Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 13(4) 2435-2453 2013 Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. www.edam.com.tr/kuyeb DOI: 10.12738/estp.2013.4.1853 Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının 6-8. Dönemler Arasındaki Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları ve Bu İnanca İlişkin Görüşleri Fatma ÖNEN a Marmara Üniversitesi Gülfem MUŞLU KAYGISIZ b Hasan Kalyoncu Üniversitesi Öz Öz yeterlik inancının kazanılmasında gerek toplum gerekse örgün eğitim kurumları önemli bir işleve sahiptir. Örgün eğitim sürecindeki en etkin görev ise öğretmenlere aittir. Araştırmanın amacı; fen bilgisi öğretmen adaylarının, 6-8. dönem arasındaki fen öğretimine yönelik öz yeterlik inanç düzeylerini ve bu inanca ilişkin görüşlerini belirlemektir. Araştırma betimsel bir çalışma olup, 2009-2010 eğitim-öğretim yılı bahar dönemi ile 2010-2011 eğitim-öğretim yılı güz ve bahar döneminde uygulanmıştır. Araştırmaya İstanbul ilindeki bir üniversitenin, Fen Bilgisi Öğretmenliği ABD de okuyan 40 üçüncü sınıf öğrencisi katılmıştır. Araştırmanın üç dönem sürmüştür. Araştırma verileri fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği ve görüşme soruları kullanılarak toplanmıştır. Ölçekten elde edilen veriler grup içi t-testi ve betimsel istatistik tekniği kullanılarak analiz edilmiştir. Görüşme sorularının analizinde ise açık kodlama yapılmış ve elde edilen sonuçlar tablolaştırılarak yorumlanmıştır. Araştırmada, öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inanç düzeylerinin genellikle iyi olduğu; öğretmen adaylarının kendilerini fen öğretimi konusunda oldukça yeterli gördükleri tespit edilmiştir. Görüşme sürecinde de öğretmen adayları kendilerinin iyi bir öğretmen olacaklarını; ayrıca fen öğretiminde kullanılan yöntem-teknikleri yeterli bir şekilde uygulayabileceklerini belirtmişlerdir. Buna karşın öğretmen adaylarının bazı konularda kendilerini eksik hissettikleri de tespit edilmiştir. Öğretmen adaylarının özellikle pratik yapma imkânı sunulan derslerin kendileri açısından daha olumlu olacağı düşüncesinde oldukları görülmektedir. Anahtar Kelimeler Fen Öğretimi Öz Yeterlik İnancı, Fen Öğretiminde Kişisel Öz Yeterlik İnancı, Fen Öğretiminde Sonuç Beklentisi, Fen Bilgisi Öğretmen Adayı, Fen Öğretimi. Sosyal bir varlık olarak birey, yaşamının büyük bir çoğunluğunu toplum içinde sürdürmekte ve bu süreçte farklı statülerde yer alarak farklı roller üstlenmektedir. Toplumdaki fertler tarafından bireye güven duyulması ve sorumluluk verilmesi, öz yeterlik inancının gelişmesinde etkili olabilmektedir. Kurbanoğlu nun (2004) belirttiğine göre, insan davranışları, kişilerin neyi başarmaya yetkin olduklarından çok, kapasiteleri konusundaki inançlarına dayanır. Bu durum, insan davranışları ile gerçek kapasitelerinin neden bazen birbirini tutmadığını ve benzer bilgi ve becerilere sahip olmalarına rağmen, neden performanslarının farklı düzeylerde olabildiğini açıklamaya yardımcı olur. Bir beceriye sahip olmakla onu farklı durumlarda iyi kullanabilmek arasında fark bulunmaktadır. Bu durum kişinin sahip olduğu öz yeterlik inancı ile ilişkilidir (Kurbanoğlu, 2004). Öz yeterlik inancı, 1986 yılında Bandura nın a b Sorumlu Yazar: Dr. Fatma ÖNEN Fen Eğitimi alanında öğretim elemanıdır. Çalışma alanları arasında fen eğitimi, bilim ve bilimin doğası, öğretim yöntem-teknikleri gibi temalar yer almaktadır. İletişim: Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği ABD., Göztepe Kampusu, 34722, Kadıköy, İstanbul. Elektronik posta: fatma.onen@marmara.edu.tr, fatma_onen@hotmail.com Tel.: +90 216 345 9090/369. Dr. Gülfem MUŞLU KAYGISIZ Fen Eğitimi alanında yardımcı doçenttir. İletişim: Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Havaalanı Yolu Üzeri 8. Km., Şahinbey, Gaziantep. Elektronik posta: gulfem.muslu@hku.edu.tr.
