CO RAF B LG S STEMLER

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2246 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1245 CO RAF B LG S STEMLER Yazarlar Prof.Dr. Alper ÇABUK (Ünite 1, 6, 7, 8, 9, 10) Arfl.Gör. U ur Avdan (Ünite 2) Arfl.Gör. Resül Cömert (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Hakan UYGUÇG L (Ünite 1, 3, 4, 6) Yrd.Doç.Dr. Arda fiorman (Ünite 5) Serdar KÜPÇÜ (Ünite 1, 7, 8, 9, 10) Arfl.Gör. Emre BEKTÖRE (Ünite 6) Özge IfiIK (Ünite 6) Editör Prof.Dr. Alper ÇABUK ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Ö r.gör. Ünver Bayraml Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. H. Mustafa Erdinç Grafiker Nihal Sürücü Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Co rafi Bilgi Sistemleri ISBN 978-975-06-0920-6 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Temmuz 2011

çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Temel Kavramlar... 2 G R fi... 3 CBS B LEfiENLER... 5 VEKTÖREL VER -RASTER VER... 9 ÖLÇEK VE ÇÖZÜNÜRLÜK KAVRAMLARI... 11 ÇAKIfiTIRMA-SORGULAMA... 12 CBS DE TEMEL ANAL ZLER VE filemler... 15 Yüzey Analizleri... 16 Say sal Arazi Modeli... 16 Yak nl k Analizleri... 18 A Analizleri... 19 TOPOLOJ KAVRAMI VE T PLER... 19 Poligon Topolojisi... 20 A Topolojisi... 20 Nokta Topolojisi... 21 Sorgulama ve Mant ksal Ba laçlar (or - and - xor - not Mant ksal Ba laçlar )... 21 Co rafi Bilgi Sistemlerinde Temel Kavramlar Sözlü ü... 22 Özet... 45 Kendimizi S nayal m... 47 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 48 S ra Sizde Yan t Anahtar... 48 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 49 Co rafi Bilgi Sistemleri Çal flmalar çin Temel Kartografik Bilgiler... 50 G R fi... 51 HAR TALARLA LG L GENEL KAVRAMLAR... 51 Harita... 51 Ölçek... 52 Harita Anahtar (lejant)... 52 Kuzey oku... 52 Pafta... 52 DÜNYANIN fiekl NE L fik N KAVRAMLAR... 56 Geoid Model... 57 Elipsoid Model... 58 Küremsi modeli (Spheroid modeli)... 59 GEODEZ K DATUM... 60 Küresel Datumlar... 60 Bölgesel ve Mahalli Datumlar... 60 TÜRK YEDE KULLANILAN BELL BAfiLI DATUMLAR... 61 ED50 Datumu... 61 WGS84 Sistemi... 62 ITRF Sistemi... 62 DATUM VE KOORD NAT DÖNÜfiÜMLER... 63 Koordinat dönüflümü... 63 Datum Dönüflümleri... 63 1. ÜN TE 2. ÜN TE

iv çindekiler Üç Parametreli Dönüflüm Yöntemi... 64 Yedi Parametreli Dönüflüm Yöntemi... 66 CO RAF KONUMLANDIRMA... 68 ki Boyutlu Benzerlik Dönüflümü... 69 ki Boyutlu Affin Dönüflümü... 70 Özet... 73 Kendimizi S nayal m... 75 Okuma Parças... 76 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 77 S ra Sizde Yan t Anahtar... 78 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 78 3. ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Konumsal Veritaban... 80 G R fi... 81 CO RAF B LG S STEMLER NDE VER KATMANLARI... 82 Vektör Veriler... 82 Öznitelik Verileri... 83 Raster Veriler... 83 KONUMSAL NESNE VE ÖZN TEL K VER S L fik S... 85 De iflken Türleri ve Bilgi Alanlar... 85 Konum Bilgisi Saklanan Bilgi Alanlar... 86 Anahtar Bilgi Alan Kavram... 88 Tablolar Aras liflkiler... 89 ÖZN TEL K VER LER NE BA LI SORGULAMALAR... 92 KONUMA DAYALI SORGULAMALAR... 94 Özet... 101 Kendimizi S nayal m... 102 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 103 S ra Sizde Yan t Anahtar... 103 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 104 Veri Haz rlama, Düzenleme ve Görünküleme Araçlar... 106 G R fi... 107 KONUMLANDIRMA... 107 Raster Veri Konumland rma (Georeferencing)... 108 Vektör Veri Konumland rma (Spatial Adjustment)... 109 VER HAZIRLAMA VE DÜZENLEME... 110 Çizim Araçlar... 111 Konumsal Veri flleme Araçlar (Geoprocessing Tools)... 111 Konumsal Veri Birlefltirme Araçlar... 114 Konumsal Veri Sadelefltirme Araçlar... 115 VER GÖRÜNTÜLEME... 116 Özet... 119 Kendimizi S nayal m... 120 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 121 S ra Sizde Yan t Anahtar... 121 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 122 Mekansal Analizler... 124 G R fi... 125 ÇIKARIM ANAL ZLER... 125 Niteli e Göre Ç kar m (Extraction By Attribute)... 125

çindekiler v fiekle Göre Ç kar m (Extraction By Shape)... 126 Tan mlanan Konuma Göre Ç kar m (Extraction by Specified Location)... 127 Noktaya Göre Ç kar m (Extraction By Points)... 127 De erlerin Noktaya Ç kar m (Extraction Values to Points)... 128 ÇAKIfiTIRMA ANAL ZLER... 128 YO UNLUK ANAL ZLER... 130 Basit Yo unluk Analizi... 131 Noktasal Basit Yo unluk Analizi... 131 Çizgisel Basit Yo unluk Analizi... 132 Kernel Yo unluk Analizi... 133 Noktasal Kernel Yo unluk Analizi... 133 Çizgisel Kernel Yo unluk Analizi... 133 MESAFE ANAL ZLER... 134 Öklid Mesafesi (Euclidean Distance)... 134 A rl kl Mesafe Analizi (Weighted Distance)... 136 Koridor (corridor)... 138 Tampon (buffer)... 140 YÜZEY ANAL ZLER... 140 E im (slope)... 140 Bak (aspect)... 141 Kontur/Efl E ri (contour)... 142 Kabartma (hill-shade)... 142 Görünürlük (Viewshed)... 143 Hacim (kaz /dolgu) (volume)... 143 YEN DEN SINIFLANDIRMA ANAL ZLER... 144 Tekil De erler (reclassify individual values)... 144 De er Aral klar (reclassify range of values)... 145 Bölümler (slices/intervals)... 145 Özet... 147 Kendimizi S nayal m... 148 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 149 S ra Sizde Yan t Anahtar... 149 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 150 CBS de Analiz ve Yorumlama Teknikleri Kapsam nda Proje Tasarlama... 152 ANAL Z VE YORUMLAMA TEKN KLER NE L fik N KURAMSAL TEMELLER... 153 CBS ÇALIfiMALARININ PLANLAMA LE L fik S... 154 H POTET K ÖRNEKLER... 158 Kanal çin Uygun Güzergah Seçimi... 158 Kentsel Yenileme Çal flmalar nda CBS Kullan m Örne i... 165 Risk Yönetiminde CBS Kullan m Örne i... 169 Yer Seçimi Çal flmalar nda CBS Kullan m Örnekleri... 172 Projeksiyon Sistemleri ile lgili Uygulamalar... 180 ARCGIS ARCCATALOG ORTAMINDA VER LER N NCELENMES... 181 ARCGIS ARCCATALOG ORTAMINDA PROJEKS YON S STEM N N TANIMLANMASI... 185 PROJEKS YON S STEM TANIMLI OLAN VER LER N, ARC MAP ORTAMINDA TANIMLANACAK B R PROJEKS YON S STEM NDE GÖRÜNTÜLENMES... 189 6. ÜN TE 7. ÜN TE

