1. Proje ve Yapım Yönetimi Kongresi, 29 Eylül 1 Ekim 20 ODTÜ Kültür ve Kongre Merkezi, Ankara Yüklenici İnşaat KOBİ lerinde Girişimci Özellikleri ve Risk Yönetimi Uygulamaları Y. Göç, E. Acar İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, İstanbul gocyasemin@gmail.com, acare@itu.edu.tr Özet Karmaşık emek yapısı, önceden tahmin edilmesi pek de kolay olmayan çok sayıda faktörün sürecin her aşamasında etkili olabilmesi ve her projenin tek defaya özgü olması gibi faktörler, yapım projelerinin risk düzeyini artırmaktadır. Projelerin süre, maliyet ve kalite hedeflerine ulaşabilmesi ve kaynak israfının azaltılabilmesi bakımından, yapım süreçlerinin doğal bileşenleri olarak algılanan risklerin farklı aşamalarda uygun metotlar seçilerek yönetilmesi gerekir. Buna karşılık çeşitli araştırmalar Türk yüklenicilerin önemli bir bölümünün risk yönetimi konusunda güçlük çektiğini ortaya koymaktadır. Bu güçlük, inşaat sektöründeki firmaların çoğunluğunu oluşturan, yönetsel beceri birikimi açısından dezavantajlı görülen ve firma sahibinin (girişimcinin) kişisel niteliklerinin ön plana çıktığı küçük ve orta boy inşaat firmaları (inşaat küçük ve orta boy işletmeleri [KOBİ]) için özellikle belirgindir. Bu çalışmada, genel yüklenici konumundaki inşaat KOBİ lerinde riske eğilim, belirsizliğe tolerans ve demografik özellikler gibi girişimci özellikleri ile firmaların genel risk algısı ve benimsedikleri risk yönetimi uygulamaları arasındaki ilişkilerin araştırıldığı bir tez çalışmasının nicel kurgusu aktarılarak öncül bulguları sunulmuştur. Risk yönetimi uygulamalarının ve araçlarının inşaat KOBİ leri tarafından yaygın kullanımını teşvik edebilecek yolların bulunması/geliştirilmesi, bu firmaların ve onları yöneten girişimcilerin özgün koşullarının ve niteliklerinin anlaşılması ile mümkün olabilir; çalışmanın sonuçları bu bakımdan yararlı olacaktır. Anahtar Kelimeler: İnşaat KOBİ leri, Risk Yönetimi, Girişimci Özellikleri. Giriş Risk analizi ve yönetimi, inşaat endüstrisinde karar alma süreçlerinin önemli bir parçasıdır. İnşaat endüstrisi içindeki aktörler, inşaat faaliyetlerinin doğası gereği yüksek derecede risklerle iç içedir. Yapım projelerindeki risk seviyesinin kontrol altında tutulması ve en az düzeye indirilmesi, farklı risklere karşı doğru önlemlerin alınması, risklerin etkilerinin azaltılması ya da yok edilmesi, proje maliyetlerine ek maliyetlerin yansımaması bakımından önem taşımaktadır (Özdemir, 2003). İnşaat endüstrisindeki aktörlerin risklerle başa çıkma konusundaki sicili sıklıkla sorgulanmaktadır (Kartam ve Kartam, 2001). Teslim tarihlerine ve maliyet hedeflerine ulaşamadan sonlanan projelerin sayısı hiç de az değildir. Bu durumun müşterilere, yüklenicilere ve diğer 813
aktörlere etkisi son derece olumsuzdur (Hameed ve Woo, 2007). Uğur (2006), yapım projelerinin son derece riskli olmalarına karşın inşaat sektöründeki risk yönetimi uygulamalarının, diğer riskli piyasalardaki uygulamalara kıyasla çok daha zayıf olduğunu; altyüklenicileri fiyat rekabetine sokarak yarıştırmaya ve riski onlara transfer etmeye dayalı geleneksel anlayışı özellikle uluslararası rekabetin artttığı pazarlarda sürdürmenin güç olduğunu belirtmektedir. Öte yandan, inşaat sektöründe faaliyet gösteren firmaların tamamına yakın bir bölümü küçük ve orta boy işletmelerden (inşaat KOBİ lerinden) oluşmaktadır. Risk yönetimi uygulamalarının ve tekniklerinin inşaat KOBİ leri tarafından yaygın olarak kullanılmasını teşvik edecek yolların geliştirilmesine katkıda bulunacak araştırmalar, sektör düzeyinde kaynakların daha verimli kullanılması, israfının azaltılması ve karlılığın artırılması açısından önem taşımaktadır. Girişimcilik ve KOBİ literatürü, firma sahiplerinin (girişimcilerin) kişisel özelliklerinin bu firmalardaki yönetim kurgusunu ve uygulamalarını büyük firmalara kıyasla çok daha fazla etkilediğini; firma sahibi ile yöneticisinin çoğunlukla aynı kişi olmasının girişimcilerin kişisel özellikleri ile firma özelliklerini özdeşleştirdiğini ortaya koymaktadır. Küçük firmalarda firma sahibi firmasının