ENFLASYON MUHASEBES NDE H SSE SENED KONUSU Dr. Cenap LTER Yeditepe Üniversitesi..B.Fakültesi Ö retim Görevlisi 1. G R fi U zun y llard r süregelen enflasyon gelir da l m n n bozulmas ve iflssizlik gibi nedenlerle kendini makro ekonomik arenada hissettirirken mikro seviyede de flirketlerin mali tablolar üzerinde tahribat n göstermifltir. Enflasyon etkilerinden ar nd r lmayan mali tablolar maalesef likiditesi ve özkaynaklar güçlü flirketleri adeta cezaland rm fl ve bu flirketlerin enflasyon etkisiyle asl nda zarar ederken vergi ödemelerine sebep olmufltur. Ülkemizde bu yönde 31.12.2003 tarihi itibariyle uygulamaya konan enflasyon muhasebesi flirket bilançolar n n gerçe i yans tmas bak m ndan flüphesiz at lan çok önemli bir ad md r. Bu ad m atarken konuyla ilgili her türlü düzenlemenin düzgün ve anlaml oldu u anlam na gelmemektedir. Makalemiz enflasyon muhasebesi uygulamas n flirketleri aktifinde bulunan hisse senetleri yönünden ele almakta ve flu an için yürürlükte olan mevzuat n flirketlerin bilanço ve ve gelir tablolar üzerinde yapaca olumsuz etkiyi aç klamaya çal flmak üzerine kurulmufltur. 2. VUK VE SPK TEBL LER NDE YER ALAN H SSE SENETLER LE LG L TANIM VE KURALLAR VUK da menkul k ymetler ile ilgili olarak 279.maddede Hisse senetleri ile fon portföyünün en az % 51 'i Türkiye'de kurulmufl bulunan flirketlerin hisse senetlerinden oluflan yat r m fonu kat lma belgeleri al fl bedeliyle, bunlar d fl nda kalan her türlü menkul k ymet borsa rayici ile de erlenir. Borsa rayici yoksa veya borsa rayicinin muvazaal bir flekilde olufltu u anlafl l rsa de erlemeye esas bedel, menkul k ymetin al fl bedeline vadesinde elde edilecek gelirin ( kur farklar dahil ) iktisap tarihinden de erleme gününe kadar geçen süreye isabet eden k sm n n eklenmesi suretiyle hesaplan r. Ancak, borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zarar na ba l olarak do an ve de erleme günü itibariyle hesaplanmas mümkün olmayan menkul k ymetler, al fl bedeli ile de erlenir. Aç klamas n getirmifltir. Bu tan mlamadan flunu anlamaktay z, Bir hisse senedi esas itibariyle al fl bedeli ile kay tlara al n r. E er bu hisse senedi borsada kote edilmifl ise bilanço haz rlama tarihi itibariyle hisse senedinin borsada kote edilen SMMMO Yay n Organ 136 Mali ÇÖZÜM - 69
de eri esas al n r. Yani borsada kote edilmifl bir hisse senedi için, elde etme maliyetinin üzerinde oldu u sürece bilançoda alabilece i maksimum de er borsada oluflan de eridir. VUK bu maddesinde yer alan ve içinde en az % 51 oran nda stanbul Menkul K ymetler Borsas na ( MKB) kote olmufl flirket hissesi bar nd ran yat r m fonlar için al fl bedeli ile de erleme kural getirirken SPK n n 01.01.1995 tarihinde yay nlad seri XI 1 numaral Tebli in 21.maddesinin dördüncü paragraf nda Yat r m fonu kat lma belgeleri, ilgili yat r m fonunun bilanço tarihi için aç klad al fl fiyatlar üzerinden; borsalar ve teflkilatlanm fl di er piyasalarda ifllem gören borçlanmay temsil eden di er menkul k ymetler ise bilanço tarihindeki a rl kl ortalama fiyatlar üzerinden de erlenir. Demektedir. Dolay s ile yat r m fonlar n n de erlemesi aç s ndan VUK ile SPK kurallar aras nda bir çeliflki vard r (al fl de eri mi yoksa bilanço