vi çindekiler ARCGIS ARCMAP ORTAMINDA PROJEKS YON S STEM NDEK VER LER N AYNI DÜZLEMDE GÖRÜNTÜLENMES... 199 ARCGIS ARCMAP ORTAMINDA PROJEKS YON DÖNÜfiÜMÜ... 202 8. ÜN TE 9. ÜN TE 10. ÜN TE Vektör Tabanl Co rafi Analiz Fonksiyonlar... 208 ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN ARAÇ SETLER N N NCELENMES... 209 Temel Kavramlar... 209 Co rafi Analiz Fonksiyonlar... 209 Co rafi Analizlerde Kullan lan Vektör Veri Formatlar... 209 Uygulamalar... 212 ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN EXTRACT (ÇIKARMA) SET NDEK ANAL ZLER... 218 Extract Analiz Araç Setleri... 218 ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN OVERLAY (ÇAKIfiTIRMA) SET NDEK ANAL ZLER... 226 Overlay (Çak flt rma) Analiz Araç Setleri... 226 ARCTOOLBOX ORTAMINDA YER ALAN PROXIMITY (YAKINLAfiTIRMA) SET NDEK ANAL ZLER... 242 Raster Tabanl Co rafi Analiz Fonksiyonlar... 252 TEMEL KAVRAMLAR VE RASTER ANAL Z FONKS YONLARININ NCELENMES... 253 Temel Kavramlar... 253 Raster Tabanl Co rafi Analiz Fonksiyonlar... 253 Raster Tabanl Co rafi Analizlerde Kullan lan Raster Veri Formatlar... 253 Uygulamalar... 254 ArcMap Ortam nda Yer Alan Density Analiz Fonksiyonlar n n ncelenmesi... 261 ArcMap Ortam nda Yer Alan Interpolate to Raster Analiz Fonksiyonlar n n ncelenmesi... 264 ArcMap Ortam nda Yer Alan Surface Analiz Fonksiyonlar n n ncelenmesi... 271 ArcMap Ortam nda Yer Alan Zonal Statistics Analiz Fonksiyonlar n n ncelenmesi... 279 ArcMap Ortam nda Yer Alan Raster Calculate Analiz Fonksiyonlar n n ncelenmesi... 282 ArcMap Ortam nda Yer Alan Convert Analiz Fonksiyonlar n n ncelenmesi... 286 ArcScene de Üç Boyutlu Veri Görüntüleme Fonksiyonlar... 292 TEMEL KAVRAMLAR VE ARCSCENE ARAYÜZÜNÜN NCELENMES... 293 Yüzey Verisi... 293 2D Feature... 293 3D Feature... 293 TIN (Triangulated Irregular Network)... 294 ArcScene... 295 ÜÇ BOYUTLU VER GÖRÜNTÜLEME FONKS YONLARI... 295 Kaynaklar (1-4 Bölüm)... 316

Önsöz vii Önsöz Baflar l bir co rafi bilgi sistemi kurulabilmesi için temel anahtarlardan biri iyi organize edilmifl bir e itim malzemesidir. Ülkemizde co rafi bilgi sistemleri konusunda haz rlanm fl Türkçe e itim malzemesi yok denecek kadar azd r. Konuyla ilgili yabanc kaynaklar ise oldukça yüksek fiyatl ve genellikle bir kullan m amac do rultusunda çok spesifik, teorik kuramlar a rl kl d r. Yine co rafi bilgi sistemlerinin çok yayg n kullan ld planlama çal flmalar nda referans olabilecek Türkçe yay n yok denecek kadar azd r. Planlama çal flmalar aç s ndan co rafi bilgi sistemleri, daha standart, do ru sonuca ulaflmay sa lamakta ve h zl flekilde mekansal analizlerin ve paftalar n çak flt r lmas na olanak vermektedir. Bunun yan s ra co rafi bilgi sistemleri sonuca maliyet etkin ve hata pay en düflük düzeyde ulafl lmas n sa lamas nedeniyle zamandan ve iflgücünden tasarruf sa lamaktad r. Tüm bu nedenlerle co rafi bilgi sistemleri art k karar verme süreci için kaç n lmaz hale gelmifltir. Bafllang ç düzeyindeki kullan c lar için haz rlanm fl olan bu kitapta, co rafi bilgi sistemleri ile ilgili temel tan mlar ve kavramlar verilmifl, analiz ve yorumlama teknikleri ile ilgili temel konular aktar lm fl ve analiz ve yorumlama tekniklerinin uygulanmas karar verme süreci aç s nda hipotetik veri setleri ve sorunlar n çözümünde CBS kullan m ile örneklenmifltir. Bu çal flma ile yurt d fl ndaki bilgisayar e itimlerinde uygulanan stratejik hedefler dahilinde, Türkiye modelinde Co rafi Bilgi Sistemleri gereklilikleri do rultusunda kaynak olabilecek bir e itim malzemesi oluflturulmaya çal fl lm flt r. Bu çal flman n temel amac, bol görsel malzeme ile desteklenmifl, herkesin kolayl kla anlayabilece i bir e itim malzemesi haz rlamakt r. Bu kitab n ö renciler, e itmenler ve planlama ile u raflan meslek disiplinleri için yararl olaca n umuyorum. Editör Prof.Dr. Alper Çabuk

1CO RAF B LG S STEMLER Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile iliflkili temel kavramlar tan mlayabilecek, Konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemleri ve veritabanlar hakk nda ç - kar mlar yapabilecek, CBS bileflenlerini ve CBS de kullan lan veri tiplerini aç klayabilecek, CBS nin kullan m amaçlar n aç klayabilecek, CBS ile yap lan temel analiz ve ifllemleri tan mlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar CBS Veritaban Konumsal bilgi sistemleri Konumsal olmayan bilgi sistemleri CBS nin bileflenleri CBS ile analizler Ölçek-çözünürlük kavram Çak flt rma Sorgulama Raster ve vektör veri Topoloji çerik Haritas Co rafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar CBS B LEfiENLER VEKTÖREL VER -RASTER VER ÖLÇEK-ÇÖZÜNÜRLÜK KAVRAMLARI ÇAKIfiTIRMA-SORGULAMA CBS DE TEMEL filemler VE ANAL ZLER TOPOLOJ KAVRAMI VE T PLER CBS DE TEMEL KAVRAMLAR

Temel Kavramlar G R fi Son on y ll k süreçte bilgisayarlar yaflam n birçok alan nda çok yo un kullan lmaya bafllanm flt r. Bilgisayar teknolojisindeki geliflmeler yak n bir gelecekte bilgisayar teknolojisinden yararlanmayan kiflilerin ekonomik, ticari ve kültürel anlamda çok geride kalacaklar n göstermektedir. Günümüzde art k yaflam n her alan nda, bilgiye ulaflmak, bilgileri saklamak ve paylafl m n sa lamak tüm sistemlerin iflleyebilmesi için ön kofluldur. Bu iflleyiflin en do ru ve k sa sürede gerçekleflmesi için bilgisayar teknolojisinin gereklili i aç kt r ve bilgisayar teknolojisi art k günlük yaflamdan, bilimsel çal flmalara uzanan bir çerçevede yaflam n her alan nda bilgiye ulaflman n en etkili ve ak lc yolu haline gelmifltir. Bu h zl geliflim süreciyle birlikte bilgiye ulaflmaya ve paylafl m na iliflkin birçok uygulama gelifltirilmeye ve pek çok ifl sektöründe yo un olarak kullan lmaya bafllam flt r. Bilgi toplumunun kaç n lmaz k ld bu geliflim, girdilerin temini, bilgilerin paylafl lmas ve saklanmas, amaçlar do rultusunda bilgilere h zl flekilde ulafl lmas için bilgisayarlar gerekli k lmaktad r. Bu geliflmelere paralel olarak bilginin saklanmas ve kolayca ulafl labilmesinin sa lanabilmesi sürecinde art k geleneksel yöntemler yerine, bilgi sistemleri yaflam n her alan nda kaç n lmaz hale gelmifltir. Bilgi sistemleri kullan m n n en yararl oldu- u ve fikirsel üretime yönelik olarak en çok kullan ld alanlardan birisi de kuflkusuz fiziksel planlama sektörüdür. Planlama ile ilgili meslek disiplinleri de çok farkl veri kayna n bir arada tutmak ve de erlendirmek zorundad r. Bu bak mdan, bilgi sistemleri kullan m planc lar için son derece önem kazanmaktad r. Planlama aç s ndan düflünüldü ünde, araziye ait yaz nsal ve grafiksel verilerin ayn ortamda saklanmas, bunlardan yararlanarak bir tak m analizler yap labilmesi gereklidir. Co rafi bilgi sistemleri, yaz nsal ve grafiksel verinin ayn ortamda iliflkilendirilmesi esas na dayanmas bak m ndan planlama çal flmalar nda çok fazla yarar sa lamaktad r. Planlama çal flmalar nda çok fazla farkl veri katman kullan lmas, kullan lan verilerin kar fl k olmas, geleneksel yöntemlerle haritalar n ve istatistiklerin çok s k güncellenememesi, yap lan çal flmalar n farkl kurumlar ya da farkl meslek disiplinleri aras nda etkin bir bilgi paylafl m altyap s gerektirmesi göz önünde tutuldu- unda, co rafi bilgi sistemleri geleneksel yöntemlere göre sa lad avantajlar nedeniyle planc lar için son derece yararl olmaktad r. Bu nedenlerle co rafi bilgi sistemleri son y llarda çok büyük bir geliflim göstermifl ve planlama sektörü taraf ndan çok yayg n kullan lmaya bafllanm fl, hatta kaç - CBS kullan m yla, Mekansal verilerin kolayl kla toplanmas ve düzenli flekilde saklanmas, Bunlar n standart formatlarda saklanabilmesi, Hatalar n bilgisayar sistemi taraf ndan bulunmas ve düzeltilmesi, Verilerin kolayl kla güncellenmesi, Farkl kiflilerle elektronik ortamda verilerin paylafl lmas, verilen kararlarda hata pay n n son derece az olmas, Verilere kolayl kla ulafl labilmesi ve gerekti inde analiz edilmesi, mümkün olabilmektedir.