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ sosyal öğrenme teorisinde, inanışların davranışlarla ilişkili olduğunu ortaya koymasıyla ön plana çıkmıştır. Bandura öz yeterlik inancını insanların belirli çalışma türleri gerektiren faaliyetleri organize etme ve yürütme kapasiteleri hakkındaki yargıları olarak tanımlamıştır (Bandura, 1986). Yeterlikleri konusunda güçlü inançlara sahip olan insanlar, üst düzey çaba gösterme eğiliminde ve uygun olmayan şartlarda bile mücadele etme isteğinde olduklarından; kişinin öz yeterliğinin farkında olması ve bunu geliştirmesi o bireyin etkili ve verimli çalışmasına yol açar (Özgen ve Bindak, 2008). Öz yeterlik inancı bunların yanı sıra, insanların düşünce biçimlerini ve duygusal tepkilerini de etkilemektedir. Yüksek düzeyde öz yeterliğe sahip bireyler, zorluk düzeyi yüksek olan çalışmalarla karşı karşıya kaldıklarında daha rahat ve verimli olurken; düşük öz yeterliğe sahip bireyler yapacakları çalışmaların gerçekte olduğundan daha da zor olduğuna inanırlar (Yılmaz, Yılmaz ve Türk, 2010). Öz yeterlik bir çalışma alanını isteyerek seçme, o işi başarabilmek için büyük bir motivasyon hissetme, çaba gösterme ve o çalışma üzerinde zaman harcama gibi sonuçları doğurmaktadır (Akkoyunlu ve Orhan, 2003). Öz yeterlik inancının gelişiminde toplumun olduğu kadar; örgün eğitim kurumlarının ve öğretmenlerin de önemli rollerinin olduğu düşünülmektedir. Öğretmenlerin iş yerlerinde karşı karşıya kaldığı ve baş etmek zorunda olduğu birçok problem bulunmaktadır. Hemen hemen her öğretmen benzer durumlarla karşı karşıya kalmasına rağmen, bazı öğretmenler diğer öğretmenlerden daha pozitif tutuma sahiptirler (Çapri ve Kan, 2006). Bu durumun öğretmenlerin öz yeterlik inançları ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Bu açıdan ele alındığında, öğretmenin etkili ve başarılı bir eğitim-öğretim gerçekleştirebilmesinin kendi öz yeterlik inancına bağlı olacağı söylenebilir. Günlük hayatla kurulan ilişkiler ve buna yönelik olarak yapılan uygulamalar, öz yeterlik inancını genel olarak arttırmaktadır. Bu bağlamda, fen bilgisi derslerinin öz yeterlik inancının gelişmesinde oldukça önemli bir etkiye sahip olduğu görülmektedir (Çoban ve Sanalan, 2002). Fen öğretimine ilişkin öz yeterlik inancı da öğretmenlerin fen öğretimini etkili ve verimli bir şekilde gerçekleştirebileceklerine ve öğrenci başarısının arttırılabileceğine yönelik, bireysel yeteneklerle ilgili yargılarından oluşmaktadır (Akbaş ve Çelikkaleli, 2006). Tüm bunlar fen öğretmen adaylarının donanımlı ve öz yeterlik inançları yüksek bir şekilde mezun olmaları gerektiğini ortaya koyar niteliktedir. Öğretmenlerin görev ve sorumluluklarını yerine getirme sürecinde sahip oldukları başarma inancı, onların istenilen hedefe daha çabuk ulaşmalarını sağlamaktadır (Izgar ve Dilmaç, 2008). Bir öğretmen alanında ne kadar bilgili olursa olsun öz yeterlik inancından yoksun olduğunda derslerinde verimli olması beklenemez. Araştırmalar, öğretime yönelik öz yeterlik inancı yüksek olan öğretmenlerin hizmet öncesi ve hizmet içi uygulamalarda çok çeşitli öğretim stratejileri kullandıklarını ortaya koymaktadır (Koray, 2003; Rigs ve Enochs, 1990). Öz yeterlik inancının temelinde öğretmenlerin eğitim-öğretimle ilgili inanışlarının planlama, karar verme ve sınıf içi faaliyetlerle ilişkili olması bulunmaktadır (Pajares, 1992). Yılmaz ve Çimen in (2008) yapmış