her türlü sorunuyla, çalışanlarıyla ve müşterileriyle bire bir ilgilenen, zamanının hemen tamamını firmasının idaresi ile geçiren; büyük firmalardan farklı olarak yönetici, uzman ve danışman gibi farklı aktörlerin rollerini çoğunlukla tek başına üstlenen kişidir (Küçük, 2005). Araştırmalar girişimcilerin fırsat kovalama, fırsatları hayata geçirme, yenilikçilik, risk üstlenme ve belirsizliğe tolerans gibi konularda görece yüksek eşiklere sahip olduklarını, bu özelliklerin firmaların başarısında belirleyici faktörler arasında yer aldığını ortaya koymaktadır. Diğer yandan, araştırmalar girişimciliğe dair edimlerin ortaya çıkmasında eğitim, yaş, cinsiyet, etnisite, aile yapısı ile ilgili ve kültürel faktörlerin etkili olduğununu göstermektedir (Aytaç, 2006). Bu tür bulgular bir bütün olarak değerlendirildiğinde, inşaat KOBİ lerinde girişimcilerin özellikleri ile yönetim uygulamaları arasındaki özdeşliğin, pek çok yönetim alanı gibi, proje risk yönetimi için de geçerli olacağı savlanabilir. Literatür taraması, inşaat sektörü için bu konuda herhangi bir ampirik bulgu olmadığını göstermektedir. Bu çalışmada, inşaat KOBİ lerindeki girişimcilerin risk alma eğilimi, belirsizliğe tolerans ve demografik özellikler gibi bireysel özelliklerin girişimcilerin (firma sahipyöneticilerinin) (a) risk algılamalarını ve (b) firmalarındaki risk yönetimi uygulamalarını nasıl etkilediğini belirlemeyi amaçlayan ve sürmekte olan bir tez çalışmasının genel kurgusu özetlenerek öncül bulguları sunulmuştur. Proje Risk Yönetimi Proje risk yönetimi, tüm proje boyunca ortaya çıkan risklerin tanımlandığı, analiz edildiği, bu risklere karşılık verildiği ve riskleri ortadan kaldırmak, azaltmak ya da kontrol etmek için en uygun sonucun elde edilmeye çalışıldığı sistematik bir süreç olarak tanımlanabilir (Deviprasadh, 2007). Riskin kabullenilmesiyle başlayan proje risk yönetimi temel olarak dört ana aşamadan oluşmaktadır (Şekil 1): risk kaynaklarının belirlenmesi (risk identification), riskin ölçülmesi/sayısalllaştırılması (risk quantification), riske karşı tepki geliştirilmesi (risk response development) ve riske 814
karşı verilen tepkinin kontrolü (risk response and control). Her aşamanın kendisine özgü girdileri, araçları/teknikleri ve çıktıları bulunmaktadır. Proje Risk Yönetimi Aşamaları Risk Kaynağının Belirlenmesi Riskin Ölçülmesi Riske Karşı Tepki Geliştirilmesi Riske Karşı Verilen Kontrolü 1. Girdiler 2. Araç ve Teknikler 1. Girdiler 2. Araç ve Teknikler 1. Girdiler 2. Araç ve Teknikler 1. Girdiler 2. Araç ve Teknikler Şekil 1. Risk Yönetimi Aşamaları (Deviprasadh (2007), ve Gray ve Larson (2008) den derlenmiştir) Riskin Tanımlanması ve Risk Kaynağının Belirlenmesi Bu aşamada projenin akışını engelleyebilecek tüm olasılıkların listesi çıkarılarak sorun çıkarabilecek noktalar belirlenir. Projeden sorumlu tüm grupların bu çalışmaya katılmaları beklenir. Projenin geneliyle ilgili risk unsurları belirlendikten sonra özel alanlar incelenebilir. Ayrıntılı iş programı tüm işlerin detaylarıyla ve sırasıyla incelenmesini kolaylaştırır. Böylece risk yaratabilecek unsurların atlanmaması hedeflenir (Gray ve Larson, 2000). Risk unsurlarının tam olarak belirlenmesini önemli kılan bir neden, risklerin birleştikleri zaman tek başlarına olduklarından daha fazla tehdit içermeleridir (Özdemir, 2003). Projenin sonucunu etkileyebilecek faktörlerin saptanması, risk yönetim sisteminin en önemli aşamasıdır ve proje risk yönetimi sürecinde tekrarlanır. Risk belirleme, tüm proje süresince düzenli olarak tekrarlanması ve kontrol edilmesi gereken bir süreçtir. Böylelikle, tanımlanmış her risk birer yönetim problemi haline dönüştürülebilir (Birgönül ve Dikmen, 1996). Uğur (2007) nin yurt içi ve yurt dışında faaliyet gösteren Türk müteahhitlik firmalarındaki risk yönetimi uygulamalarına ilişkin araştırmasında, firmalarımızın hem yurt içi hem de yurt dışı faaliyetler sırasında en çok finansal/ekonomik risklerle karşılaştıkları; en az karşılaştıkları risk grubunun çevresel riskler olduğu ortaya konulmuştur. Riskleri tanımlamak