4 Co rafi Bilgi Sistemleri Ülkemizde kamu kurulufllar ndaki ve özel sektördeki personelin e itilmesi ve uygulamaya yönelik bu personele gerekli tecrübe kazand r lmas sonucu teknoloji etkin olarak kullan labilecek ve her y l özellikle kamu kurulufllar taraf ndan milyonlarca dolar maliyetli olarak oluflturulan sistemler at l durumda kalmayacakt r. Bunun yan s ra üniversitelerdeki akademisyenlerin de e itilmesi sonucu özellikle planlama a rl kl çal flmalarda bu teknolojinin daha yayg n ve etkin olarak kullan lmas yla bu bazdaki bilimsel çal flmalar n niteli i yükselebilecektir. n lmaz hale gelmifltir. Planlama sektöründe CBS kullan m n n yayg nlaflmas ndaki temel etkenlerden birisi kuflkusuz bilgisayar endüstrisindeki geliflmelerdir. Bu geliflmelerin kimi tam anlam yla devrimsel nitelikte kimi ise deneysel boyuttad r. Özellikle son y llarda kiflisel bilgisayarlardaki h zl geliflme ile ticari veritaban uygulamalar n n ve çizim programlar n n kiflisel bilgisayarlarda da etkili kullan lmaya bafllanmas, bunun yan s ra ifl istasyonlar nda UNIX gibi güçlü ve esnek iflletim sistemi deste i, UNIX iflletim sistemiyle birlikte Windows gibi kullan c dostu iflletim sistemleri üzerinde de ticari yaz l m seçeneklerinin yayg nlaflmas, CBS teknolojisinin kullan m n n artmas ndaki temel etkenler olmufltur. Bunlara bir de daha kolay kullan labilir ve daha fazla destek veren programlama dilleri sayesinde yaz l m yap s nda pull down menülere, k sayollara ve ikonlara yer veriliyor olmas eklenince, kullan c dostu ve fonksiyonel CBS yaz l mlar gelifltirilebilmifltir. Ayr ca uydu teknolojilerindeki geliflmeler sonucu, sivil alanda GPS ve uzaktan alg laman n yayg n kullan m ve sivil amaçlar için de yüksek çözünürlük sa lanmas ve hata pay - n n azalt lmas, bununla birlikte uydu görüntüleri CBS entegrasyonu ve çak flt r lmas, CBS marketini gelifltirmifltir. Bu bak mdan CBS, dünyan n birçok ülkesinde çok genifl çerçevede kullan lan bir teknoloji haline gelmifltir. Dolay s ile bu teknolojiye iliflkin e itimler planlama e itimlerinin kaç n lmaz bir parças haline gelmifltir. Bunun yan s ra meslek içi e itim kapsam nda üniversiteler, enstitüler, özel kurulufllar, firmalar vb. taraf ndan CBS e itimleri verilmektedir. Ayr ca konuyla ilgili çal flan yetiflmifl eleman istihdam edilebilmekte ve çok fazla e itim malzemesi s k nt s çekilmemektedir. Dünyada çok yayg n bir kullan m alan na sahip olan co rafi bilgi sistemleri ülkemizde de özellikle özel sektörde, üniversitelerde ve kimi kamu kurulufllar nda kullan lmaktad r. Ancak özellikle kamu kurulufllar nda CBS teknolojilerinden yararlan lmas son derece önemli olmas na karfl n, bu kapsamda çal flacak personelin CBS kullan m na yönelik yeterli e itimi almam fl olmalar nedeniyle yeterince etkin kullan lamamaktad r. Bu bak mdan ülkemizde son y llarda co rafi bilgi sistemlerine yönelim ve ilgi artmakla birlikte, yeterli e itilmifl eleman noksanl nedeniyle bu teknolojiden hak etti i düzeyde yararlan lamamaktad r. Ayr ca kimi kamu kurulufllar ndaki yöneticiler, co rafi bilgi sistemleri teknolojisinin gereklili i konusunda bilinçli olmakla birlikte, teknolojiyi kullanacak personel noksanl nedeniyle, yat r m yap p yapmama konusunda karars z kalmaktad rlar. Say lan tüm bu nedenlerle CBS konusunda eleman yetifltirilmesi gereklili i aç kt r. Özetle, do ru yap land r lm fl CBS kullan m n n planlama çal flmalar nda verimlili i en az 10 kat art rd, personel gereksinimini çok azaltt söylenebilir. Bu verimlilik art fl n n nedenleri; Bilgi yönetiminin ve güncellefltirmesinin verimli halde yap lmas n sa lamas, Daha az hata yap lmas n sa lamas, flgücü ve zaman israf n en aza indirgemesi, Bilgi saklamaya ve arflivlemeye yönelik iyi bir altyap sa l yor olmas, Bilgiye ulaflabilme kolayl, Geliflmifl sistem güvenirlili i, Harita do rulu u, güvenirlili i ve produktivite, Analiz yapma kolayl, Bir alana iliflkin tüm yaz nsal ve grafik verilerin ayn ortamda tutulmas, Ayn haritay birden fazla kullan c n n eflzamanl olarak kullan labilmesi, Amaç do rultusunda gerekli analizlerin yap larak sonuç üretilebilmesi,