olduğu araştırma yüksek öz yeterliğe sahip öğretmenlerin, her öğrencinin başarılı olacağına inandığını, öğrenme etkinliklerini öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçları doğrultusunda bireysel farklılıkları dikkate alarak düzenlediklerini ortaya koymaktadır. Buradan hareketle öğretmenlerin sahip oldukları öz yeterlik inancının; sınıf içi faaliyetleri, alanlarına ilişkin çalışmaları ve etkili ders işleme oranlarını etkileyebileceği açıktır. Öz yeterlik inancı bireylerin kendileri için bir amaç belirlemelerini, bu amaçlara ulaşmak için ne kadar çaba gösterdiklerini, amaçlarına ulaşmak için karşılaştıkları zorluklara ne kadar süre dayanabildiklerini ve başarısızlık karşısındaki tepkilerini etkilemektedir (Akkoyunlu, Orhan ve Umay, 2005). Bandura nın (1986) davranışı açıklamada öz yeterlik inancının önemi hakkındaki savının doğruluğunu araştırmak için şiddetli korkuların giderilmesi, acının kontrol altına alınması ve kariyer gelişimi gibi farklı alanlarda çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar arasında eğitim-öğretimde öz yeterlik inancının önemini vurgulayanlara da rastlanmaktadır. Bunlardan Gibson ve Dembo (1984) öğretmenlerin öğretim konusundaki öz yeterlik inançlarını ölçmeye yönelik bir ölçek geliştirmiş; Smylie (1988) ise bu inancın bireysel öğretim deneyimlerini olumlu yönde geliştirdiğini ortaya koymuştur. Araştırmaların birçoğu öz yeterlik inancının, öğretmenlerin karar verme süreçlerinde, öğrenmelerinde ve başarılarında etkili olduğunu göstermektedir (akt., Pajares, 1996). Üredi ve Üredi (2006) yapmış oldukları çalışmada, öğretmen ve öğretmen adaylarının belirli bir alana özgü (fen, matematik vb.) öz yeterlik inancının belirlenmesinin, davranışların doğru bir şekilde anlaşılmasını ve özellikle fen gibi öğrenci başarısının düşük olduğu derslerde, akademik başarıyı arttırmak için alınması gereken önlemlere ilişkin bilgiler sağlayacağını belirtmişlerdir. 2436
ÖNEN, MUŞLU KAYGISIZ / Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının 6-8. Dönemler Arasındaki Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları... Ulusal literatürde de öğretmen adaylarına yönelik olarak yapılan birçok çalışma yer almaktadır (Aktağ ve Walter, 2005; Aydın ve Boz, 2010; Azar, 2010;Bozdoğan ve Öztürk, 2008; Çapri ve Çelikkaleli, 2008; Çelikkaleli ve Akbaş, 2007; Dede, 2008; Ekinci Vural ve Hamurcu, 2008; Erdem, Yılmaz ve Akkoyunlu, 2008; Meriç ve Ersoy, 2007). Literatürde fen öğretmen adaylarıyla yapılan çalışmalar özellikle, öz yeterlik inancı ile akademik başarı, sınıf düzeyleri arasındaki farklılık ve çeşitli betimsel değişkenlerin öz yeterliğe etkisi gibi alanlar üzerine odaklanmıştır. Chester ve Beaudin in (1996) yapmış oldukları araştırmada, deneyimin öz yeterlik inancını geliştirdiği ortaya konulmuştur. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre alanda görev yapan öğretmenlerin öz yeterlik inançları mesleğe başladıkları ilk yıl biraz düşüş göstermekte, ardından artışa geçmektedir. Önen ve Öztuna nın (2005) fen bilgisi ve matematik öğretmenlerinin öz yeterlik inancını tespit etmeyi amaçladıkları araştırmalarında da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Nitekim Brand ve Wilkins (2007) de 44 ilköğretim öğretmen adayı ile yapmış olduğu araştırmasında deneyimin öz yeterliği etkileyen önemli bir etken olduğunu belirtmiştir. Elde edilen bu sonuçlar öğretmen adaylarının öz yeterlik inançları gelişmiş olarak mesleğe başlamalarının gerekliliğine vurguda bulunmaktadır. Bandura nın (1986) belirttiğine göre, öz yeterlik inancının gelişmesinde, temel deneyimler ile dolaylı