için çeşitli nitel ve nicel teknikler kullanılabilir. Bu çalışmanın kapsamı dışındaki bu tekniklere ilişkin olarak yerli ve yabancı literatürde kapsamlı bir bilgi birikimi bulunmaktadır (bkz. Devipasadh, 2007; IMA, 2007; Karaçar, 2000; Erdem, 1999; Tang ve diğerleri, 2007). Riskin Ölçülmesi Riskin ölçülmesi, tanımlanmış risklerin proje üzerindeki etkilerinin analiz edilmesidir. Risk analizinin dört ana amacı bulunmaktadır (Özdemir, 2003): (1) Projeyi genel olarak daha iyi anlamayı sağlamak, (2) proje içinde farklı alternatif çözümlerin varlığını saptamak; (3) riskleri sistematik bir yapı içinde incelemek; ve (4) risklerin incelenmesi sayesinde projenin diğer bölümlerine de katkıda bulunmak. 815
Risk analizi, risk yönetimi kapsamındaki aşamaların en öznel olanlarından biridir. Bunun sebebi herhangi bir risk grubu üzerinde yorum yapılmasını gerektirmesidir. Risklerin ölçülmesinde nitel ve/veya nicel tekniklerden yararlanılabilir. Nicel teknikler genellikle istatistiksel hesaplamalara; risklerin olasılık dağılımlarına dayanır ve eğer veriler güçlü ve güvenilir ise, nitel tekniklere göre daha kesin sonuçlar verebilir. Nitel teknikler ise, kişisel yargılara ve analistlerin geçmiş deneyimlerine dayanır. Sonuçlar kişiden kişiye farklılık gösterebilir. Kimi araştırmacılar, her iki tekniğin de kullanılabilir olduğu durumda, nicel tekniklerin tercih edilmesi gerektiğini savunmaktadır (Deviprasadh, 2007; Klemetti, 2006; Ahmed ve Azhar, 2004). Birgönül ve Dikmen (1996), inşaat sektöründe risklerin proje üzerindeki etkilerini yapılan tahminlere yansıtmak amacıyla proje maliyetlerinin hesaplanmasından sonra belirli bir yüzdenin risk payı olarak maliyete eklendiğini; bunun genellikle maliyetin yaklaşık yüzde 'u olarak belirlendiğini ve yüklenicinin olası finansal kayıplarını ortadan kaldırdığının varsayıldığını; oysa her proje için risklerin büyüklüğü ve değişkenliği gözönünde bulundurulmaksızın aynı yüzdenin kullanılmasının uygun ve gerçekçi bir yöntem olmadığını savunmaktadır. Birgönül ve Dikmen e (1996) göre, risk analiz tekniklerinin sağladığı başlıca yarar risklerin proje üzerindeki etkileri konusundaki görüşlerin, ileriye dönük tahminlere yansıtılabilmesi ve tek değerli yaklaşımlar yerine, olası pek çok sonuç üzerinde durulabilmesidir...analiz sırasında asıl önemli olan, gerçekçi tahminlerin yapılarak, belirsizliğin doğuracağı sonuçların doğru yorumlanması ve bu düşüncelerin somut olarak ifade edilebilmesidir. Riske Karşı Tepki Geliştirilmesi Riskler belirlendikten ve nitel ya da nicel yöntemlerle ölçüldükten sonra, bu risklere karşı verilecek tepkiler belirlenir. Riske karşı genellikle dört tip tepki verilmektedir: (Ahmed ve Azhar, 2004; Baker ve diğerleri, 1999; Klemetti, 2006; Kartam ve Kartam, 2001; Tang ve diğerleri, 2007): Riskin kabullenilmesi; riski azaltılması; riskin başka tarafa aktarılması ve riskten kaçınılması. Riskin Kabullenilmesi: risklerin inşaat firması tarafından kısmen ya da tamamen tahmin edilip, yaratacağı etkinin kabul edilmesidir. Risk pasif veya aktif biçimde kabullenilebilir. Pasif risk alımında, firma detaylı risk tanımlamaları ve ölçümleri yapmaz; riskin etkisinden habersiz bir biçimde riski üstlenir. Bu nedenle, riske karşı herhangi bir tepki söz konusu değildir. Aktif risk alımında ise, risklerin detaylı olarak tanımlanması ve analizlerinin yapılmış olması gerekir. Bir firmanın analizlerini yaptığı risklerden korunmak için en uygun çözümün üstlenme olduğuna karar vermesi, olası kayıpların işletme kaynaklarından karşılanmasını da kabul ettiği anlamına gelmektedir. Aktif risk alımı kendini sigortalama (selfinsurance) olarak da adlandırılmaktadır (Baker ve diğ., 1999). Riskin Azaltılması: riskin kabullenilmesinin bir parçası olarak da kabul edilebilir. Çünkü, risklerin azaltılması için öncelikle kabullenilmesi gerekmektedir (Baker ve diğ., 1999). Bu yöntemde, işletmenin kayıpları, riskin gerçekleme olasılığını ve gerçekleşmesi durumunda riskin finansal şiddetini azaltarak önlenir. Riskin Başka Tarafa Aktarılması: iki şekilde gerçekleştirilir. Birincisi, riskli mal ya da işlemlerin başka kişi ya da işletmelere aktarılmasıdır. Yapım projelerinde riskler genellikle sözleşmeler aracılığı ile malsahibi, tasarımcı, yüklenici ve alt yükleniciler 816