1. Ünite - Temel Kavramlar 5 Haritalar n tümünde de il çal fl lacak k sm n ayr labilmesiyle, çal flmada ifle yaramayan bilgi yükünden kurtulunmas, Mekana ait yaz nsal ve grafik veri üzerinden sorgulama ve raporlama yap - labilmesi, olarak say labilir. Co rafi Bilgi Sistemleri kullan m n n sa lad avantajlar aç klay n z. CBS B LEfiENLER DÜfiÜNEL M Co rafi bilgi sistemleri, vektörel ve yaz nsal verilerin ayn ortamda toplanmas, depolanmas, güncellenmesi, amaçlar do rultusunda sorgulanmas n sa layan yaz - l m, donan m, mekana ait her türlü veri, donan m, yaz l m ve sistemde SORU çal flan personelden oluflan sistemdir. Bir baflka deyiflle co rafi bilgi sistemleri, co rafi olarak tan mlanabilen yaz nsal ve vektörel verilerin ayn ortamda efllenmesini ve bu veriler üzerinde amaçlar do rultusunda verilerin sorgulanmas ve analiz edilmesini D KKAT sa layan bilgi sistemidir. Co rafi bilgi sistemleri kullan m yard m yla foto raf, pafta, harita ya da dokümanlarda saklanan mekansal verilerin zarar SIRA görme S ZDE riski ve bu verilerin arflivlenmesine iliflkin sorunlar da azalm fl olur (fiekil 1.1). 1 DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Mekansal Veri Vektörel veri Hava foto raflar Uydu verileri Veri kütükleri statistiksel veriler Bilgisayar Sistemi Donan m Yaz l m Depolama A sistemi vs. AMAÇLARIMIZ fiekil AMAÇLARIMIZ 1.1 Personel K T A P Veri girifli Güncellenme Analiz TELEV ZYON Sistem yönetimi Metodoloji CBS nin bileflenleri. K T A P TELEV ZYON NTERNET Veri taban ve bilgi sistemleri : Veritabanlar, farkl çal flmalar s ras nda gereksinim duyulan birbirinden farkl, ancak birbiriyle iliflkilendirilmifl veriler toplulu udur. Bir veritaban nda yer alan veriler bir bütünlük içerisinde bulunur ve amaç do rultusunda gerekti i zaman bilgiye dönüflür. Veritaban uygulamalar, veri güvenli i, kontrolü, tutarl l, saklanan verilere ulafl m kolayl sa lar. Verilerin tablolar halinde tutuldu u ve verilerin birbiri aras ndaki iliflkilerinin kuruldu u iliflkisel veritabanlar bilgi sistemlerinin temelini oluflturur. Verilerin depolanmas, analizi, kullan m amac na göre gerekti inde kolayca ulafl lmas n, k saca yönetimini sa layan yaz l m, donan m ve personelden oluflan sisteme bilgi sistemi ad verilir. Bilgi sistemleri, konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemleri diye ikiye ayr l r. Konumsal olmayan bilgi sistemleri, hastahane, üniversite, banka, kütüphane kay tlar gibi yaz nsal veriden oluflan bilgi sistemleridir. Konumsal bilgi sistemleri ise yaz nsal verinin yan s ra bu verilerin konumsal durumlar n n da grafik olarak yer ald bilgi sistemleridir. NTERNET Veri ve bilgi : Bir gözlem ya da ifllem sonucunda ortaya ç kan sonuçlar n rakamlarla ya da harflerle ifade edilmesine veri denir. Ço u kez veriler belli bir iflleme sokulmadan kullan lmazlar. Veriler, belli bir iflleme sokulduktan sonra bilgi halini al rlar. Konumsal ve konumsal olmayan bilgi sistemlerini örnekleyerek aç klay n z. DÜfiÜNEL M 2 DÜfiÜNEL M SORU SORU D KKAT D KKAT

6 Co rafi Bilgi Sistemleri fiekil 1.2 Co rafi bilgi sistemlerine iliflkin temel kavramsal yap. Grafik bilgi (vektör) parseller (alan-poligon) Persel No Parselin Büyüklü ü 1 2300 2 2500 3 2000 Co rafi Bilgi Sistemi 1 2 sokaklar (çizgi-a ) binalar Sokak Ad Yol Tipi 1. cadde 2300 2. cadde 2500 3. cadde 2000 4 3 1. cadde 2. cadde 5 7 9 11 Bina No 5 2300 7 2500 9 2000 Bina Tipi Co rafi bilgi sistemlerinin temel elemanlar bilgisayar sistemi, mekansal veriler ve personeldir. fiekil 1.2 de CBS deki temel kavramsal yap verilmifltir. CBS de yer alan bilgisayar sisteminin temel bileflenleri, donan m ve yaz l md r. Yaz l m ise genellikle Windows ya da UNIX iflletim sistemi üzerine kurulmufl uygulama yaz l mlar d r. Uygulama yaz l mlar n amaç do rultusunda flu flekilde s ralamak mümkündür: CBS yaz l mlar, Veritaban uygulama yaz l mlar, Say sallaflt rma, vektörizasyon yaz l mlar, Uydu görüntülerini iflleme amaçl görüntü iflleme yaz l mlar, Programlama yaz l mlar. Bir co rafi bilgi sistemi yaz l m n n temel fonksiyonlar aras nda say sallaflt rma, de ifliklik yapma, topoloji oluflturma, farkl formatlarda saklama, öznitelik belirleme, veri depolama, modelleme, öznitelik sorgulama, nesne tabanl veritaban oluflturma, ölçme ifllemlerini gerçeklefltirme, farkl veri katmanlar n çak flt rma, mekansal analizler yapma, görüntüleme vb. say labilir. Co rafi bilgi sistemi organizasyonu içerisinde yer alan bir di er bileflen personeldir. Bu personeli yapt klar ifllere göre gruplamak mümkündür. Bu gruplamaya göre çal flan personel; Yöntem belirleme, analiz, kriterlerin belirlenmesi, Veri girifli, arazi çal flmalar, Gerekli ise programlama ve görüntü iflleme amaçlar yla istihdam edilebilirler. Co rafi bilgi sistemlerinin bir di er bilefleni ise veri kayna d r. Veriler amaca ba l olarak çok çeflitlilik göstermektedir (fiekil 1.3 ve 1.4).

1. Ünite - Temel Kavramlar 7 fiekil 1.3 EKONOM K VER LER Pazarlama Finansman vb. KENTSEL VER LER Altyap Kirlilik vb. Co rafi bilgi sistemlerinde kullan lan veri tipleri. CBS DO AL VER LER SOSYAL VER LER Topografya Jeoloji vb. Nüfus Kadastro vb. fiekil 1.4 RASTER VEKTÖREL Say sal haritalar RASTER Co rafi bilgi sistemlerinde kullan lan veri kaynaklar. Uydu verileri Hava foto raflar (ERS, Spot, Landsat) CBS Raporlar, yay nlar Arazi ölçümü VEKTÖREL Haritalar DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M SORU SORU Co rafi bilgi sistemlerinde yaz nsal veriler iki temel tipte s n fland r lmaktad r. D KKAT Bunlar; say ile ifade edilen yükseklik, e im, nüfus bilgisi gibi numerik veriler, cinsiyet, jeoloji, toprak verisi gibi harflerle ifade edilen karakter SIRA verilerdir. S ZDE D KKAT Veri girifli esnas nda, girilecek verinin ne türde oldu u tan mlanmal d r. fiekil 1.5 de CBS de veri modeli örneklenmifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

8 Co rafi Bilgi Sistemleri fiekil 1.5 Co rafi bilgi sistemlerinde veri modeli. GERÇEK DÜNYA veri modeli MEKANSAL NESNELER Grafik (vektör) Hava Foto raf (raster) Uydu Görüntüsü (raster) 1 2 parseller 4 3 1. cadde 2. cadde sokaklar binalar 5 7 9 11 Öznitelik Bina No Bina Tipi 5 2300 7 2500 9 2000 Persel No Parsel 1 2300 2 2500 3 2000 Sokak Ad Yol Tipi 1. cadde 2300 2. cadde 2500 3. cadde 2000 CBS nin tafl mas gereken temel özellikleri flu flekilde s ralamak mümkündür: Standartlaflma, Multi/transdisipliner yap, Veri paylafl m, esnek ve fleffaf yap, SIRA nternet/a S ZDE ile ba lant yard m yla kolay ulafl labilirlik, Organizasyon, DÜfiÜNEL M iflbölümü/toplam kalite anlay fl. SORU Co rafi bilgi sistemleri, birçok meslek disiplininin transdisipliner olarak yer ald bir konudur. Bu meslek disiplinlerinin en önemlileri flu flekilde s ralanabilir: Co rafya, Kartografya, Jeodezi, Fotogrametri, Bilgisayar bilimi, Elektronik, Fizik, DÜfiÜNEL M Matematik, statistik, SORU Planlama. D KKAT Birçok yerde D KKAT co rafi bilgi sistemleri, art k bafll bafl na bir bilim dal olarak düflünülmeye bafllam flt r. Bu bilim dal na geomatik, geoinformatik gibi isimler verilmektedir. Co rafi bilgi sistemleri yard m yla bilgisayar ortam na aktar lm fl veriler üzerinden ne, hangi, kimin, nas l, neresi, nerede vb. sorular n sorulmas ve bunlara iliflkin yan tlar n hem ilgili yaz nsal veri tablosundan ulafl labilmesi hem de bu yan t- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ lar n harita üzerinde iflaretlenmesi olas hale gelmektedir. K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