deneyimler, sözel ikna ve fizyolojik durumlara ilişkin çeşitli kaynaklar etkilidir. Bu farklı kaynaklar içerisinde öz yeterliği etkileyen en önemli faktör ise deneyimdir. Pozitif deneyimler öz yeterlik inancının güçlenmesini sağlamaktadır. Buna göre kişiler; çeşitli eylemleri gerçekleştirmekte, eylemlerin sonuçlarını değerlendirmekte ve yapmış oldukları değerlendirmelere bağlı olarak, benzer eylemleri gerçekleştirme konusunda bir yeterlik inancı geliştirmekte ve geliştirdikleri inançlara uygun hareket etmektedirler (Bandura, 1986). Bu sonuç öğretmen yetiştirme programlarında konulara ilişkin uygulama yapılarak, mevcut deneyimlerinin arttırılmasını; buna bağlı olarak da öz yeterlik inancının geliştirilmesinin gerekliliğini ortaya koyar niteliktedir. Bu durum Çoban ve Sanalan ın (2002) yapmış oldukları araştırmada da tespit edilmekle birlikte; Yenilmez ve Kakmacı (2008) da yöntem-tekniklerin sınıfta uygulamalı olarak sunulması ve okul deneyimi/öğretmenlik uygulaması gibi derslere daha fazla ağırlık verilmesi gerektiği yönünde görüş belirtmişlerdir. Tüm bunların ışığında farklı seviyelerdeki pek çok müfredatta yeniden yapılanmaya gidilmiş; öğretmen ve/veya öğretmen adaylarının mevcut becerilerinin, öğretmenlik mesleğine ilişkin inanışlarının, mesleki sorumluluk ve güven duygularının da geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bu durumun eğitim fakültelerinin ve öğretim sürecindeki pedagojik alan bilgisi derslerinin önemini de arttırdığı düşünülmektedir. Elde edilen sonuçlar etkili öğretimin ön koşulunun, mesleki öz yeterlik inancı ile ilişkili olduğunu gösterir niteliktedir. Bu nedenle öğrenci başarısını önemli ölçüde etkileyen öğretmen öz yeterliliğini artırma yollarının araştırılması ve bu çalışmaların uygulanması oldukça önemlidir (Cantrell, Young ve Moore, 2003; Öztürk, 2008). Graham, Harris, Fink ve MacArthur (2001) ile Wertheim ve Leyser in (2002) belirttiğine göre güçlü yeterlik duygusuna sahip olan öğretmenler daha çok öğrenci merkezli yaklaşımlar kullanmakta; bu durumda öğrencilerin başarı ve motivasyonlarını önemli ölçüde etkilemektedir (Martin, 2006). Bu bağlamda öğretmen adaylarının genel anlamda öz yeterlik; özel anlamda fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının ayrıntılı bir şekilde irdelenmesinin gerektiği düşünülmektedir. Nitekim Aksu (2008) ve Karaduman ve Emrahoğlu nun (2011) yapmış oldukları araştırmalarda da öz yeterlik inancını etkileyen etmenlerin incelenmesi gerektiği belirtilmiştir. İlgili literatür incelendiğinde eğitimin farklı kademelerinde yer alan öğretmen adaylarının farklı süreçlerdeki öz yeterlik inançlarının nasıl olduğunun, süreç içerisinde nasıl değiştiğinin ve bu inanca etki eden etmenlerin neler olabileceğinin ortaya konduğu her hangi bir çalışmanın yer almadığı görülmektedir. Ayrıca araştırmada öz yeterlik inancını etkileyen etmenlere ilişkin görüşlerin, nitel yöntemlerle tespit etmiş olmasının da ayrıntılı bilgi elde edilmesi açısından literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda araştırmanın literatürde yer alan bu açığı kapatacağı ve öğretim sürecindeki eksiklikleri ortaya koyacağına inanılmaktadır. Nitekim Tschannen-Moran, Woolfolk Hoy ve Hoy un (1998) belirttiğine göre de öğretmen eğitiminde sürekli gözlem ve değerlendirme yapılması öz yeterliğin gelişimini sağlamaktadır. Benzer bir şekilde Azar (2010) da eğitim fakültelerinde okuyan öğrencilerin öz yeterlik inançlarının eğiticiler tarafından periyodik olarak izlenmesinin gerekliliği üzerine vurguda bulunmuştur. Bu noktadan da hareketle araştırmanın problem cümlesini; fen bilgisi öğretmen adaylarının, 6-8. dönem arasındaki fen öğretimine yönelik öz yeterlik inanç düzeyleri nasıldır ve bu inanca ilişkin görüşleri nelerdir? sorusu oluşturmaktadır. Araştırmanın amacı ise fen bilgisi öğretmen adaylarının, 6-8. dönem arasındaki fen öğretimine yönelik öz yeterlik inanç düzeylerini ve bu inanca ilişkin görüşlerini belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda şu alt problemlere cevap aranmıştır. 2437