tarihi itibariyle al fl bedeli mi). Kanaatimizce burada uygulaman n muhasebenin ihtiyatl l k kavram gere i hangi fiyat daha düflükse o fiyattan de erlendirilmesi yönündedir. Ayn tebli in 21.maddesinin üçüncü paragraf nda hisse senetlerinin borsada kote edilmesi durumunda bilanço gününden önceki 5 iflgünü boyunca oluflan günlük a rl kl ortalama fiyatlar n ortalamas üzerinden de erlenir. Bu ortalaman n hesab nda sermaye art r m ve temettü ödemesi gibi ifllemlerden kaynaklanan etkiler giderilir. Bilanço gününden önceki 5 iflgünü içinde elde edilen hisse senetleri ise, elde etme maliyeti ve bilanço gününde oluflan a rl kl ortalama fiyat n düflük olan ile de erlenir. Diyerek borsada oluflan fiyat n nas l saptanaca na aç kl k getirmifltir. Yukar da t rnak içine ald m z son cümleye dikkat edilrse hisse senedi fiyat için, 5 günlük süre içinde al nd takdirde bilanço günü hisse senedinin al m sat m konusu yap lan a rl kl ortalama fiyat ile elde etme maliyetinin düflük olan ile de erlenece ini belirterek muhasebenin temel kavramlar ndan biri olan ihtiyatl l k kavram na sad k kalm flt r 1. SPK n n seri XI 1 numaral Tebli i nin 21.maddesinin ikinci paragraf nda Elde etme maliyetinin hesaplanmas nda hareketli veya a rl kl ortalama maliyet yöntemlerinden birinin uygulanmas flartt r. Menkul k ymetler, sözkonusu maliyet yöntemlerine dayan larak serileri itibariyle ayr ayr de erlenir. Denilerek ayn hisse senedinden farkl zamanlarda farkl fiyatlardan al m yap ld takdirde elde etme maliyetinin nas l hesaplanaca belirtilmifltir. Burada vurgulanmas gereken bir di er nokta da hisse senedi al m s ras nda arac kurumlara ödenen bir komisyon oldu u takdirde, bu komisyonun hisse senedinin elde etme maliyeti içinde de erlendirilmemesi bunun bir gider unsuru olarak di er faaliyetlerden giderler ve zararlar" olarak muhasebelefltirilmesi vurgulanm flt r 2. 1 SPK seri XI 1 numaral Tebli in 9.maddesinde yer alan ihtiyatl l k kavram. 2 SPK seri XI 1 numaral Tebli madde 21 paragraf 1. SMMMO Yay n Organ 137 Mali ÇÖZÜM - 69
Bilanço düzenleme tarihinde de erleri hesaplanan hisse senetleri için elde etme maliyetleri ile bilanço düzenleme tarihi itibariyle oluflan de erleri aras nda bir fark olufltu unda (art ya da eksi yönde) bu ilgili menkul k ymet hesab ile gelir tablosu aras nda (di er faaliyetlerden gelir ve karlar - di er faaliyetlerden gider ve zararlar) muhasebelefltirilir 3. Buraya kadar yap lan aç klamalarda flirketler aç s ndan bilançoda görülen hisse senetlerinin k sa veya uzun vadeli elde tutma amaçlar na göre herhangi bir ay r m yap lmam flt r. Dolay s ile de erleme aç s ndan hisse senedinin k sa süreli veya uzun süreli gaye ile elde tutulmas n n de erleme aç s ndan bir önemi bulunmamaktad r. Burada önemli olan hisse senedinin borsada kote olup olmad d r. SPK n n ad geçen tebli- inin 21.maddesinin alt nc paragraf nda Borsalar ve teflkilatlanm fl di er piyasalarda ifllem görmeyen menkul k ymetler, elde etme maliyetlerine göre % 10 veya daha fazla bir oranda de er kaybetmeleri ve bu de er düflüklü ünün yak n bir gelecekte ortadan kalkaca na dair objektif ve makul bir gerekçenin varolmamas durumunda rayiç de erleriyle de erlenir. Rayiç de er, hisse