III. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu 10-14 Eylül 2007 Gümüldür/İZMİR İÇME SUYU DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ KAYIPLAR ÖZET Selçuk TOPRAK 1, A. Cem KOÇ 1, Ülker Güner BACANLI 1, Fatih DİKBAŞ 1, Mahmut FIRAT 1, Altan DİZDAR 2 Son yıllarda ülkemizde, küresel ısınmaya da bağlı olarak yağışların azalması ve nüfus artışı sonucu su kaynakları bazı bölgelerde yetersiz kalmaktadır. Mevcut su kaynaklarımızı verimli bir şekilde kullanmamız gerektiği açıktır. Ülkemizdeki içme suyu dağıtım sistemleri, ortalama %45 su kaybı oranı ile oldukça verimsiz sistemlerdir. Bu çalışmada, su dağıtım sistemlerindeki kayıplar incelenmiştir. Önce, ülkemizin su kaynakları potansiyeli incelenmiş, daha sonra su kayıplarının bileşenleri verilmiştir. Su dağıtım sistemlerini kayıplar yönünden değerlendirmek için literatürde tanımlanmış olan su kaybı göstergelerinden bahsedilmiştir. Ülkemizde su kayıpları alanında yapılan çalışmalar ve büyükşehir belediyelerimizle ilgili istatistikler verilmiştir. Mevcut su kayıplarını tespit ve azaltma yöntemlerinden bahsedilerek ülkemiz için önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Su dağıtım sistemleri, gelir getirmeyen su, su kayıpları ABSTRACT Decreasing precipitation due to the global warming and increasing population causes insufficiency of water resources at some regions in Turkey. It is obvious that existing water resources should be used efficiently. Water distribution systems in Turkey are unproductive with the average water loss ratio of 45%. In this study, non-revenue water problem is focused. First, the water resources potential of Turkey is presented, then the components of non-revenue water is described. Performance indicators of non-revenue water and water losses are investigated. Existing statistical data of the metropolitan municipalities in Turkey about water losses are provided. Some methods for determining and reducing the water losses are given and various recommendations for the municipalities in Turkey are made. Keywords: Water distribution systems, non-revenue water, water losses 1 Y. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Kınıklı Kampüsü 20017 Denizli, Tel: 0-258 213 40 30/1545, Faks: 0-258-212 55 48, e-posta: stoprak@pau.edu.tr Y. Doç. Dr., e-posta: a_c_koc@pau.edu.tr Dr., e-posta: ugbacanli@pau.edu.tr Y. Doç. Dr., e-posta: f_dikbas@pau.edu.tr Dr., e-posta: mfirat@pau.edu.tr 2 İnş. Müh., Erbil İnşaat, Bükreş Sok. No: 7, Çankaya Ankara, Tel: 0-312-466 51 16, Faks: 0-312-427 66 96, e-posta: altan@erbilproje.com 601
1. GİRİŞ Dünyada ve ülkemizde son yıllarda küresel iklim değişikliğinin etkileri belirgin bir şekilde hissedilmektedir. Dünya ısısının arttığı ve meteorolojik olayların aşırı uçlara yöneldiği gözlenmektedir. Türkiye nin, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) Sekreteryası na 23 Mart 2007 'de sunduğu, Birinci Ulusal Bildirim Raporuna göre (UNDP, 2007) 1951-2004 yılları arasında, ortalama yıllık mevsimsel hava sıcaklıklarına uygulanan trend analizinde, ülkemizde yaz sıcaklıklarının arttığı, bu artışın özellikle batı ve güneybatı bölgelerinde daha fazla olduğu belirtilmektedir. Yine aynı rapora göre kış mevsimi yağış miktarlarında ülkemizin batı bölgelerinde azalma gözlenmiştir. Özellikle batı bölgelerimizin göç alması nedeniyle, nüfusunun ülke ortalamasının