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ 1. Fen bilgisi öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları altıncı dönem öncesinde nasıldır? 2. Fen bilgisi öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları altıncı dönem sonrasında nasıldır? 3. Fen bilgisi öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları yedinci dönem sonrasında nasıldır? 4. Fen bilgisi öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları sekizinci dönem sonrasında nasıldır? 5. Fen bilgisi öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları altı-sekizinci dönemler arasında farklılaşmakta mıdır? 6. Fen bilgisi öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarına ve bu inancı etkileyebilecek faktörlere ilişkin görüşleri nelerdir? Yöntem Araştırmanın Modeli ve Çalışma Grubu Araştırmada öğretmen adaylarının öz yeterlik inanç düzeylerinin ve bu inanca etki eden etmenlerin ayrıntılı bir şekilde belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla araştırmada nicel ve nitel araştırma yöntemleri birlikte kullanılmış ve araştırma tarama modeline uygun olacak şekilde planlanmıştır. Araştırmaya İstanbul ilinde bulunan bir üniversitenin, İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği ABD de okumakta olan 40 üçüncü sınıf öğretmen adayı, gönüllülük esas alınarak katılmıştır. Araştırmaya katılan öğretmen adayları 20-24 yaş aralığında olup; 10 u erkek, 30 u ise kızdır. Araştırmaya katılan öğretmen adayları olasılığa dayalı örnekleme yöntemlerinden olan basit olasılıklı (rastgele) örnekleme yöntemi ile seçilmiştir. Araştırmada yer alan bu örneklem grubunun içerisinden seçilen altı öğretmen adayı ise belirli niteliklere sahip bireylerin seçilmesinin hedeflenmiş olması nedeniyle; olasılık dışı, homojen örnekleme yöntemi kullanılarak seçilmiştir. Araştırmanın Uygulanması Araştırmanın uygulama süreci, 2009-2010 eğitimöğretim yılı bahar dönemi ile 2010-2011 eğitimöğretim yılı güz ve bahar dönemi olmak üzere üç dönem sürmüştür. Araştırmada iki farklı veri toplama aracı kullanılmış olup, veri toplama araçlarının hangi dönemde nasıl uygulandığına ilişkin bilgilere Tablo 1 de yer verilmiştir. Tablo 1. Veri Toplama Araçlarının Uygulama Zamanları Dönem Uygulama Zamanı Veri Toplama Araçları 2009 2010 bahar (6.dönem) 2010 2011 güz (7.dönem) 2010 2011 bahar (8.dönem) Dönem başı Dönem sonu Dönem sonu Dönem sonu Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği Görüşme soruları Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği Görüşme soruları Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği Görüşme soruları Tablo 1 de de görüldüğü gibi altıncı dönem başı ve sonu ile yedi ve sekizinci dönem sonunda öğretmen adaylarına Fen Öğretimi Öz Yeterlik İnancı Ölçeği uygulanmıştır. Bu ölçeğin 2009-2010 eğitimöğretim yılı bahar dönemi başında uygulanması doğrultusunda elde edilen sonuçlara göre; öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları belirlenmiş ve öğretmen adayları yüksek, orta ve düşük olmak üzere üç kategoriye ayrılmıştır. Bu sürecin ardından, her bir kategoriden ikişer öğretmen adayı belirlenmiş ve araştırmacılar tarafından hazırlanan sorular çerçevesinde, her dönemin sonunda olmak üzere, görüşme yapılmıştır. Araştırma Verilerinin Toplanması Fen Öğretimi Öz Yeterlik İnancı Ölçeği (Science Teaching Efficacy Belief Instrument-STEBI): Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği, öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarını tespit etmek amacıyla, birinci veri toplama aracı olarak kullanılmıştır. Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeği, Riggs ve Enoch (1990) tarafından geliştirilmiş ve Özkan, Tekkaya ve Çakıroğlu (2002) tarafından Türkçeye uyarlanmıştır. Ölçek kesinlikle katılmıyorum (1) ve kesinlikle katılıyorum (5) arasında değişen ve 23 sorudan oluşan beşli likert tipinde bir ölçektir. Ölçek, 13 sorudan oluşan (soru 2, 3, 4, 6, 7, 12, 16-22) fen öğretiminde kişisel öz yeterlik inancı (personal science teaching efficacy belief) ve 10 sorudan oluşan (soru 1, 5, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 23) fen öğretiminde sonuç beklentisi (science teaching outcome expectancy) olmak üzere, iki ayrı boyuttan oluşmaktadır (akt., Denizoğlu, 2008). Öz yeterlik inancı ölçeğinin güvenirlik katsayısı Denizoğlu nun (2008) yapmış olduğu araştırmada 0.85 olarak tespit edilmiştir. Bu araştırmadan elde edilen Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı ise ölçeğin geneli için 0.846 olarak bulunmuştur. Bu sonuç araştırmada kullanılan fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeğinin güvenilir olduğunu gösterir niteliktedir. 2438
ÖNEN, MUŞLU KAYGISIZ / Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının 6-8. Dönemler Arasındaki Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları... Görüşme Soruları: Araştırmanın amacı doğrultusunda belirlenen son alt problemde, öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarına ve bu inancı etkileyebilecek faktörlere ilişkin görüşlerin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda görüşme yönteminin kullanılması uygun görülmüştür. Araştırmada öğretmen adaylarının görüşlerinin belirlenmesi amacıyla görüşme türlerinden biri olan, yapılandırılmış görüşme kullanılmıştır. Görüşme soruları 6, 7, 8. dönem sonları olmak üzere, üç ayrı dönemde uygulanmıştır. Görüşme sürecinden elde edilen veriler, veri kaybı olmaması açısından kayıt altına alınmıştır. Araştırmada 11 adet açık uçlu soru sorulmuş olup; bu sorular araştırmanın alt problemi doğrultusunda araştırmacılar tarafından hazırlanmıştır. Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarına ilişkin görüşlerinin belirlenmesi amacıyla yöneltilen 5 soru, fen öğretimi öz yeterlik inanç ölçeği baz alınarak hazırlanmıştır. Buna göre öncelikli olarak ölçekte yer alan ifadeler incelenmiş ve öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarına ilişkin dönüt alabilecek nitelikteki farklı pek çok ifade belirlenerek, araştırmacılar tarafından açık uçlu soru hâline getirilmiştir. Öğretmen adaylarının, fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarına etki eden faktörlerin neler olduğuna ilişkin görüşlerinin belirlenmesi amacıyla hazırlanan 6 soru ise araştırmanın yapıldığı her bir dönem için ayrı ayrı hazırlanmıştır. Buna göre öncelikli olarak araştırmanın yapıldığı süreç içerisindeki dersler incelenmiş ve bu süreci etkileyebileceği düşünülen faktörler araştırmacılar tarafından belirlenerek açık uçlu soru hâline getirilmiştir. Görüşme sorularının son hâlleri elde edilmeden önce, belirlenen amaçlar doğrultusunda hazırlanan farklı sorular ortak bir soru havuzunda bir araya getirilmiştir. Soru havuzunda yer alan sorular, araştırmanın amacı ve alt problemleri doğrultusunda, araştırmacılar tarafından incelenerek değerlendirilmiş ve