senetleri için net defter de eridir. Diyerek borsada kote olmayan hisse senetlerinin de erlemesi için bir kural koyarak bu de erinin ilgili flirket bilançosunda yer alan özkaynaklar n n ç kar lan hisse adedine bölünerek her bir hisse için bir de er bulunmas n gerektirmektedir. Özetle konu hakk nda flu yorumu yapmak mümkündür. fiirket olarak elimizde tuttu umuz hisse senedinin k sa ya da uzun vadeli elimizde tutma gayesine ba l kalmaks z n, bu hisse senedi borsada kote ise bilanço tarihi itibariyle borsada oluflan de eri üzerinden de erleyip oluflan fark kar zarar hesab na intikal ettirmemiz, hisse senedi borsada kote de il ise bu takdirde ilgili flirketin bilançosuna bakarak, özkaynaklar n ç kar lan hisse adedine bölerek hisse bafl na bir flirket de eri saptayarak elimizdeki hisse adedine göre o flirkete ait hisseler için toplam bir de er belirlememiz gerekecektir. Arada oluflan bir fark oldu u takdirde bu fark n da kar zarar hesab na intikal ettirilece i tabiidir. VUK ve SPK uygulamalar konusunu kapatmadan önce flirketin iki y ldan fazla elinde tuttu u hisse senetlerini satmas halinde GVK nun bilanço esas nda ticari kazanc n tespiti ile ilgili 38.maddesinin üçüncü paragraf nda Gayrimenkullerin ve menkul k ymetlerin al m-sat m ile devaml u raflanlar hariç olmak üzere, bilanço esas na göre defter tutan mükelleflerin iktisap tarihinden itibaren en az iki tam y l süre ile aktiflerinde yer alan gayrimenkul ve ifltirak hisselerinin elden ç kar lmas nda maliyet bedeli, bunlar n iktisap edildi i ve elden ç kar ld y llar hariç olmak üzere her takvim y l için VUK hükümlerine göre belirlenen yeniden de erleme oran nda artt r larak kazanc n tespitinde dikkate al n r. 3 SPK seri XI 1 numaral Tebli madde 21 paragraf 7. SMMMO Yay n Organ 138 Mali ÇÖZÜM - 69
Denilenerek flirketlerin satt gayrimenkuller ve ifltirak hisselerinin enflasyondan ar nd r lmas ve gerçek kazançlar n n vergilendirilmesi sa lanm fl olmaktad r. Bu esaslar n KVK nun 13.maddesi gere ince kurumlar vergisi mükelleflerine de uygulanaca tabiidir 4. GVK n n 38.maddesi bu hükmü getirirken 56.maddesi edinim tarihinden itibaren sat lmas halinde hisse senetleri al m sat m kazanc n n (2004 için 12 milyar TL d fl nda kalan k sm ) vergiye tabi olaca n söylemektedir. Ancak üç aydan fazla elde tutulan hisse senetleri aç s ndan vergi ödemesi söz konusu de ildir 5. 3. TMS VE UMS AÇISINDAN H SSE SENETLER N N DURUMU TMS 7 nin 3.maddesi yat r m flu flekilde tarif etmektedir Bir iflletmenin ticari faaliyetinin yan s ra servetini artt rmak veya sermayesini de erlendirmek ve benzeri yarar ve kazançlar (faiz, hak bedeli, kar pay ve kira gibi) sa lamak üzere elde etti i varl klard r. Stoklar ve Maddi Duran Varl klar bu standart anlam nda yat r m de ildir. Ayn maddenin devam nda Cari Yat r m : Nitelikleri itibariyle kolayca paraya çevrilebilen ve bir y ldan daha k sa süre elde tutulma amac yla edinilen varl klard r. Uzun Vadeli Yat r m : Nitelikleri itibariyle bir y ldan daha uzun süre elde tutulma amac yla edinilen varl klard r. Gayrimenkul Yat r m : Yat r mc iflletme ya da iflletme ile ayn grup içinde bulunan bir di er kurulufl taraf ndan büyük ölçüde kullan lmayan ya da faaliyetleri için