arasında paylaşılır. İkincisi ise, riskli mal ya da işlemlerin kabul edilip finansal riskinin aktarılmasıdır. Risklerin sigorta şirketlerine aktarılması bu yönteme örnek olabilir. Sigortalama işi, risklere yönelik çözüm stratejilerinin en önemlilerinden ve en çok tercih edilenlerinden biridir. Sigorta maliyetinin proje maliyeti üzerinde önemli bir paya sahiptir. Ancak deprem, sel gibi doğal afetler, gerçekleşme olasılıkları düşük fakat sonuçları büyük olduğu için sigortalanabilmektedir (Baker ve diğ., 1999; Erdem, 1999; Karaçar, 2000; Özdemir, 2003). Riskten Kaçınılması: firmaların riskli işlerden tamamen vazgeçerek riskten uzaklaşmasıdır. Eğer risklere neden olan kaynaklardan kurtulmak mümkün ise, bu, işletme için en güvenli yoldur. Bu yöntemde, riskli ürün ve üretim değiştirilebileceği gibi, tüm iş alanı da değiştirilebilir. Ancak bu değişikliklerin yeni riski durumlar yaratıp yaratmayacağı dikkatli biçimde analiz edilmelidir. Baker ve diğ. (1999), riskin azaltılmasının inşaat sektöründe risklere karşı en çok geliştirilen tepki olduğunu belirtmektedir. Bunu sırayla riskin başka tarafa aktarılması ve riskin kabullenilmesi izlemektedir. İnşaat firmaları riski başka tarafa aktarırken, hem finansal olarak hem de uzman görüşlerini kullanarak aktarmayı tercih ederler. Sigorta ve sözleşmelerdeki hariç tutma ya da tazminat şartları en çok uygulanan finansal risk aktarma yöntemleridir. Özel olarak projeyi sahiplenen ve finanse eden inşaat firmaları, riski kabul etmeli, azaltmalı ya da finansal olarak başka tarafa aktarmalıdır. Riski başka tarafa aktarmanın bir yolu da ortaklık (partnering) uygulamalarıdır. Böylece risk ortaklarca paylaşılırken uzman bilgisi ve alt yüklenici becerisi elde tutulur. Riske Karşı Verilen Tepkinin Kontrolü Risk tepkisinin kontrolü, bir projenin yaşam döngüsü boyunca karşılaşılan riskli olaylara tepki vermek amacıyla proje risk yönetim planının uygulanmasını içerir. Her türlü değişiklik durumunda, tanımlama, ölçme ve karşılık verme temel döngüsü tekrarlanır. Deviprasadh (2007), en kapsamlı ve eksiksiz analizlerde bile tüm risk ve olasılıkların doğru bir şekilde tanımlanamayacağını; dolayısıyla kontrolün ve tekrarlamanın gerekli olduğunu belirtmektedir. Riske karşı verilen tepkinin kontrolü için çeşitli tekniklerden yararlanılabilir (Deviprasadh, 2007; Tang ve diğ., 2007). İlgili dökümanların periyodik olarak incelenmesi; risk durumunu gösteren periyodik raporlar hazırlanması; proje gidişatının periyodik olarak raporlanması; riskin geçiştirilmesi ve riske karşı tepki geliştirilme evresinin tekrarlanması. bu teknikler arasındadır. Tang ve diğ. (2007), Çin inşaat sektöründe firmaların en sık kullandıkları kontrol tekniğinin ilgili dökümanların periyodik olarak incelenmesi olduğunu ortaya koymuştur. Bu tekniği risk durumunu gösteren periyodik raporlar ve gidişatın periyodik olarak raporlanması izlemektedir Girişimcilik Özellikleri "Neden bazı insanlar yeni fırsatları görme ya da yaratma yeteneğine sahipken diğerlerinin bu tür bir özelliği yoktur? Neden bazı kişiler iş fikirlerini ya da hayallerini gerçek bir işletmeye dönüştürürken diğerleri bunu başaramaz? Neden bazı girişimciler başarılı iken diğer bazıları başarısızdır?" (Arıkan, 2002). Risk girişimcilikle özdeşleşen kavramlardan biridir; girişimcilerin genel kitleden farklı olarak riske ve 817