üzerinde arttığı da bilinmektedir. Bunun sonucu olarak, mevcut su kaynakları ihtiyacı karşılamakta yetersiz kalmaya başlamıştır. Kısıtlı su kaynaklarımızı en verimli şekilde kullanmamız gerektiği açıktır. Suyun kaynağından kullanılacağı yere getirilmesi sırasında iletim ve dağıtım sistemlerinde bazı kayıplar meydana gelmektedir. Bu makalenin kapsamında ülkemizdeki içme suyu sistemlerindeki kayıplar incelenecektir. Önce ülkemizin mevcut ve gelecekteki su potansiyeli belirtilecektir. Su dağıtım sistemlerindeki kayıpların mertebesi ve ülkemizde bu konuyla ilgili yapılan bazı araştırmalar incelenecek, içme suyu sistemlerindeki kayıpların bileşenleri ile ülkemizden ve dünyadan istatistikler verilecektir. Su kayıplarını tespit ve önleme yöntemleri kısaca açıklanarak, çözüm önerilerinde bulunulacaktır. 1.1. Ülkemizin Su Potansiyeli Türkiye de yıllık ortalama yağış 643 mm ve toplam su kapasitesi 501 milyar m 3 tür. Bu suyun 274 milyar m 3 ü buharlaşmayla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar m 3 ü yeraltına sızmakta ve 158 milyar m 3 lük kısmı akışa geçmektedir. Yeraltı suyunun 28 milyar m 3 ü pınarlar ile tekrar akışa katılmaktadır. Ayrıca komşu ülkelerden gelen 7 milyar m 3 su bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt su potansiyeli 193 milyar m 3 olmaktadır. Ancak günümüzün teknik ve ekonomik şartları çerçevesinde bu potansiyelin 112 milyar m 3 ü kullanılabilir durumdadır [DSİ, 2007]. Kişi başına düşen yıllık su miktarı 2000 m 3 ten az ülkeler su azlığı, 1000 m 3 ten az olan ülkeler ise su fakiri olarak sınıflandırılmaktadır. Şekil 1 de görüldüğü gibi, ülkemiz şu anda su azlığı sınıfında bulunmaktadır ve 20 yıl sonra su fakiri sınıfına düşecektir. Ülkemizde suyun büyük bir kısmı tarımsal sulamada değerlendirilmektedir. Daha sonra evsel ve endüstriyel kullanım gelmektedir. Şekil 2 de görüldüğü gibi önümüzdeki 20 yılda tüm su kaynaklarımızı değerlendirirsek, tarıma ayrılan su oranı azalıp sanayiye ayrılan su oranının artması ve içme suyu oranının ise aynı kalması öngörülmektedir. Şekil 1. Ülkemizde yıllık kişi başına düşen su miktarı [DSİ, 2007] 602
SULAMA: 29.6 milyar m 3 SULAMA: 72.0 milyar m 3 İÇMESUYU: 6.2 milyar m 3 İÇMESUYU: 18.0 milyar m 3 SANAYİ: 4.3 milyar m 3 SANAYİ: 22.0 milyar m 3 TOPLAM: 40.1 milyar m 3 TOPLAM: 112.0 milyar m 3 Şekil 2. Ülkemizdeki su kullanımının sektörlere göre dağılımı [DSİ, 2007] 1.2. Türkiye'de Su Temini İle İlgili Kurumlar Ülkemizde su temini ile ilgili kurumları üç grupta toplayabiliriz. Karar Vericiler: Başbakanlık, bakanlıklar ve Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), ülkemizin su politikalarını belirlemektedir. Su kaynakları ile ilgili konularda; Enerji ve Tabii Kaynaklar, Bayındırlık ve İskan, İçişleri, Sağlık, Çevre ve Orman Bakanlıkları yetkilidir. DPT nin beş yıllık kalkınma planlarında yer alan; içme suyu, kanalizasyon, arıtma sistemleri ve katı atık denetimi özel ihtisas komisyonunun raporunda, ülkemizin su temini ve atık su konusundaki mevcut durumu ve stratejileri belirlenmektedir [DPT, 2007]. İdareci ve Düzenleyiciler: Bakanlıklara bağlı, ihtisaslaşmış kurumlar bu gruptadır ve belirlenen su politikalarına uygun planlama ve uygulama işlerini yürütürler. Devlet Su İşleri (DSİ), sulama, hidroelektrik enerji, 100,000 in üzerinde nüfusu olan yerleşim yerlerine içme suyu temini ve taşkın