarik etmeye başlamıştır. Küreselleşmenin etkisiyle büyük firmalar ve hatta ülkeler, birbirleriyle mali açıdan rekabet edebilmek için belli alanlarda uzmanlaşmaya gitmektedir. Günümüzde ise insanlık adına üçüncü büyük devrim yaşanmaktadır ve buna bilişim devrimi denmektedir. Bilişim devrimi her türlü veri ve bilginin sayısal hale getirilmesiyle kolayca taşınabilir, iletilebilir, çoğaltılabilir hale gelmesi anlamına gelmektedir. Böylece veriyi işleyip bilgi haline dönüştürme süreci hızlanmış, pek çok konuda daha kısa sürede karar verilmesini sağlayacak bilgi akışı sağlanmaya başlamıştır. Uluslararası taşımacılık yönetimini anlamak için öncelikle yönetim kavramını açıklamak gerekir. Yönetim aşağıda verilen beş fonksiyonun yerine getirilmesiyle oluşan bir süreç olarak tanımlanır. Bunlar: Örgütleme (organizasyon), Planlama, Yürütme ve yönlendirme, Eşgüdüm (koordinasyon), Kontrol ve düzeltme. TAŞIMACILIK NEDİR VE TAŞIMACILIĞI KİM YAPAR? Taşımacılık en genel anlamıyla bir nesnenin belli başlı taşıma araçlarını kullanarak bir yerden başka bir yere taşınmasıdır. Ama taşımanın iyi olarak nitelenebilmesi için öncelikle zamanında ve hasarsız olarak gerçekleştirilmiş olması gerekir. Taşınan nesne insan veya bir eşya olabilir. İnsan taşımacılığı kısa mesafeli (şehir içi), uzun mesafeli (şehirler ve ülkeler arası), periyodik (servis araçları ile belli dönemlerde) ve acil taşıma (ambulans) gibi farklı başlıklarda incelenebilir. Günümüzde taşımacılıkta kalite, fiyat, zaman ve çevre gibi kriterlerin dikkate alınması gerektiği düşünülmektedir. Buna göre başarılı bir taşımanın şunları sağlıyor olması gerekir: Ürün istenen zamanda, istenen yere gitmiş olmalıdır (Yurt içi veya yurt dışı). Taşıma sonunda ürün hasar görmemiş olmalıdır. Eğer hasar olduysa da telafi edilmelidir(sigortalama). Bütün bu koşulların sağlanması için iyi organize olmuş, bilgi sistemlerini kullanan, ulusal ve uluslararası taşımacılığın gerektirdiği hizmetleri verebilecek yapılara ihtiyaç vardır. Geçmişte taşımacılık işini nakliyat ambarı olarak ifade edilen kişi veya kurumlar yaparken günümüzde gümrükleme gibi karşılanması gereken ek hizmetler nedeniyle bu kuruluşların yerini Freight Forwarder (FF) veya daha iyi bir ifadeyle Lojistik Servis Sağlayıcı (LSS) (Logistics Service Provider) isimleriyle anılan yüklenici (müteahhit) firmalar almıştır. Bir LSS nin temel olarak yaptığı işler şöyle sıralanabilir. 1.Taşıma yönetiminin gerçekleştirilmesi: Bu aşamada gerçekleştirilmesi gereken faaliyetler şöyle sıralanabilir: Ürün özelliklerine bağlı olarak taşıma türünün ve taşıma araçlarının belirlenmesi (nem, titreşim, sıcak/soğuk hava gereksinimi vb. ihtiyaçlara göre kara, hava, deniz, demiryolu, nehir yolu veya boru hattı taşımacılığı seçme) 2. Depo, antrepo hizmetlerinin verilmesi: Bu aşamada gerçekleştirilebilecek faaliyetler şöyle sıralanabilir: Depo yerlerinin ve kapasitesinin seçimi (Coğrafi yeri ve depolama hacmini belirleme) Depo türlerinin seçimi (Merkezi depo, yerel depo, çapraz yüklemeli depo, sanal depo vb.) 6