belirsizliğe karşı yüksek toleransı ifade eden değer yargılarına sahip oldukları varsayılmaktadır. KOBİ lerin kurulmasında ve geliştirilmesinde pazar fırsatlarının yapısal niteliklerin yanında, risk alabilme yeteneklerinin belirleyici olduğu düşünülmektedir (Bozkurt ve Baştürk, 2009). Klasik anlamda girişimci, üretim faktörlerini bir araya getirerek üretim sürecini başlatan kişi olarak tanımlanmaktadır. Modern anlamdaki girişimcilik düşüncesi, işletmenin kuruluş aşamasından itibaren kapasite tayini ve bunun kullanımında da rasyonel davranmayı gerektirir. Bu açıdan girişimci, pazarıntalebin davranış boyutunu bilen ve ona göre strateji tayin eden olarak da tanımlanabilir (Özkan ve diğerleri, 2003). Foss Klein a göre girişimcilik, risk alma, fırsat kovalama, hayata geçirme ve yenilik yapma süreçlerinin tamamını ifade eder. Bu çerçevede, hem şirket açma süreci, hem de yenilik yapma süreci girişimciliğin kapsamına girer (Foss ve Klein, 2002). Bu bağlamda daha öz olarak, girişimciliğin bir işe başlamayı, iş sahibi olmayı, işi geliştirmeyi ve büyütmeyi kapsadığı belirtilir (Aytaç, 2006 nın içinde). Girişimci, bir mal veya hizmeti üretmek, pazarlamak için kendine ait ya da başka kişi veya kurumlardan sağladığı kaynaklarla, üretim faktörlerini bir araya getiren, bu faaliyeti yaparken ortaya çıkabilecek zararı da göze alan kişidir (Küçük, 2005). Girişimcilik konusundaki disiplinler arası literatürde, girişimcilik teorileri iki farklı eğilimde ele alınmaktadır (Bozkurt ve Baştürk, 2009): Birinci eğilim, girişimciliğin doğasını etkileyen faktörlere odaklanır ve arz temelli yaklaşım (supply side perspective) olarak adlandırılabilir. Bir diğeri de girişimcinin ait olduğu sosyal bağlamı esas alması gerekçesiyle talep temelli yaklaşım (demand side perspective) olarak tanımlanabilir. Bu iki eğilimde de girişimcilerin sahip olduğu risk toleransı ve belirsizliğe katlanabilme yeteneği merkezi bir önem taşımaktadır. Sosyal öğrenme teorisi olarak nitelendirilen yaklaşımı benimseyen araştırmacılar ise girişimcilerin toplumsal çevre ile karşılıklı etkileşim içinde olduklarını; girişimci olma özelliğinin aile ilişkileri, rol modelleri ve aile içindeki girişimci geçmişi gibi sosyo kültürel faktörlerle ilişkili olduğunu; bu bağlamda risk alma ve belirsizlik toleransı gibi niteliklerin aile ve diğer sosyal aktörler kanalıyla öğrenildiğini ve sosyo kültürel çevre tarafından şekillendirildiğini kabul etmektedirler (age). Yukarıda değinildiği üzere genel kabul gören bakış açısı 'risk alıcılığın' (risk taker) girişimcilerin belirleyici bir özelliği olduğu yönündedir. Riskten farklı olarak belirsizlik ise bir tür olasılık barındırır. Ancak bu olasılık, daha önce sınıflandırılmış türden geçerli bir temele sahip değildir. Aksine daha önce karşılaşılmamış bir durumu yansıtır. Bu nedenle belirsizlik durumundaki kararlar, hem bir tahmin hesaplamasına hem de bu tahminin değerine bağlıdır. Gerçek iş dünyasında, sanıldığının aksine çoğu zaman hesaplanabilir olasılıklar ile karşılaşılmaz. Girişimcilik, bu anlamda belirsizliklerin yönetim ve kontrolüne dayanır. Başarılı bir girişim, sadece yeteneklere değil, etkin bir biçimde belirsizlikler ile baş edebilmeye dayanmaktadır (Bozkurt ve Baştürk, 2009). Girişimcilerin yenilik yaratma potansiyellerindeki kültürel etkileri araştıran Shane (1993), bazı kültürlerin yenilik yaratma fikrini destekleyici özelliği üzerinde durmaktadır. Özellikle belirsizlik toleransı yüksek olan kültürlerin daha yenilikçi fikirlere açık olduğunu ve dolayısıyla bu kültürlerde girişimci eğilimlerin daha belirgin olduğunu iddia etmiştir (Shane, 1993). Girişimcilik literatürü, geleceği kestirebilme yeteneği, maceraperestlik gibi kişisel özelliklerin yanında; yaş, gelir düzeyi, cinsiyet ve eğitim düzeyi gibi sosyal faktörlerin 818
risk alabilme davranışında etkin olduğunu göstermiştir (Bozkurt ve Baştürk, 2009; Aytaç, 2006). Alan Araştırmasını Tasarımı Birinci yazarın tez çalışması kapsamında tasarlanan saha araştırmasında, 'yüklenici inşaat firmalarında girişimci özellikleri ile girişimcilerin risk algısı ve firmalarında benimseyerek uygulamada kullandıkları proje risk yönetimi uygulamaları arasındaki ilişki' üzerinde yoğunlaşılmıştır. Şekil 2 araştırma kapsamına giren değişkenleri göstermektedir. Örneklemini inşaat KOBİ'lerinin oluşturduğu saha araştırması için tasarlanan anket formunda yer alan sorular beş ana grupta toplanmıştır: (1) Girişimcilerin risk algılaması; (2) yüklenici inşaat firmalarında kullanılan risk yönetim teknikleri; (3) girişimcilerin risk eğilimi ('risk