konularında, gözlem, arazi araştırması, fizibilite çalışmaları, proje ve inşaat çalışmaları yapar. İller Bankası, belediyelerin su temini ve kanalizasyon projelerine finansal ve teknik açıdan destek olur. Elektrik İşleri Etüd İdaresi'nin doğrudan su temini ile ilgili çalışmaları olmasa da yaptığı akım gözlemleri projelerde kullanılmaktadır. İçişleri Bakanlığı'na bağlı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü, yerel yönetimlerin çeşitli faaliyet alanlarındaki performanslarını (su temini ve atık su ile ilgili konular da dahil) inceler. Kullanıcılar: İçme suyu kaynaklarının esas kullanıcıları belediyelerdir. Türkiye de 16 büyükşehir belediyesine bağlı yarı özerk su ve kanalizasyon idareleri (İstanbul da İSKİ, Ankara da ASKİ, İzmir de İZSU vb.) ile diğer belediyelerin su işleri müdürlükleri, su dağıtım sistemlerinin, plan, proje, inşaat ve işletmesini yapmakla görevlidir. Belediyeler ayrıca 3396 sayılı Yap-İşlet-Devret kanununa göre su dağıtım sistemleri üzerindeki haklarını özel şirketlere de devredebilirler (Örneğin, İzmit ve Bodrum Belediyeleri). Görüldüğü gibi ülkemizde su kaynakları konusunda yetkili olan çok sayıda kurum bulunmaktadır. Su kaynaklarının verimli bir şekilde kullanılabilmesi, bu kurumların birbiriyle uyumlu çalışması ile mümkündür. 1.3. Su Kayıpları Konusunda Ülkemizdeki Çalışmalar Ülkemizde içme suyu dağıtım sistemlerindeki kayıplar konusundaki çalışmalar yeterli düzeyde değildir. Mevcut çalışmaların da büyük bir kısmı belediyeler tarafından şebekelerindeki 603
su kaybı yüzdesinin belirlenmesine yöneliktir. Su kayıplarının tespit ve önlenmesine yönelik çalışmalar ise daha sınırlıdır. Ülkemizde su kayıpları konusunda yapılmış bazı çalışmalar ve elde edilen bulgular aşağıda verilmiştir. İstanbul da 1994 yılında İSKİ, su ve atık su sistemleri üzerinde kapsamlı bir yenileme çalışması başlatmış, bu amaçla arıtma tesisleri, pompa istasyonları, iletim ve dağıtım hatları ve su depoları uluslararası standartlara getirilmiştir. Böylece % 60 dolayındaki su kayıpları % 27 ye inmiş, atık suyun % 10 olan arıtma oranı % 90 a çıkmıştır [Yüksel vd., 2004]. Antalya da 2002 yılında kentin içme suyu sorununu değerlendirmek için Su ve Atıksu İdaresi (ASAT) ile DSİ görevlilerinin katılımıyla toplanan altyapı çalışma grubunun raporuna göre su kayıpları % 58 seviyelerindedir. Raporda kayıpların inşaat ve işletme hatalarından kaynaklandığı belirtilmektedir [Tarımcı vd., 2002]. Bursa için yapılan bir çalışmada su dağıtım şebekesinde oluşan kayıpların 2005 yılı için % 37.5 olduğu belirtilmiştir [Yalılı ve Solmaz, 2004]. Su kayıpları sadece büyük şehirlerin değil küçük ve orta büyüklükteki yerleşim birimlerinin de sorunudur. Sivas Belediyesi tarafından 2005 yılında hazırlanan altyapı raporunda, kentin içme suyu şebekesindeki kayıp oranının %50 olduğu belirtilmektedir [Sivas, 2005]. Bu değer Kars il merkezinde %80'e kadar çıkmaktadır, Türkiye deki su kaybı oranı %28 ile %80 arasında değişmektedir [Öztürk vd., 2007]. Ülkemizde yapılan az sayıda çalışma ile su kayıplarının azaltılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur. Su dağıtım sistemlerinde ayrık bölgeleme [Kabakçı ve Karadoğan, 2003] ve basınç azaltması [Kavurmacıoğlu ve Karadoğan, 1999] yapılarak kayıpların azaltılabileceği bildirilmiştir. Diyarbakır il merkezi için yapılan bir çalışmada, kaçak kullanımlara ceza uygulaması ile sadece bir ayda %15 su kaybı azalması sağlanmıştır [Songur ve Dabanlı, 2006]. Ülkemizde su kayıpları konusunda eğitim çalışmaları da başlamıştır. Avrupa Birliği eğitim programlarından olan Leonardo Da Vinci kapsamında başlayan PROWAT (su kayıplarının tespiti ve azaltılmasına yönelik uygulamalar ve eğitim programlarının hazırlanması) projesi ile içme suyu sistemleri ile ilgili tüm kişilerin eğitimi için materyal hazırlanması amaçlanmaktadır [Toprak vd., 2007]. 