1. Ünite - Temel Kavramlar Örne in bir yol a üzerinden iki nokta aras nda en h zl flekilde NASIL gidilebilece i, HANG yollar n asfalt oldu u ya da yol geniflli inin NE KADAR oldu u sorgulanarak, bunlar n yan tlar yaz nsal olarak ya da grafik olarak al nabilir. Benzer flekilde bir noktadan bir baflka noktaya sabit h zla NE KADAR ZAMANDA ulafl labilece i ö renilebilir. Bir konutun K M N oldu u, bir binan n KAÇ katl oldu u, arazi yetenek s n flar verisinden NERELER N 1.s n f, toprak verisi üzerinden NERELER N humuslu toprak oldu u, ya da bu iki veri setinin çak flt r lmas yla HANG alanlar n hem humuslu toprak, hem de 1.s n f arazi oldu u harita üzerinde belirlenebilir. Ayr ca bir senaryo dahilinde örne in bir afet halinde olas zarar önceden belirlenebilir ve bu do rultuda zarar görecek yerler için gerekli tedbirler al nabilir. Benzer flekilde, bir konut alan nda alan özelliklerine ba l olarak bir taflk n ya da do al afet olmas halinde HANG binalar n zarar görece i gerekli analizler yap larak bulunulabilir. Yukar da örneklenen sorular n asl nda gerçek dünyada hergün her birimizin onlarca kez sordu u sorular oldu unu söylemek mümkündür. Zaten co rafi bilgi sistemleri gerçek dünyan n bilgisayar ortam nda modellenmesi ve yarat lmas d r. Bu gereksinimlere yan t verebilmek için co rafi bilgi sistemlerinin flu özelliklere sahip olmas gerekir: Veri depolama, iflleme, sorgulama ve güncelleme, Grafik görüntüleme ve görsellefltirme, Koordinat sistemi, DÜfiÜNEL M Verilerin yönetimi olana, Grafik ve yaz nsal verilerin biribiriyle ayn ortamda efllenmesi, SORU Verilerin analizi, mekansal analizlerin yap labilmesi. 9 DÜfiÜNEL M SORU Co rafi bilgi sistemleri, kullan ld yere ve amaca ba l olarak farkl D KKAT isimler alabilmektedir. D KKAT Yayg n olarak kullan lan isimler afla da s ralanm flt r: Kent bilgi sistemi, Çevre bilgi sistemi (EIS), Afet bilgi sistemi, Otomatik haritalama ve hizmet yönetimi (AM/FM), Arazi bilgi sistemi (LIS), Do al kaynak bilgi sistemi vb. AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P Konumsal bilgi sistemi ile co rafi bilgi sistemi kavramlar n n fark SIRA nedir? S ZDE 3 VEKTÖREL VER -RASTER VER TELEV ZYON TELEV ZYON DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Raster görüntü, ka tta, foto rafta, paftada yer alan taranarak bilgisayara aktar lan dokümanlar, haritalar, çizimler, uydu görüntüleri, hava foto raflar taranarak ya da digital kamera vb. yollardan bilgisayara aktar lan resimlerdir. Raster SORU veri için kullan lan DPI, (dot per inch - inch bafl na nokta say s ) raster verinin NTERNET kalitesini ortaya koyar. Nokta say s artt kça veri büyür, ancak kalite artar. Vektörel bilgiler ise bilgisayar ortam nda yer alan çizgiler, e riler, noktalar gibi koordinat sistemi üzerin- D KKAT SORU NTERNET D KKAT de ifade edilebilen, bafllang ç, bitifl ve kendini tan mlayan tüm noktalar n n koordinatlar belirli objelerdir. Vektörel verinin bilgisayara aktar lmas amac yla yap lan iflleme say sallaflt rma (digitizing) denilir. Say sallaflt rma, farkl yollardan gerçeklefltirilebilir: Bilgisayara taranarak aktar lan verilerin bir vektörizasyon AMAÇLARIMIZ yaz l m, bilgisayar destekli tasar m yaz l m ya da co rafi bilgi sistemi yaz l m ortam nda AMAÇLARIMIZ ekranda görülen resim üzerinden çizgilerin çizilmesi ile gerçeklefltiri- len say sallaflt rma, K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

10 Co rafi Bilgi Sistemleri Tarand ktan sonra bir vektörizasyon program yard m yla otomatik olarak say sallaflt rma, Yayg n olarak kullan lan, digitizer (say sallaflt r c - bilgisayara ba l özel bir masa ve bu masaya ba l tablet ad verilen fare ye benzeyen alet) yard m yla çizimin üzerinden tek tek iflaretlenerek geçilmesi yoluyla gerçeklefltirilen say sallaflt rma. CBS nin kullan ld yere göre ald farkl isimler nelerdir? 4 Say sallaflt r c ile yap lan say sallaflt rma iflleminin orijinal verinin afla daki Say sallaflt r c DÜfiÜNEL Mile özellikleri nedeniyle DÜfiÜNEL M dezavantajlar vard r: say sallaflt rman n Genellikle haritalar n güncel tarihli olmamas, aflamalar n flu flekilde s ralayabiliriz: S ORU Operatörden SORU kaynaklanan hatalar, Harita, say sallaflt rma Haritan n bas ld ka t tipinde zamanla olan esneme, k r flma, silinme, kirlenmeden kaynaklanan hatalar vb. masas na bantlan r, En az iki köfle D KKAT D KKAT noktas n n (sa alt, sol Co rafi bilgi sistem yaz l mlar farkl iki model üzerinde çal flabilirler. Bunlar: üst / sa üst, sol alt) koordinatlar Raster model, SIRA bilgisayara S ZDE Vektörel modeldir. tan mlan r. deal olarak dört köfle Raster modelde ya verinin orijinalinden gelen ya da belirli bir büyüklükte kullan c taraf ndan tan mlanm fl gridler kullan r. Her grid bir piksel (pixel - picture noktas ile bu AMAÇLARIMIZ kalibrasyon yap l r. cell - resim AMAÇLARIMIZ hücresi) olarak tan mlan r. Gridler ne kadar küçülürse dosya o kadar Tablet yard m yla tek tek haritadaki büyür, bilgisayardaki modelin gerçek dünyada alan temsil etme oran ve do ruluçizgilerin üzerinden K u o kadar artar. Yayg n olarak kullan lan Arc View yaz l m büyük ölçüde raster geçilir. T A P K T A P Hatalar bilgisayar model üzerine kurulu bir yaz l md r (fiekil 1.6a). ortam nda düzeltilir. Afla daki örnekte vektör modelde alana ba l özellikler iki poligon ile temsil edilmektedir. Raster modelde ise önceden belirlenmifl grid büyüklüklerine ba l TELEV ZYON TELEV ZYON olarak ayn poligonlar temsil edilmifltir. flaretli kareler asl nda tam olarak temsil edilememifltir. Örnekte de görülece i gibi, gridler küçültüldü ünde hata pay azalacak ve raster modelin alan temsil oran yükselecektir (fiekil1.6b). NTERNET NTERNET fiekil 1.6a ki poligonun vektör ve raster olarak ifade edilmesi. raster veri 1 2 1 1 1 1 2 2 2 vektör veri 1 1 1 1 2 2 2 1 1 1 2 2 2 2 1 1 1 2 2 2 2 1 1 1 2 2 2 2 raster-vektör 1 2 girdiler küçüldükçe hata pay düfler 11111111222222 11111111222222 11111112222222 11111112222222 raster-vektör 11111112222222 11111122222222 11111122222222 11111122222222 11111222222222 11111222222222 vektör veri 1 2