propensity'); (4) girişimcilerin belirsizliğe toleransı ('ambiguity tolerance'); ve (5) girişimcilerin demografik özellikleri. Bu başlıklar altında yanıtı aranan araştırma sorularının önemli bir bölümü Tablo 1 de sıralanmıştır. Şekil 2. Araştırma Kapsamında İncelenen Değişkenler Anket formu geliştirilmeden önce geniş bir literatür taraması yapılmıştır. Anketin birinci bölümünde girişimcilerin risk algılamasını ölçmek için, çok sayıda proje risk faktörünü puanlamaları istenmiştir. Daha sonra yanıtlayıcılar tarafından verilen puanlardan yararlanılarak girişimcilerin yapım projelerindeki risk algılamalarını ortaya koyan bir olasılıketki diyagramı (ya da risk haritası) oluşturulmuştur. Risk faktörlerinin listesinin oluşturulmasında Ahmed ve Azhar (1999), Kangari (1995) ve ASCE (1979) tarafından oluşturulan ve kapsayıcı niteliği sebebiyle başka araştırmacılar tarafından da kullanılan (bkz. Rahman ve Kumaraswamy, 2002; Kartam ve Kartam, 2001) listelerden yararlanılmıştır. Başlangıçta toplam 41 risk faktöründen oluşan listeye pilot çalışma sırasında yanıtlayıcının önerisi üzerine 'kamu idarecileri ile olumsuz ilişkiler' faktörü de eklenmiştir. Anketin ikinci bölümünde girişimcilere firmalarının yapım projelerinde karşı karşıya kaldığı riskleri yönetmek için risk yönetim sürecinin farklı aşamalarında ne tür tekniklerden yararlandıkları sorusu bir açık soru olarak yöneltilmiştir. Bunun sebebi, literatürde inşaat KOBİ lerinin yararlandığı risk yönetim tekniklerine ilişkin herhangi bir veriye rastlanmamış olmasıdır. Büyük inşaat firmalarının dahi özellikle nicel teknikleri çok kısıtlı ölçüde kullandığını ortaya koyan araştırma bulguları dikkate alındığında, küçük firma sahipyöneticilerinin konuya yaklaşımının ancak açık bir soruyla anlaşılabileceği düşünülmüştür. Bu soruya verilen yanıtlar içerik analizi ile değerlendirilecektir. Anketin üçüncü bölümünde girişimcilerinin risk eğilimi Nicholson ve diğ. (2005) tarafından geliştirilen Risk Eğilim İndeksi (The Risk Taking Index) ile ölçülmüştür. Anketin dördüncü bölümünde 819
girişimcilerin belirsizliğe toleransının ölçülmesinde MacDonald AT20 Belirsizliğe Tolerans İndeksi (AT20 Ambiguity Tolerance Index) kullanılmıştır. Anketin son bölümünde girişimcilerin yaş, cinsiyet, eğitim gibi demografik özelliklerine ilişkin sorular yer almaktadır. Anket formunun sahada sorunsuz olarak çalışıp çalışmadığı küçük bir inşaat pilot görüşme yapılarak sınanmıştır. Pilot görüşme sonrasında anket formunda küçük değişiklikler yapılmıştır. Tablo 2 ve Tablo 3, firmaların ve yanıtlayıcıların özelliklerini özetlemektedir. Tablo 1. Araştırma Kapsamında Yanıtı Aranan Sorular Soru Grupları Sorular Ölçme A. Firmaların Risk Algılaması B. Firmaların Kullandığı Risk Yönetim Teknikleri C. Girişimci Özellikleri ve Risk Algılaması D. Firma Özellikleri İnşaat KOBİ leri ne tür risklerle hangi sıklıkta karşılaşmaktadır? Firmaların yapım projelerinde karşılaştıkları risk faktörleri hangi başlıklar altında sınıflandırılır? Karşı karşıya kaldıkları risklerin gerçekleşmesi durumunda inşaat KOBİ lerine etkisi nedir? İnşaat KOBİ leri genel olarak yapım projelerindeki riskleri nasıl algılamaktadır? İnşaat KOBİ'leri riskleri yönetmek için ne tür tekniklerden yararlanmaktadır? Firma özellikleri ile firmalarca uygulanan risk yönetim teknikleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki bulunmakta mıdır? Girişimci özellikleri ile firmalarca uygulanan risk yönetim teknikleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki bulunmaktadır? Firmaların risk algılaması ile yararlandıkları risk yönetim teknikleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki bulunmakta mıdır? Girişimcilerin çeşitli özellikleri ile risk algılamaları arasında ne tür bir ilişki bulunmaktadır?) Risk eğilimi (risk propensity) Belirsizliğe tolerans (Ambiguity tolerance) Firma özellikleri Demografik özellikler (yaş, cinsiyet, eğitim, medeni durum, meslek, deneyim) Girişimcilerin özellikleri ile inşaat KOBİ'lerinde kullanılan risk yönetimi teknikleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki bulunmakta mıdır? Firma özellikleri (büyüklük, yaş, pazar) ile girişimcilerin risk algısı arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki bulunmakta mıdır? Aritmetik ortalama (a) Faktör analizi Aritmetik ortalama (b) (a) X (b) (Olasılıketki diyagramı) Açık sorulara verilen yanıtların içerik analizinin yapılması Kikare testi Kikare testi Kikare testi Korelasyon analizi, Regresyon analizi Korelasyon analizi 820