2. SU KAYIPLARININ BİLEŞENLERİ Su kaybı denildiği zaman genellikle su dağıtım sistemindeki gerçek fiziksel kayıplar düşünülür. Oysa, toplam kayıp çeşitli bileşenlerden oluşmaktadır. Su kayıpları konusunun standartlaştırılması ve bu konuyla ilgili çalışan araştırmacıların aynı terimleri kullanması için bazı uluslararası kuruluşlar su kaybını oluşturan bileşenleri tanımlayan ve bir su dağıtım sisteminin su kayıpları yönünden değerlendirilebilmesi için gerekli olan performans göstergelerini belirten yöntemler oluşturmuşlardır. Bunlardan dünya çapında en çok kullanılan ikisi ayrıntılı olarak incelenecektir. 2.1. IWA/AWWA Yöntemi Amerikan Su İşleri Kurumu (American Water Works Association-AWWA) ve Uluslararası Su Kurumu (International Water Association-IWA) 2003 yılında Su Bilançosu Yöntemini önermiştir [AWWA, 2007; IWA, 2007]. Bu yönteme göre su bütçesinin bileşenleri tanımlanmış (Tablo 1), su bütçesinin nasıl oluşturulacağı belirtilmiş (Tablo 2) ve bir su şebekesinin su kayıpları yönünden değerlendirilebilmesi için gerekli göstergeler tanımlanmıştır (Tablo 3). 2.2. IBNET Yöntemi Uluslararası Su Dağıtım ve Kanalizasyon Hizmetlerini Standartlaştırma Birliği (The International Benchmarking Network for Water and Sanitation Utilities-IBNET) tarafından tanımlanan [IBNET, 2007] su kayıplarıyla ilgili göstergeler Tablo 4 te verilmiştir. 604
Tablo 1. IWA/AWWA yöntemine göre su bütçesinin bileşenleri Su Bütçesi Bileşeni Sisteme Giren Hacim Yasal Tüketim Su Kayıpları İdari Kayıplar Fiziksel Kayıplar Gelir Getiren Su Gelir Getirmeyen Su Tanım Su dağıtım sistemine yıllık giren hacim Kayıtlı kullanıcılar tarafından çekilen, ölçülmüş ve/veya ölçülmemiş yıllık su hacmi İdari Kayıplar ve Fiziksel Kayıpların toplamından oluşan, Sisteme Giren Hacim ile Yasal Tüketim arasındaki fark Yasadışı tüketimler, ölçüm cihazlarındaki ve okumalardaki hatalar sonucu faturalandırılmayan su Sızıntılar ve kırıklardan kaybedilen, iletim hatlarından ve depolardan savaklanan, branşman bağlantılarından gerçekleşen, özetle tüketicinin sayacından önceki tüm kayıpların hacmi Sisteme Giren Hacmin faturalandırılan ve gelir getiren kısmı Sisteme Giren Hacim ve Faturalandırılan Tüketim arasındaki fark Tablo 2. IWA/AWWA yöntemine göre su bütçesi tablosu (bütçe dönemi genellikle yıllık alınır) Sisteme Yasal Tüketim Faturalandırılmış Faturalandırılmış Ölçülmüş Kullanım Gelir Yasal Tüketim Faturalandırılmış Ölçülmemiş Kullanım Getiren Su Faturalandırılmamış Yasal Tüketim Faturalandırılmamış Ölçülmüş Kullanım Faturalandırılmamış Ölçülmemiş Kullanım Giren Yasadışı Kullanım Gelir Hacim İdari Kayıplar Sayaç Hatası Getirmeyen Su Okuma Hatası Su Kayıpları İletim ve Dağıtım Hatlarındaki Kaçaklar Fiziksel Kayıplar Depolardaki Kaçak ve Savaklanan Sayaç ile Dağıtım Borusu Arasında Bağlantı Hatlarındaki Kaçaklar Tablo 3. Gelir Getirmeyen Su ve Su Kayıpları