1. Ünite - Temel Kavramlar 11 fiekil 1.6b Bir çizginin vektör ve raster olarak ifade edilmesi. vektör-raster raster veri gridler küçüldükçe hata pay düfler ÖLÇEK VE ÇÖZÜNÜRLÜK KAVRAMLARI Haritada gösterilen birimin gerçek dünyadaki büyüklü üne olan oran ölçektir. Co rafi bilgi sistemlerinde, amaç do rultusunda ölçek 1/1 den SIRA 1/1.000.000 a S ZDE kadar de iflebilir. Genelde mekana ba l çal flmalarda ölçek 1/500 ile 1/1.000.000 aras nda de iflir. Çözünürlük ise daha çok raster veri ile ilgili olup, resim üzerindeki bir DÜfiÜNEL M pikselin (resmi tan mlayan her bir nokta/bir inch teki nokta say s ) büyüklü üdür. Yayg n olarak kullan lan sivil görüntülerin çözünürlü ü 1000 metre ile 1 metre aras ndad r. Çözünürlük düfltükçe hassasiyet azalmaktad r (Tablo SORU 1.1). DÜfiÜNEL M SORU 30 metre çözünürlükte bir görüntü ile çal fl ld nda resim üzerindeki D KKAT resmi oluflturan her D KKAT kare gerçek dünyada 30 metreye 30 metrelik bir alan gösterir ve bu veri üzerinde yap lacak çal flma 30 metreden küçük de iflimleri ortaya koymak için yeterince hassas çal flma yapmay engeller. Ölçek ve çözünürlük aras nda bir iliflki vard r. Bu iliflki Tablo1.1 de gösterilmifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

12 Co rafi Bilgi Sistemleri Tablo 1.1 Farkl ölçeklerde verilerin kullan lma amaçlar ve ölçekçözünürlük iliflkisi. Kentsel dokunun tespit edilmesi amac yla yap lan çal flmalarda çözünürlük 1-10 metre aras ndayken, atmosferik hareketler gibi genifl alanlar gözlemlemek için kullan lan görüntülerde çözünürlük 1000 metreye kadar ç kar. Harita katmanlar n ayr saklamak farkl katmanlardaki özellikler için do rudan do ruya topolojik sorgulamalar yapabilmeyi engeller. Bu nedenle, farkl katmanlarda çal flan bir CBS de bu katmanlar çak flt r lmal d r (overlay). Bu bak mdan map overlay geleneksel CBS mant içerisinde temel fonksiyonlardan biridir. Ölçek Efl yükselti E risi aral klar (metre) Çözünürlük Grid aral (metre) Raster verideki piksel büyüklü ü (metre) Kullan lma amac 1:500 0.5 0.5 0.05 Kadastro-altyap kentsel tasar m 1:1000 1 1 0.1 Kadastro-altyap -kentsel tasar m 1:2500 2 2.5 0.25 Kentsel planlama-temel harita 1:5000 5 5 0.5 Kentsel planlama-temel harita, topografik harita, mevcut arazi kullan m n n tespit edilmesi 1:10000 10 10 1.0 Kentsel planlama, topografik harita, k rsal planlama, mevcut arazi kullan m n n tespit edilmesi 1:25000 12-20 25 2.5 Topografik harita, k rsal planlama, bölge planlama, mevcut arazi kullan m n n tespit edilmesi 1:50000 20-40 50 5.0 Topografik harita, bölge planlama 1:100000 50 100 12.0 K rsal planlama, bölge planlama 1:250000 100 250 25.0 Do al kaynaklar n, olaylar n tespiti, meteorolojik gözlem 1:500000 100-200 500 50.0 Do al kaynaklar n, olaylar n tespiti, meteorolojik gözlem 1:1000000 200 1000 100.0 Dünya haritas, gözlem ÇAKIfiTIRMA-SORGULAMA Co rafi bilgi sistemlerinde co rafik özelliklerin koordine edilebilmesi için harita katmanlar kullan l r. Buradaki her katman gerçek dünyadaki bir co rafik özelli i gösterir. Farkl kaynaklardan gelen verileri organize edebilmenin en kolay yolu katman kullan m d r. Katman kullan m n gerekli k lan ikinci sebep ise katman kullan m n n, etkin veri saklanmas n ve idaresini sa lamas d r. Katman kullan m, çok farkl tematik katmandaki alan ve çizgi özelliklerinin birbirine kar flt r lmadan saklanmas n sa lar. Çak flt rma fonksiyonun girdisi iki ya da daha fazla topolojik katman olmal d r. 2 katman için çak flt rma ifllemine bir örnek fiekil 1.7. de verilmifltir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta fludur. Çak flt rma yap lacak tüm veriler afla daki flekilde verilen örnekteki gibi örtüflmeyebilir. Çak flt rmada genelde mant ksal üç aflama vard r. Birinci aflamada farkl katmanlardaki bütün çizgi segmentlerinin kesiflimleri hesaplan r. kinci aflamada alanlar belirlenir ve kesiflim noktalar na birer nokta konulur ve üçüncü aflamada her alan için özelikler hesaplan r ve kesiflimin ard ndan oluflan her poligon için ortak özellikler belirlenir. Çak flt rma analizi sentez paftas elde edebilmek ve sorgulamalar gerçeklefltirebilmek için birbirinden farkl topolojileri üstüste çak flt r r. Afla daki örnekte toprak topolojisi ve jeoloji topolojisinin çak flt r lmas yla elde edilen topoloji örneklenmifltir. E er üst üste birden fazla veri çak flt r lacaksa o zaman fieki1.8 deki gibi bir yöntem izlenmelidir. Yine kimi zaman çak flt rma, e er çak flt r lan verilerden baz lar di erlerine göre daha önemliyse belli bir etki yüzdesi ya da a rl k puan na göre çak flt r l r. Bu a rl kl çak flt r-

1. Ünite - Temel Kavramlar 13 mad r. Afla daki örnekte e im faktörü, arazi kabiliyet s n f ve alan kullan m na göre 2 kat daha önemli olarak belirlenmifl ve a rl k puan 2 al nm flt r. Etki yüzdesi ile çal fl lacaksa, yüzde toplam 100 e eflit olacak flekilde ayarlanmal d r (fiekil 1.9 ve fiekil 1.10). fiekil 1.7 1 2 a c Çak flt rma yap lan veriler birbirleri ile tam örtüflmeyebilir. 3 b 1 2 a 2a 1a 3a 3c c 1 1b 3b b fiekil 1.8 Üst üste birden fazla veri çak flt r lmas. BU ÖZELL KLERDEN ÖNCE K S ÇAKIfiTIRILIR ARDINDAN ELDE ED LEN ÇAKIfiTIRMA PAFTASI LE B R BAfiKA ÖZELL K ÇAKIfiTIRILIR ARDINDAN 3 ÖZELL ÇEREN ÇAKIfiTIRMA PAFTASI LE B R BAfiKA ÖZELL K ÇAKIfiTIRILIR VE TÜM ÖZELL KLER Ç N AYNI filem TEKRARLANIR

14 Co rafi Bilgi Sistemleri fiekil 1.8 Devam Farkl veri katmanlar n n çak flt r lmas ile oluflturulmufl harita. OVERLAY HAR TASI YOL A I SU HAVZASI ARAZ YETENEK SINIFLARI ALAN KULLANIMI EKOLOJ K HASSAS YET ALT YAPI fiekil 1.9 Çak flt rma ve sorgulama. TOPRAK T P KAB L YET SINIFI E T M BAKI SU ÇAKIfiTIRMA PAFTASI SORGULAMA 1 Kriterler: Toprak Tipi = Killi ve Yetenek S n f = 5 ya da 6 ve SORGULAMA 2 Kriterler: Toprak Tipi=Humuslu ve Yetenek S n f =1 ya da 2 ve SENTEZ PAFTASI 1 Reaksiyon için uygun alanlar SENTEZ PAFTASI 2 Tar m için uygun alanlar