gerekli olmayan arsa ya da binalara yap lan yat r md r. Demektedir. Bu tan mlamadan hareketle flirketler aç s ndan porföyde tutulan hisse senetleri de bir yat r md r. Portföyde tutulan hisse senetleri k sa vadeli olarak yani bir y l içinde sat lmas söz konusu ise cari yat r m olarak cari aktif varl klar içinde s n fland r lmal, bir y ldan uzun vadede sat fl söz konusu ise duran varl klar içinde s n fland r lmal d r. Aktifte tutma de erinin belirlenmesi aç s ndan ise cari yat r m ise piyasa de eri veya maliyet veya piyasa de erinin düflük olan yla de erlenir 6. Ayn TMS standard nda uzun vadeli yat r mlar n maliyet bedeli veya yeniden de erlenmifl tutar yla veya pazarlanabilir hisse senedi ise portföy baz nda maliyet veya piyasa de erinin düflük olan yla de erlenir. Uzun süreli de er düflüklükleri için karfl l k ayr lmal d r. Demektedir. Bu tan mlamalardan elde etti imiz sonuç hisse senetleri k sa vadeli olarak elde tutuluyorsa bilançoda alaca maksimum de er, maliyet veya piyasa de erinin düflük olan d r. E er eldeki hisse senedinin piyasada oluflan bir fiyat yoksa yani hisse senedi piyasada kote de ilse bu durumda de erleme ölçüsü maliyet de eri olmal d r. Uzun vadeli olarak elde 4 Kocahano lu Osman Selim, Türk Vergi Kanunlar, sayfa 125 ve 126. 5 GVK, madde 80. 6 TMS 7, madde 15. SMMMO Yay n Organ 139 Mali ÇÖZÜM - 69
tutulan hisse senetleri aç s ndan da durum benzerlik arzetmektedir. Uzun vadeli olarak elde tutulan bir hisse senedi piyasada kote ise maliyet veya piyasa de erinin düflük olan ile de erlenir. E er bu hisse senedinin de eri yeniden de erleme ifllemi sonucu (örne in hissesi al nan flirketin yeniden de erleme fonunu sermayesine eklemesi neticesi elde edilen bedelsiz hisse senetleri ile) artm fl ise yine hisselerin piyasada kote edilmifl olmas na bak l r, hisseler piyasada kote edilmifl ise bilançoda gösterilebilece i en yüksek de er piyasa de erini aflmamal d r. Piyasada kote de il ise o yeniden de erleme sonras de eri ile de gösterilebir. Burada hisseleri elinde tutan flirketin karar vermesi önemlidir. Ayn hisseleri maliyet de eri ile de de erleyebilir. Karar verme sürecinde flirketin faaliyetine devam ediyor olmas, canl ve karl olmas, nakit yarat yor olmas gibi faktörler önemlidir. Aksi takdirde ihtiyatl l k prensibi gere i maliyet bedeli ile gösterilmesi daha uygun olacakt r. UMS aç s ndan bakt m zda TMS standard na benzer hükümler vard r. UMS 25 Yat r mlar n Muhasebelefltirilmesi Standard nda TMS standard n benzer olarak yat r mlar n cari, uzun vadeli, gayrimenkul olarak s n fland r lmas yap lm flt r. Daha sonra TMS Standard nda oldu u gibi yap lan yat r m n elde tutulma süresine göre k sa vadeli cari aktif veya uzun vadeli duran varl k olarak s n fland r lmas gereklili i üzerinde durulmufltur. Cari aktif olarak s n flanan yat r mlar (hisse senedi yat r mlar bu s n fta yer almaktad r) piyasa de eri veya piyasa de eri veya maliyet de erinden düflük olan ile de erlenir 7 hükmü getirilmifltir. Ayn satandard uzun vadeli yat - r mlar aç s ndan bilançoda de erleme ölçüsünü maliyet, yeniden de erlenmifl de eri veya pazarlanabilir bir hisse senedi ise maliyet ya da piyasa de erinden düflük olan ile portföy baz nda