için performans göstergeleri Performans Göstergesi Gelir Getirmeyen Su hacminin, Sisteme Giren Hacmin yüzdesi olarak ifadesi Gelir Getirmeyen Su maliyetinin su dağıtım sisteminin yıllık masraflarının yüzdesi olarak ifadesi İdari Kayıpların hacminin günlük servis bağlantı sayısı cinsinden ifadesi Fiziksel Kayıpların, Sisteme Giren Hacmin yüzdesi olarak ifadesi Normalleştirilmiş Fiziksel Kayıplar -Hacim/Servis Bağlantı Sayısı/Gün Kaçınılamayan Yıllık Fiziksel Kayıplar (Unavoidable Real Losses-UARL) Altyapı Kaçak İndeksi (Infrastructure Leakage Index-ILI) Yorum Basit su dengesi ile hesaplanabilir; genel bir finansal gösterge olarak iyidir. Gelir Getirmeyen Su bileşenlerinin farklı birimlerle ifadesine imkan sağlar. Temel fakat anlamlı bir gösterge, önce İdari Kayıpların hacmi hesaplanmalı veya tahmin edilmelidir. Dağıtım sisteminin işletiminin verimini değerlendirmek için uygun değildir. Fiziksel kayıpların azaltılması hedeflerini koymak için iyi bir işletme performans göstergesidir. Teknolojinin ulaştığı son nokta uygulanırsa kaçakların azalabileceği limiti gösteren teorik bir değer. Altyapı Kaçak İndeksinin (ILI) hesaplanması için anahtar bir değer. Su çok pahalı veya az değilse sistemin bu seviyede olması gerekmez. Mevcut Yıllık Fiziksel Kayıpların (Current Annual Real Losses-CARL), Kaçınılamayan Yıllık Fiziksel Kayıplara oranı (UARL); fiziksel kayıpların kontrolü için iyi bir işletme kriteridir. 605
Tablo 4. Gelir Getirmeyen Su için IBNET tarafından önerilen göstergeler IBNET Gösterge Tanım Birim No 6.1 Sağlanan ve satılan su hacimleri arasındaki fark (kayıp su hacmi) net sağlanan suyun yüzdesi cinsinden % 6.2 Günlük kayıp su hacminin şebekenin kilometre başına düşen miktarı m 3 /km/gün 6.3 Günlük kayıp su hacminin bağlantı başına düşen miktarı m 3 /bağ./gün 2.3. Ülkemizde Su Kayıpları Ülkemizde su dağıtım sistemlerinin verimliliği için iki gösterge kullanılmaktadır. Bunlar, Su Kayıpları Oranı ile Su ve Atıksu Gelirleri Tahsilat Oranıdır. Bu göstergeler Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü nün yürütmekte olduğu, Belediyelerde Performans Ölçümü ve Denetimi Projesi [BEPER, 2007] ve Yerel Yönetimler Bilgi Tabanı Projesi nde [Yerel Bilgi, 2007], belediyelerin su kayıpları konusundaki performanslarını karşılaştırmak için kullanılmaktadır. Bu projelerde veriler, belediyeler tarafından bir anket formunun doldurulması şeklinde elde edilmektedir. Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü belediyelerin beyanlarını toplayıp yayınlamaktadır. Büyükşehir belediyeleri tarafından bildirilen su kayıpları oranı ile su ve atıksu gelirleri tahsilat oranı değerleri Tablo 5 te verilmiştir. 3. SU KAYIPLARINI TESPİT VE AZALTMA YÖNTEMLERİ 3.1. Su Kayıplarını Tespit Yöntemleri Su kayıplarını tespit etmek için gelişen teknolojiden yararlanılması önemlidir. Ölçüm dışı kullanımlardan olan, yasadışı kullanımları tespit genellikle dinleme yöntemleriyle yapılmaktadır. Su abonesi olmayan konut ve işyerlerinin yakınındaki borular dinleme cihazları ile kontrol edilmeli, yolda izinsiz yapılan kazılar kontrol edilmelidir. Sayaç ve okuma hatalarını tespit etmek için abonelerin aylık tüketimleri izlenmeli, beklenmeyen durumlar araştırılmalıdır. Tablo 5. Büyükşehir belediyelerinin su kayıpları göstergeleri (2004 yılı için) Büyükşehir Belediyesi Su Kayıpları Oranı (%) [BEPER, 2007] Su Kayıpları Oranı (%) [Yerel Bilgi, 2007] 606 Su ve Atıksu Gelirleri Tahsilat Oranı (%) [BEPER, 2007] Adana 46 60 82 Adapazarı 32 26 97 Ankara 22 22 96 Antalya 61 40 89 Bursa 31 29 97 Diyarbakır 66 40 80 Erzurum 43 48 75 Eskişehir 52 52 89 Gaziantep 60 32 86 İstanbul 35 27 89 İzmir 48 51 83 İzmit 53 40 81 Kayseri 46 35 96 Konya 43 42 - Mersin 12 30 - Samsun 51 49 98