1. Ünite - Temel Kavramlar 15 fiekil 1.10 A.K.S A.K. E M ÇAKIfiTIRMA III. / IV (X) I. / II (Z) V. / IV. / VII. (Y) ORMAN DE L (A) ORMAN (B) %10-20 (P) >% 20 (R) XAO YAO YAP XBO YBO YAR YBR ZBO ZBR A rl kl çak flt rma. 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 0 0 2 2 2 2 0 0 2 2 2 2 0 0 2 2 2 2 0 0 ETK YÜZDES X 0.25 X 0.25 X 0.5 % 25 % 25 % 50 yeniden s n fland rma A IRLIKLI ÇAKIfiTIRMA.25.25.50.50.50.50.50.50.50.50.50.50 1 1 1 1.50.50.125.25.25.50.50.50.50.50.50.50.50.50.50 1 1 1 1.50.50.125.250.25.25.50.50.50.50.50.50.50.50.50.50 1 1 1 1 0 0 0 0 X X =.25.25.50.50.50.50 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 2 2 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 A IRLIKLI ÇAKIfiTIRMA PAFTASI 1. DERECE UYGUN 2. DERECE UYGUN UYGUN DE L CBS DE TEMEL ANAL ZLER VE filemler CBS de temel analizler genel olarak flu flekilde gruplanabilir: DÜfiÜNEL M (fiekil 1.11) Yüzey analizleri A analizleri SORU Yak nl k analizleri DÜfiÜNEL M SORU CBS de analize geçmeden önce yap lmas gerekenler flu flekilde s ralanabilir: D KKAT D KKAT Problemin tespit edilmesi, Problemin çözümünde kullan lacak yöntemin belirlenmesi, Problemin çözümünde gerekli olan veri setlerinin tespit edilmesi, Bu veri setleri için problemin çözümünde kullan labilecek uygun kritelerin tespit edilmesi. Afla da bu analize iliflkin bir örnek yap verilmifltir. AMAÇLARIMIZ SORUN: Bir ma aza için en uygun yerin tespit edilmesi KULLANILACAK YÖNTEM: Farkl verilerin çak flt r lmas na ba l mekansal analiz KULLANILACAK VER LER: Mevcut ma aza yerleri, Bölgelere ba l nüfus yo unlu u, Konut adalar, Ticaret bölgeleri. UYGUNLUK KR TERLER : Mevcut ma azalara en az 5 km. mesafede olacak, Nüfus yo unlu u yüksek olan bölgeler, Hane halk gelir durumlar n n orta ve yüksek oldu u bölgeler, Konut adalar na yak n, Ticaret yo unlu u fazla olan yerler. K T A P TELEV ZYON NTERNET K T A P TELEV ZYON NTERNET Co rafi bilgi sistemlerinde gerekli analizler yap ld ktan sonra ma aza yap lacak yerler bilgisayar ortam nda iflaretlenecektir. E er uygun alan yoksa kriterleri yeniden gözden geçirmek gerekmektedir.

16 Co rafi Bilgi Sistemleri Yüzey Analizleri Co rafi bilgi sistemlerinde yer alan yüzey analizleri, arazide iki nokta aras ndaki düfley mesafenin hesaplanmas, e im aç s ndan en yüksek e imli ya da en düflük e imli yerlerin tespit edilmesi, planimetrik alan n ve yüzey alan n n, hacmin hesaplanmas, kaz dolgu miktar n n hesaplanmas, alana iliflkin özelliklerin model üzerinde gösterilmesi, optik görünürlük analizlerinin yap lmas, farkl aç lardan alan n görsellefltirilmesi, sanal olarak alan üzerinde uçufl yap lmas gibi ifllemleri kapsar. fiekil 1.11 Co rafi bilgi sistemlerinde kullan lan temel analizler. YÜZEY ANAL ZLER Topografik analizler Hidrolojik analizler 3D analizler TEMEL ANAL ZLER A ANAL ZLER YAKINLIK ANAL ZLER En k sa yol Tampon (buffer) analizi Ulafl labilirlik Servis alan saptanmas vb. DÜfiÜNEL M SORU DÜfiÜNEL M D KKAT SORU 5 Co rafi bilgi SIRA sistemlerindeki S ZDE temel analizleri grupland rarak yaz n z. Say sal Arazi Modeli DÜfiÜNEL M Say sal arazi modelleri, önceleri otoyol inflaatlar gibi amaçlar için kullan lan ve workstation SIRA ortamlar nda S ZDE çok yüksek fiyatl yaz l mlarla oluflturulan, arazinin üç boyutlu görüntüsünü SORU ifade eden say sal verilerdi. Ancak bilgisayarlar n h zlar ve grafik özellikleri DÜfiÜNEL M yükseldikçe, kullan m alanlar artm fl ve günümüzde birçok PC yaz l m ile de yayg n olarak peyzaj mimarl, flehir ve bölge planlama, askeri D KKAT amaçl uygulamalar, arazi ölçümleri, uzaktan alg lama ve co rafi bilgi sistemleri gibi amaçlar için kullan lmaya bafllanm flt r. SORU D KKAT Say sal arazi D KKAT modelleri farkl veri özelliklerinden ve formatlar ndan oluflturulabilir. Bunlar gridler, profiller, tesadüfi ya da say sallaflt r lm fl eflyükselti e rileri veya noktalar olabilirler. Sonucun AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ kalitesinde veri kayna n n seçilmesi ve verilerin toplanmas yöntemi son derece etkilidir. K T A P K T A P AMAÇLARIMIZ Say sal arazi modeli verisi birçok farkl tekniklerle elde edilebilir. Bu amaçla en AMAÇLARIMIZ çok kullan lan yöntemler arazi ölçümleri, fotogrametrik yollar, uzaktan alg lama ve TELEV ZYON kartografik TELEV ZYON verilerin say sallaflt r lmas d r. K T A P Bu yöntemler K T Aiçinde P kuflkusuz en sa l kl ve en kolay olan fotogrametrik yöntemlerle say sal verilere ulaflmakt r. Bu yöntemin sa lad avantajlar flu flekilde s ralayabiliriz: TELEV ZYON NTERNET Arazi TELEV ZYON NTERNET ölçümü yaparak elde edilecek verilere göre çok daha h zl sonuca ulafl l r. Mevcut haritalarda hatalar ya da arazide de iflimler olabilece i için kartografik NTERNET haritalara göre çok daha sa l kl sonuç elde edilir. NTERNET Çok genifl alanlar için veri elde etmenin en düflük maliyetli yoludur. Kartografik haritay say sallaflt ran kiflinin yapaca hatalar olmayacakt r.

1. Ünite - Temel Kavramlar Di er yöntemlerde say sallaflt rma raster tarama ard ndan bir vektorizasyon program ile yap lsa bile ölçe e ba l olarak bir hata pay daima olacakt r. Say sal arazi modelleri, co rafi bilgi sistemleri için özellikle planlama ve yer seçimi gibi bir çal flma yap lacaksa son derece önemli veri kayna d r. Say sal arazi modeli için önemli olan yükseklik, bak, e im, görülebilirlik, analizlerinde ya da yer seçimi çal flmas nda temel kriter olarak kullan l r. Eflyükselti e rilerinden say sal arazi modeli elde edilebilece i gibi, say sal arazi modelinden eflyükselti e rilerinin elde edilmesi de mümkündür. Say sal arazi modelleri bu analizlerin d fl nda görsel amaçl analizlerin yap lmas için de son derece önemlidirler. Arazinin farkl yönlerden alg lanmas n sa lamas n n yan s ra üzerinin haritalar ya da hava foto raf, uydu görüntüleri ile kaplanmas yla fotogerçekçi görüntüler elde edilebilir ve model üzerinden görsel amaçl alan n alg lanmas na sa layabilecek uçufllar yap labilir. DEM arazinin topografik yüzeyinin deniz seviyesinden yüksekli i ya da her hangi bir co rafik koordinattan yüksekli inin dijital ortamda gridler ve üçgenlerden yararlan larak yarat lmas d r. 17 Say sal arazi modelleri ile ilgili olarak iki farkl kavram kullan lmaktad r. Bunlar; DEM (digital elevation model - say sal yükseklik modeli) DTM (digital terrain model - say sal arazi modeli) Yayg n olarak kullan lan DTM ler flu flekilde s ralanabilir: E im Bak Yükseklik analizi Su toplanma havzalar Drenaj a Gölgelenme Gölge E im Analizi 0-5 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35 35-40 >40 fiekil 1.12 Say sal arazi modelinden oluflturulmufl e im ve yükseklik analizi örnekleri. Yüksek Analizi 320-380 380-440 440-500 500-560 560-620 620-680 680-740 740-800 800-860 860-920 DTM ise yükseklik, e im, bak yönü, drenaj vb. arazi özelliklerinin dijital ortamda modellenmesi ve yarat lmas d r. Genellikle DTM ler DEM lerden yararlan larak oluflturulurlar. Say sal arazi modelleri ile ilgili bir di er önemli kavram ise TIN (Triangulated irregular network) dür. TIN ler rastlant sal olarak say sal model üzerine konulmufl noktalardan yararlan larak oluflturulan üçgenlerle yarat lm fl bir say sal yükseklik modelidir. fiekil 1.12 de e im ve yükseklik analiz örnekleri verilmifltir.