de erlenir diyerek belirlemifltir. Burada da TMS ile ayn de erleme mant vard r. Yani elimizde tutu umuz hisse senedi uzun vadeli de olsa bilançoda gösterilebilece i de er hisse senedi piyasada kote ise maliyet veya piyasa de erinin düflük olan d r. Hisse piyasada kote de il ise maliyet de eri ile gösterilmelidir sonucu ç kmaktad r. E er hisse yeniden de erlenmifl ve piyasada kote de il ise yeniden de erlenmifl de eri esas al nabilir. Burada yine yat r mc flirketin, hissedar oldu u flirketin faaliyet performans n, karl l - n, nakit yaratma gücünü göz önüne almas gerekir. E er yat r m yap lan flirket faaliyet kar ve nakit üretemiyor ise maliyet bedeli ile gösterilmesi uygun olacakt r. 7 UMS 25, Yat r mlar n Muhasebelefltirilmesi Standard, paragraf 19. SMMMO Yay n Organ 140 Mali ÇÖZÜM - 69
4. ENFLASYON MUHASEBES UYGULAMALARI AÇISINDAN H SSE SENETLER N N DURUMU 30.12.2003 Tarihli 25332 numaral Resmi Gazete de yay nlanarak yürürlü e giren 5024 say l Vergi Usul Kanunu (VUK), Gelir Vergisi Kanunu (GVK) ve Kurumlar Vergisi Kanunu - da (KVK) De ifliklik Yap lmas Hakk nda Kanun ile flirketlere 31.12.2003 bilançolar n enflasyondan ar nd rma flart getirilmifl bulunmaktad r. An lan kanunun uygulama tebli- i olan 328 say l VUK Genel Tebli- i nde ise hisse senetleri parasal k ymet olarak (yani ulusal para de erindeki de iflmelere ra men sat n alma güçleri de iflmeyen k ymetler) olarak ele al nm fl ve tebli eki olan 1 numaral listede 111 numaral hesap alt nda parasal k ymetler olarak s n fland r lmas na ra men aç klamas nda Özel sektörce ç kar lan tahvil, senet ve bonolar. Bu k ymetler, Vergi Usul Kanunu'nun 279 uncu maddesi kapsam nda al fl bedeli ile de erlenmeleri halinde, de erlendikleri tarihten itibaren parasal olmayan k ymet olarak addolunur. Diyerek bu k ymetlerin al fl bedeli ile bilançoda yer almalar halinde enflasyondan ar nd r lmas gerekli i vurgulanm flt r. Enflasyondan ar nd rma hisse senedinin al nd tarihten itibaren bilanço raporlama tarihine kadar oluflan enflasyon etkisinin hisse senedinin al fl de erine ilave edilmesi anlam na gelmektedir. 238 say l VUK Genel Tebli i nden sonra 13.08.2004 tarihinde Resmi Gazete de yay nlanan 337 s ra numaral VUK Genel Tebli i nin 3.2. bafll alt ndaki ikinci paragrafta Hisse senetleri, borsada ifllem gören-görmeyen ay r m na tabi tutulmayacak ve düzeltme katsay s ile çarp lmak suretiyle düzeltme ifllemi gerçeklefltirilecektir. Demektedir. Bu aç klamalar fl nda tebli lerde de belirtildi i gibi hisse senedinin piyasa de erinin, piyasada kote olup olmamas n n bir anlam kalmamaktad r. Örne in 1990 y l n n Aral k ay nda 1.000 TL nakit bedel ödenerek al nan bir hisse senedinin (ba l menkul k ymet) 31.12.2003 de eri 1.000 X (TEFE Aral k 2003 endeksi) 7382,1 / (TEFE Aral k 1990 endeksi) 14,27571 = 517.109 TL olacakt r. E er bu flirketin hisseleri menkul k ymetler borsas nda kote edilmifl ve 31.12.2003 itibariyle hissenin borsadaki de eri 20.000 TL ise enflasyon muhasebesi aç s ndan hisse senedinin bilanço de eri ne olacakt r sorusunun cevab 517.109 TL olarak gösterilecektir fleklinde olacakt r. VUK tebli lerince getirilen bu düzenleme öncelikle VUK 261. ve devam maddelerinde yer alan hükümlerle