Fiziksel kayıpları tespit genellikle sızan suyun yol yüzeyine çıkışının görülmesiyle olmaktadır. Eğer su yol yüzeyine çıkmamışsa bunun tespiti dinleme araçlarıyla mümkün olmaktadır. Belli bir bölgeye giren su miktarı, debi ölçerlerle periyodik olarak kontrol edilirse özellikle gece saatlerindeki büyük debiler fark edilebilmektedir. Debi ölçerler SCADA sistemi ile uzaktan sürekli olarak kontrol edilebilmektedir. 3.2. Su Kayıplarını Azaltma Yöntemleri Su kayıplarını azaltmak için kayıp türüne göre ayrı tedbirler alınması gereklidir. Ölçüm dışı kullanımlardan olan yasadışı kullanımları önlemek için dinleme ve kontroller arttırılmalı ve tespit edilen durumlar için yasal tedbirlere başvurulmalıdır. Bir ailenin temel ihtiyaçlarını karşılayacak kadar su, az bir ücretle sağlanmalı, kullanım arttıkça kademeli fiyat yükseltmesi yapılmalıdır. Maddi imkanı olmayan ailelere belli bir miktar su ücretsiz de verilebilir. Sayaç hatası tespit edildiğinde arızalı sayaç süratle değiştirilmelidir. Fiziksel kayıpları azaltmak için, düzenli boru yenileme programları uygulanmalı ve eskiyen borular değiştirilmelidir. Depoların izolasyonları kontrol edilerek sızıntılar engellenmelidir. Depoların dolusavaklarının çalıştığı zamanlarda, fazla su başka depolara aktarılmalı, boşa akması engellenmelidir. Su dağıtım sisteminin basıncı düşürülmeli, böylece, basınca dayanıklı olmayan boruların patlaması, boru birleşim yerlerindeki sızıntıların azaltılması ve kırılan bir boru tamir edilinceye kadar geçen sürede daha az su kaybı olması sağlanır. Fiziksel kayıpların azaltılmasında önemli bir yöntem de ayrık bölgelemedir. Bu yöntemde su dağıtım sistemi, birbirinden bağımsız, küçük ve sürekli izlenen bölgelere ayrılır. Her bölgenin kendine özgü su tüketimi belirlenir, eğer normal şartların dışına çıkan bir tüketim gözlenirse bir su kaçağından şüphelenilir. Ancak yine de kaçağın yeri dinleme yöntemi ile bulunur. Boru cinsi seçilirken kırılgan değil esnek malzemeler tercih edilmelidir. Esnek malzemeler, deprem gibi dış kuvvetlerden, zemin oturmalarından ve dış yüklerden daha az zarar görürler. Uzun ömürlü malzemeler seçilmeli, metaller katodik koruma ile korozyona karşı korunmalıdır. Su kayıplarını azaltmak için alınacak diğer bir tedbir de tamir ekiplerinin sayısını artırmak ve müdahale süresini azaltmaktır. Fiziksel kayıpları azaltmak için uygulanacak kaçak yönetiminin bileşenleri Şekil 3 te görülmektedir. Basınç Yönetimi Onarımların Hızı ve Kalitesi Kaçınılamayan Kayıp Hacmi Potansiyel Olarak Önlenebilir Fiziksel Kayıp Hacmi Aktif Kaçak Kontrolü Boru Malzemesi Yönetimi: Seçim, Yerleştirme, Bakım, Yenileme, Değiştirme Şekil 3. Kaçak yönetiminin dört ana bileşeni 607