18 Co rafi Bilgi Sistemleri Yak nl k Analizleri Yak nl k analizi, bir noktadan, çizgiden ya da poligondan mesafelerin ölçümü olarak tan mlanabilir. Yayg n olarak kullan lan flekli tampon analizidir. Çizgilerden ve noktalardan belirli bir mesafe dahilinde yap labilir. Yak nl k analizi sadece mesafeye ba l olmak zorunda de ildir. Ayn zamanda zamana da ba l olarak yap labilir. Örne in bir yerden bir yere mesafe olarak ulaflma zaman bulunabilir. Bir akarsu ve yola yak nl k gibi bir kriter ya da etki alan olan bir kayna n etki alan n n saptanmas gerekiyorsa tampon analizinden yararlan labilir. Tampon analizi ayr ca belli bir noktadan belli bir alan kapsayacak flekilde da- l m gösteren dalgalar gibi verilerinin kapsama alan n göstermek için de kullan labilir (fiekil 1.13). Örneklemek gerekirse tampon analizinden yararlan larak piknik alan na 1000 metre mesafede olacak flekilde farkl yerlere çeflmeler koymak, belirli bir noktadan 100 metre uzakta olan tüm yang n musluklar n tespit etmek mümkün olabilir. fiekil 1.13 Tampon (Buffer) Analizi. y y x y Nokta Buffer çizgisi y Çizgi Poligon fiekil 1.14 Tampon analizi ve çak flt rma. 500n. 200n. 500m. YOL 50m. 200n. 150m. 100m. 50m. NEH R 50m. 100m. 150m. uygun de il 3. derece uygun 2. derece uygun 1. derece uygun Yol ve nehir kriterlerine ba l olarak yerleflim için 1. derece uygun alanlar NEH R YOL

1. Ünite - Temel Kavramlar 19 fiekil 1.14 de tampon analizine örnek verilmifl ve bu iki zonun çak flt r lmas örneklenmifltir. Tampon analizine ba l olarak kimi zaman uygunluk derecelendirmesi yap lmaktad r. A Analizleri A analizleri yard m yla, örne in bir da t m flirketinin bir flehir içerisinde gidilecek en iyi güzergah, bir itfaiye ya da yard m ekibinin olay yerine en k sa ve en çabuk flekilde ulaflmas n sa layacak yollar tespit etmek, bir kazaya en çabuk müdahale edebilecek yard m ekibini yönlendirmek ya da evlere servis yapan bir yiyecek flirketinin servis alanlar n belirlemek mümkün olabilmektedir. Bu örneklerin say s n farkl amaçlar do rultusunda art rmak mümkündür. Genel olarak a analizlerini flu flekilde gruplamak mümkündür: En k sa yol analizi, Rota belirleme, Servis alan belirleme, Belirli bir noktaya yönlendirme, Ulafl labilirlik analizi, Seyahat zaman belirleme vb. Bu tür bir analizde e er yol özellikleri, yol tipi ve yolun tek yön özellikleri verildiyse, yol tamirat vs. gibi geçici güçlükler güncellefltiriliyorsa bir noktadan di er noktaya en h zl flekilde ulafl m sa layacak rota ç kar labilir. Yollara iliflkin a analizlerinin yap labilmesi için analize ba l olarak sokaklardaki trafik lambalar n n yerleri ve k rm z yanma periyotlar, tek yönlü yollar, yol tipi, yoldaki maksimum h z limiti, bina numaralar, alt-üst geçifl ba lant lar, solasa a dönülmeyen sokaklar, vb. veriler girilmelidir. A analizleri, ayr ca kanalizasyon, bulama a, kullanma suyu borular, elektrik, kablo tv, telefon hatlar gibi amaçlarla da kullan labilir. Örne in kablo tv a için a analizleri yard m yla kablo uzunlu u ve direncine ba l olarak güç kayb ve trafo konacak yerleri tespit etmek mümkün olabilir. Benzer flekilde kullanma suyu borular için belirli bir noktadan kar flan bir s z nt n n nereleri etikileyebilece ini tespit etmek mümkündür. Örnekleri çeflitlendirmek mümkündür. Tampon (buffer) analizinden yararlanarak noktasal kaynaktan yay lan bir s z nt n n nereleri etkileyebilece ini belirlemek mümkün olabilir. Örnekleri farkl laflt rmak ve çeflitlendirmek mümkündür. TOPOLOJ KAVRAMI VE T PLER Vektörel modele dayal co rafi bilgi sistemlerinde öz nitelikleri grafik nesnelere sa l kl bir flekilde atayabilmek ve olas çizim hatalar n ortadan kald rmak için topoloji kurmak gerekmektedir. Ancak, art k pek çok CBS yaz l m nda topoloji kurmadan da öznitelik bilgisi atamak mümkün olabilmektedir. Fakat, özellikle çizgi ve poligon veri tiplerinde baz çizim hatalar n bertaraf etmek mümkün olamamaktad r. Topoloji kurularak bir çizginin bir nehir ya da yol oldu unu, ya da bunun toprak tipi vb. gibi alan ile ilgili özellikleri ifade etmekte olan poligonlar oldu unu sisteme anlatmak mümkün olmaktad r. Benzer flekilde noktalar n örne in birer radyo vericisi oldu unu tan mlamak mümkün olabilmektedir. Yap lacak analizlerin ne tür analizler olaca n da kurulan topoloji belirlemektedir. Örne in nokta topolojisi üzerinden genellikle tampon analizi, a topolojisinden en k sa yol analizi gibi a analizleri ya da tampon analizleri, poligon topolojisinden ise genellikle mekansal analizler yap lmaktad r.

20 Co rafi Bilgi Sistemleri fiekil 1.15 Poligon Topolojisi Alan ile tan mlanan toprak tipleri, bitki örtüsü, jeolojik özellikler gibi veri tipleri için kullan lan topoloji tipidir. Bu topoloji oluflturulduktan sonra veri atanacak alanlar n ortas nda bir nokta oluflur. Ancak poligon topolojisi oluflturabilmek için öncelikle çizimin belli özellikleri tafl mas gerekmektedir. Bu özellikler afla da verilmifltir: Poligonlar tamamen kapal olmal, hiçbir yerde aç k olmamal, Poligonlar oluflturan çizgiler taflmamal, Poligonlar oluflturan s n rlarda tek bir çizgi olmal, Çizgiler kesiflme noktalar ndan k r lmal d r. Çizim bu nitelikleri tafl yorsa poligon topolojisi oluflturabilir. Poligon topolojisi alan ile ifade edilen veriler d fl nda yap lar için de kullan lan topoloji tipidir (fiekil 1.15). Poligon topolojisi oluflturulmadan önce düzeltilmesi gereken hata tipleri. Yanl fl Do ru Tüm S n rda Tek Çizgi Olmal Tüm Çizgiler Kesiflme Noktas ndan K r lmal d r Yanl fl Do ru A B A C B A Topolojisi Nehir, yol, elektrik hatlar, kanalizasyon, sulama hatlar gibi çizgisel olarak bir a oluflturan veriler için kullan lan topoloji tipidir. Bu topoloji tipinin oluflturulabilmesi için de bir tak m kurallara dikkat etmek gerekmektedir (fiekil 1.16). Bu kurallar afla da verilmifltir: Kesiflen çizgiler kesiflme noktalar ndan k r lmal, Yollar, su flebekesi gibi network topolojisi oluflturulacak veriler tek çizgi ile ifade edilecek flekilde çizilmeli, Kesiflen yerlerde karfl l kl çizgiler uç uca denk gelmelidir.