çeliflkilidir. Örne in 261. maddede De erleme, iktisadi k ymetin nevi ve mahiyetine göre, afla daki ölçülerden biri ile yap l r: 1. Maliyet bedeli; 2. Borsa rayici; 3. Tasarruf de eri; 4. Mukayyet de er; 5. tibari de er; 6. Vergi de eri; 7. (Ek bent: 30/12/1980-2365/46 md.) Rayiç bedel, 8. Emsal bedeli ve ücreti. Diyerek bilançoda yer alan iktisadi varl lar için k staslar getirmifltir. VUK 279.maddede belirtildi i üzere de borsada kote SMMMO Yay n Organ 141 Mali ÇÖZÜM - 69
olan hisse sentleri borsa rayici ile de erlenir demektedir. 279.Maddede e er hisse senedi borsada kote de il ise ve baflka bir flekilde bu hisse senedinin cari de eri hesaplanam yor ise bu takdirde al fl bedeli ile de erlenmelidir mant hakimdir. 5. SONUÇ Yukar da aç klanan sebeplerle VUK- un 328 ve 337 s ra numaral tebli leri hisse senetlerinin de erlemesi aç - s ndan VUK 279.madde ile çeliflmektedir. Yine 4.bafll m z alt nda yer alan aç klamalar fl nda an lan tebli ler TMS 7 ve UMS 25 standartlar ile de çeliflmektedir. VUK nu uygulamalar aç s ndan ç kar lan tebli lerin öncelikle kanunun genel hükümleri ile çeliflmemesi gereklidir. Kald ki bu konuda Uluslar aras Muhasebe Standardlar ve Türkiye Muhasebe Standardlar da muhafazar yaklafl m (al fl bedeli veya borsa rayicinin düflük olan ile de erleme) benimsemiflken uygulaman n bu flekilde olmas 31.12.2003 itibariyle ve sonras nda düzenlenen enflasyondan ar nd r lm fl bilançolarda aktiflerin oldu undan daha fazla de erlenmesine ve fiktif karlar n ortaya ç kmas na sebep olacakt r. Bu durum gerçekte varolmayan karlar üzerinden vergi ödenece i anlam na geldi inden, vergi ödeyen flirketlerin özkaynaklar küçülmek durumunda kalacak ve dolay s ile makro ekonomik bazda Ülkemiz bundan zarar görecektir. Bu çeliflkinin önlenmesi için TMS 7 ve UMS 25 kriterleri paralelinde düzenleme yapmak gerekmektedir. Alternatif olarak ç kar lacak bir uygulama tebli i ile hisse senetleri borsada kote ise, enflasyondan ar nd r lsa bile bilanço düzenleme tarihi itibariyle borsadaki kapan fl de erini aflmamal d r. Borsada kote olmayan hisse senetleri aç s ndan ise, enflasyondan ar nd r ld ktan sonra hisse senedinin alaca maksimum de er hissesi edinilen flirketin toplam özkaynaklar n n edinilen hisse oran ndaki de erinden fazla olamaz hükmü getirilerek bilançolarda fiktif de erlerin ve karlar n yarat lmas ve flirketlerin bu fiktif karlar üzerinden kurumlar vergisi ödemesi önlenmelidir. KAYNAKÇA 5024 Say l Vergi Usul Kanunu, Gelir Vergisi Kanunu ve Kurumlar Vergisi Kanununda De ifliklik Yap lmas Hakk nda Kanun. International Accounting Standart 2, Inventories, Accounting Standarts Committee, London 2001. 213 say l Vergi Usul Kanunu Kocahano lu Osman Selim, Türk Vergi Kanunlar, 10.bask, Çelik Matbaac l k, stanbul 1995. SPK n n 01.01.1995 tarihinde yay nlad seri XI 1 numaral Tebli Türkiye Muhasebe Standard 7, Yat r mlar, TMUDESK, Ankara 1997. Uluslararas Muhasebe Standard 25, Yat r mlar n Muhasebelefltirilmesi, Uluslararas Muhasebe Standardlar Komitesi, Londra 1999. Vergi Usul Kanunu, 328 S ra Numaral Tebli. Vergi Usul Kanunu, 337 S ra Numaral Tebli. 193 say l Gelir Vergisi Kanunu www.gelirler.gov.tr SMMMO Yay n Organ 142 Mali ÇÖZÜM - 69