Tablo 2. Firmaların Özellikleri n Ortalama Medyan Std. Sapma Min. Max. Toplam Personel Sayısı Sözleşme Bedeli (Son 5 yıl / TL) Sektör Deneyimi (yıl) Pazarlar Yerel pazar (1) Bölgesel pazar (2) Ulusal pazar (3) Uluslar arası pazar (4) 58,2 61,5 50,06 4 150 2 2 4 2 138.850.865,40 22,2 2,6 38.600.000 21 3 176.695.013,87 13,57 1,07 14.000.000 5 1 500.000.000 45 4 Tablo 3. Yanıtlayıcıların Özellikleri n Ortalama Std. Sapma Min. Max. Yaş 42,4 11,18 27 62 Cinsiyet Kadın Erkek Medeni Durum Evli Bekar Meslek Mimar Mühendis Diğer Eğitim Durumu Önlisans(2) Lisans(3) Yüksek lisans(4) Doktor(5) Sektör Deneyimi 9 9 1 2 7 1 1 5 3 1 3,4 15 0,84 8,83 2 5 5 34 Sonuçlar Çalışma kapsamında şu ana kadar firma ile yüzyüze görüşme yapılmıştır; henüz veri, toplama aşaması tamamlanmadığından, aşağıda raporlanan tanımlayıcı ve yorumlayıcı istatistiksel verilere ve bulgulara temkinle yaklaşılmasında yarar bulunmaktadır. Yanıtlayıcıların en sık karşılaştıkları ve gerçekleşmeleri durumunda en çok etkilendiklerini belirttikleri riskler Şekil 3 ve Şekil 4 te gösterilmiştir. Şekil 5 te ise ikisinin çarpımı ile oluşturulan olasılıketki diyagramı (ya da yanıtlayıcıların risk algısı ) gösterilmiştir. 821
Şekil 3. En Sık Karşılaşılan Risk Türleri Şekil 4. Gerçekleşmeleri Durumunda Firmaları En Çok Etkileyen Risk Türleri Yer işgal etmemesi için Şekil 5 te sadece şematik olarak gösterilen olasılıketki diyagramına ( risk haritasına ) göre, girişimcilerin en fazla risk algıladığı konular, sırasıyla, şu şekildedir: Sözleşmeye istinaden yapılan ödemelerdeki gecikmeler; sözleşmeye ilişkin konuların çözümündeki gecikmeler; ekonomik felaket/kriz; uyuşmazlıkların çözümündeki gecikmeler; tasarım değişikliği; noksan/kusurlu tasarım; yasal süreçlerin maliyeti; enflasyon... Girişimcilerin en az risk algıladığı konular ise, sırasıyla, şu şekildedir: Sendikalarla sürtüşme; kamu düzenini bozan olaylar; inşaat sahasına erişimle ilgili güçlükler; müşterinin/mal sahibinin iflas etmesi; malzeme ve ekipman erişimi/temini; işgücü; yapılabilirlik/inşa edilebilirlik. Şekil 5. OlasılıkEtki Diyagramı (Girişimcilerin Risk Algısı) 822
Korelasyon analizi sonuçları, girişimcilerin risk algılaması ile belirsizliğe tolerans ve riske eğilim özellikleri arasında anlamlı bir ilişki olmadığını göstermektedir. Buna karşılık eğitim düzeyi girişimcilerin eğitim düzeyi arttıkça risk algılarının da arttığı gözlenmiştir (Pearson s r=0.864; p=0.003). Yaş ve deneyim gibi diğer girişimci profili değişkenleri ile risk algısı arasında anlamlı bir ilişki gözlenmemiştir. Yukarıdaki ve Tablo 1 de belritilen diğer analizler araştırmanın veri toplama aşaması tamamlandığında, daha geniş bir örneklemle tekrarlanacaktır. Risk yönetimi uygulama ve araçlarının inşaat KOBİ'leri tarafından yaygın olarak kullanılmasını teşvik edecek yolların geliştirilmesine katkıda bulunacak araştırmalar, sektör düzeyinde kaynakların daha verimli kullanılması, israfının azaltılması ve karlılığın artırılması açısından önem taşımaktadır. Risk yönetimi uygulama ve araçlarının inşaat KOBİ leri tarafından yaygın kullanımını teşvik edebilecek yolların bulunması/geliştirilmesi, bu firmaların ve onları yöneten girişimcilerin özgün koşullarının ve niteliklerinin anlaşılması ile mümkün olabilir; çalışma tamamlandığında elde edilecek sonuçlar, bu bakımdan yararlı olacaktır. Kaynaklar Ahmed, S. M. ve Azhar, S. (2004). Risk Management in the Florida Construction Industry, Proceedings of the 2nd Latin American and Caribbean Conference for Engineering and Technology, Miami, Florida. Arıkan, S. (2002). Girişimcilik Temel Kavramlar ve Bazı Güncel Konular, Siyasal