4. SONUÇ VE ÖNERİLER Su kayıpları ülkemizde oldukça yüksek olmasına rağmen bu konuya hala gereken önem verilmemektedir. Ortalama %45 dolayında olan kayıplar, Avrupa ortalaması olan %20 ye çekilebilirse önemli bir su kaynağı kazanılmış olacaktır. Su kayıplarını azaltmak ciddi önlemler alınmalıdır. Pahalı olmayan basit tedbirlerle oldukça önemli miktarda kayıp önlenebilir. Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü'nün gerçekleştirdiği, BEPER ve Yerel-Bilgi projelerinin sonuçları incelendiği zaman belediyelerin bazılarının su kayıplarının istatistiğini bile tutmadıkları anlaşılmıştır. Su kayıpları ile mücadele sadece ilgili kurumların değil tüm vatandaşların görevi olmalıdır. Belediyelerin ücretsiz su kaçaklarının bildirilebileceği telefon hatlarının olması ve bu hattın numarasının vatandaşlar tarafından bilinmesi oldukça faydalı olacaktır. Öncelikle su kaynakları konusunda karar vericilerin ve teknik personelin su kayıpları konusunda eğitimi, daha sonra bu eğitimin topluma yaygınlaştırılması gereklidir. TEŞEKKÜR Bu çalışma, TR/06/B/F/PP/178065 numaralı, Planning and Implementing a Non-Revenue Water Reduction Strategy Improves the Performance of Water Supply and Distribution Systems- PROWAT başlıklı, Avrupa Birliği Leonardo Da Vinci projesi tarafından desteklenmektedir. KAYNAKLAR AWWA, (2007). American Water Works Association, www.awwa.org. BEPER, (2007). Belediyelerde Performans Ölçümü ve Denetimi Projesi, www.beper.gov.tr. DSİ, (2007). Devlet Su İşleri, www.dsi.gov.tr. DPT, (2007). Devlet Planlama Teşkilatı, www.dpt.gov.tr IBNET,(2007). The International Benchmarking Network For Water and Sanitation Utilities, www.ib-net.org. IWA, (2007). International Water Association, www.iwa.hq.org. Kabakçı, A., Karadoğan H., (2003). İzmir İçme Suyu Sistemi Kaçak Azaltma Pilot Çalışması, VI. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi ve Sergisi, 15-18 Ekim 2003, İzmir, s.1-7. Kavurmacıoğlu, L., Karadoğan, H., (1999). Otomatik Kontrol Vanaları Kullanılarak Tesisatların Su Kaçaklarının Azaltılması, IV. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi ve Sergisi, 4-7 Kasım 1999, İzmir, s.635-644. Öztürk, İ., Uyak, V., Çakmakçı, M., Akça, L., (2007). Dimension of Water Loss Through Distribution System and Reduction Methods in Turkey, International Congress River Basin Management, 22-24 March Antalya-Turkey, Vol. 1, s.245-255. Sivas, (2005). Sivas Belediyesi, Kentsel Altyapı Raporu, www.sivas.gov.tr. Songur, M., Dabanlı, A., (2006). Su Kaçaklarının İzlenmesi ve Tespiti İçin Çalışmalar, 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006, Fatih Üniversitesi, İstanbul. Tarımcı, T., Erdem, Ş., Şeneler, E., Oğuz, A., (2002). Antalya Kent Konseyi, Altyapı Çalışma Grubu, Dönem Raporu, www.antalyakentkonseyi.org.tr. Toprak, S., Dikbaş, F., Fırat, M., Koç, A.C., Bacanlı, Ü.G., Dizdar, A., (2007). Su Kayıplarının Azaltılması ve Su Dağıtım Sistemlerinin Performanslarının İyileştirilmesi Üzerine Leonardo Da Vinci Projesi: PROWAT, III. Ulusal Su Mühendisliği Sempozyumu, 10-14 Eylül 2007 Gümüldür, İzmir. UNDP, (2007). Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, www.undp.org.tr. Yalılı, M., Solmaz, S.K.A., (2004). Su Temini Tesislerinin Tarihsel Gelişimi Sürecinde Bursa İli, Uludağ Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, s.171-181. 608
Yerel Bilgi, (2007). Yerel Yönetimler Bilgi Tabanı Projesi, www.yerelbilgi.gov.tr. Yüksel, E., Eroğlu, V., Sarıkaya, H.Z., Koyuncu, İ., (2004). Current and Future Strategies for Water and Wastewater Management of Istanbul City, Environmental Management, Springer-Verlag, Vol. 33, No: 2, pp. 186-195. 609