Kitabevi, Ankara. ASCE (1979). Construction Risk and Liability Sharing Conference. Scottsdale, Arizona, USA, Vols I ve II, American Society of Civil Engineers, USA. Aytaç, Ö. (2006). Girişimcilik: SosyoKültürel Bir Perspektif, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, No.15. Baker, S., Ponniah, D. ve Smith, S. (1999). Risk Response Techniques Employed Currently for Major Projects, Construction Management and Economics, Vol. 17, 205 213. Birgönül, M. T. ve Dikmen, İ. (1996). İnşaat Projelerinin Risk Yönetimi, TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası, Teknik Dergi, Vol. 7, No. 4. Bozkurt, V. ve Baştürk, Ş. (2009). KOBİ Girişimcilerinde Risk ve Belirsizlik Algıları: Bursa Örneği, Ankara Üniversitesi, Siyasi Bilgiler Fakültesi, Vol. 64, No. 2, 4374. Deviprasadh, A. (2007). Risk Assessment and Management in Construction Projects, Yüksek Lisans Tezi, Anna University Department of Civil Engineering, Chennai. 823
Erdem, A. (1999). Yüklenici İnşaat İşletmelerinde Bina İnşaatlarına İlişkin Olası Riskler İçin Çözüm Stratejilerinin Geliştirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Foss, N. J. ve Klein, P. G. (2002). Entrepreneurship and the Firm: Austrian Perspectives on Economic Organization, Edward Elgar Publishing, Bodmin, Cornwall. Gray, C. F. ve Larson, E. W. (2000). Project Management the Managerial Process, Irwin McGraw Hill, Boston. Gray, C.F. ve Larson, E.W. (2008). Project Management: The Managerial Process, McGraw Hill, Boston. Hameed, A. ve Woo, S. (2007). Risk Importance and Allocation in the Pakistan Construction Industry: A Contractors Perspective, KSCE Journal of Civil Engineering, Vol. 11, No. 2, 7380. IMA Institute of Management Accountants (2007). Enterprise Risk Management: Tools and Techniques for Effective Implementation, Institute of Management Accountants, Montvale, NJ. Kangari, R. (1995). Risk Management Perceptions and Trends of U.S. Construction, Journal of Construction Engineering and Management, Vol. 121, No.4, 422429. Karaçar, P. (2000). Türk İnşaat Sektöründe İhale Sürecine Yönelik Risk Yönetim Kapsamında Alan Çalışması, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Kartam, N.A. ve Kartam, S.A. (2001). Risk and its Management in the Kuwaiti Construction Industry: A Contractors Perspective, International Journal of Project Management, Vol. 19, 325335. Klemetti, A. (2006). Risk Management in Construction Project Networks, Helsinki University of Technology Laboratory of Industrial Management Report, Helsinki. Küçük, O. (2005). Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Seçkin, Ankara. Nicholson, N., Soane, E., FentonO'Creevy, M. ve Willman, P. (2005). Personality and DomainSpecific Risk Taking, Journal of Risk Research, Vol. 8, No. 2, 157176. Özdemir, Z. (2003). Türkiye Müteahhitler Birliği'ne Üye İnşaat Firmalarında Risk Yönetimi Üzerine Alan Araştırması, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Özkan, Ş., Gündoğdu, F., Emsen, S., Aksu, H. ve Başar, S. (2003). KOBİ lerde Girişimcilik Yenilikçilik, Atatürk Üniversitesi Yayınları, No: 929, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayınları, No: 6, Araştırma Serisi, No: 90, Erzurum. 824
Rahman, M.M. and Kumaraswamy, M.M. (2002). Risk Management Trends in the Construction Industry: Moving Towards Joint Risk Management, Engineering, Construction and Architectural Management, Vol. 9, No. 2, 131 151. Shane, S. (1993). Cultural Influences on National Rates of Innovation, Journal of Business Venturing, Vol. 8, No.1, 5973. Tang, W., Qiang, M., Duffield, C.F., Young, D.M. ve Lu, Y. (2007). Risk Management in the Chinese Construction Industry, Journal of Construction Engineering and Management, ASCE, Vol. 133, No.2, 944956. TÜSİAD (2002). Türkiye de Girişimcilik, TÜSİAD Yayınları, Ankara. Uğur, L. O. (2006). İnşaat Sektöründe Riskler ve Risk Yönetimi, Türkiye Müteahhitler Birliği, Ankara. Uğur, L. O. (2007). TMB Üyesi İnşaat Firmalarının Planlama, Yapı Maliyeti Hesaplama ve Risk Yönetim Yaklaşımları, Türkiye Müteahhitler Birliği, Ankara. 825