uygun nitelikteki sorular belirlenerek seçilmiştir. Seçilen bu sorular, araştırmanın içeriğine uygunluğu bakımından, fen eğitimi alanında uzman üç kişinin görüşü alınarak yeniden düzenlenmiştir. Böylece hazırlanan soruların görünüş geçerliği sağlanmıştır. Görünüş geçerliği, ölçme aracının neyi ölçtüğünü değil de neyi ölçer göründüğünü belirtmektedir. Bir ölçeğin görünüş geçerliği, o ölçeğin ölçmek istediği özelliği ölçüyor gözükmesidir (Ercan ve Kan, 2004). Görüşme sürecinde yöneltilen sorular öncelikli olarak rastgele seçilen 4 öğretmen adayına pilot olarak uygulanmış; varsa anlaşılmayan sorular ve ilgili eksiklikler belirlenerek soruların son hâlleri elde edilmiştir. Soruların son hâlleri elde edildikten sonra, araştırmaya katılan grup içerisinden farklı öz yeterlik inancına sahip altı öğretmen adayı ile görüşme yapılmıştır. Araştırma Verilerinin Analizi Fen Öğretimi Öz Yeterlik İnancı Ölçeği: Fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeğinden elde edilen veriler farklı yöntemlerle analiz edilmiştir. Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının 6-8. dönemler arasında değişip değişmediğine ilişkin alt problemin değerlendirilmesi SPSS programından grup içi t testi kullanılarak yapılmıştır. Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inanç düzeylerinin her bir dönem için nasıl olduğunun belirlenmesi amacıyla sorulan alt problemlerin analizinde ise betimsel istatistik tekniği kullanılmıştır. Beşli likert tipte hazırlanan ölçekte her seçenek için 1 puan verilmiştir. Böylece araştırmaya katılanların ifade etikleri bilgiler derecelendirme ölçeği kullanılarak istatistiksel hesaplamaların yapılabilmesi için sayısallaştırılmıştır. Beşli ölçekteki beş aralık için(5-1=4) hesaplanan aralık katsayısına göre (4/5=0,80) seçenek aralıkları şu şekilde bulunmuştur. 1.00-1.79; kesinlikle katılıyorum, 1.80-2.59; katılıyorum, 2.60-3.39; kararsızım, 3.40-4.19; katılmıyorum, 4.20-5.00; kesinlikle katılmıyorum şeklinde yorumlanmıştır (Tekin, 1993).Her bir analiz işlemi fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeğinin maddelerinin geneline ve fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeğinin alt boyutları olan fen öğretiminde kişisel öz yeterlik inancı ile fen öğretiminde sonuç beklentisi boyutlarına verilen cevapların değerlendirilmesi doğrultusunda analiz edilmiştir. Görüşme Soruları: Görüşme sorularından elde edilen sonuçlar öncelikli olarak word ortamında yazıya aktarılmıştır. Görüşme kayıtlarının aktarımı her bir görüşmeci için yaklaşık olarak 45-60 dk. arasında sürmüştür. Kayıtların yazıya aktarılması sırasında eksikliklerin veya yanlışların olmaması için, yazım aşaması bittikten sonra; mevcut kayıtlar araştırmacılar tarafından ayrı ayrı tekrar dinlenmiştir. Görüşme kayıtlarının değerlendirilmesi sürecinde, elde edilen verilerin daha ayrıntılı bir şekilde irdelenmesi amacıyla, nitel veri analizinde kullanılan yöntemlerden biri olan içerik analizi kullanılmış ve elde edilen veriler her bir öğretmen adayı için ayrı ayrı kodlama yapılarak analiz edilmiştir. Kodlama yapılırken araştırmanın amacı göz önüne 2439
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ alınmış ve bu doğrultuda kodlar oluşturulmuştur. Kodlar açık kodlama yöntemi ile oluşturulmuştur. Bu doğrultuda elde edilen kodlar öncelikli olarak tablolaştırılmış sonrasında yorumlanmıştır. Araştırmadan elde edilen verilerin geçerlik ve güvenirliğinin arttırılması amacıyla araştırmada izlenen aşamalar ayrıntılı ve açık bir şekilde rapor edilmiş ve araştırmacı çeşitlemesi yapılmıştır. Bu bağlamda görüşme sorularından elde edilen veriler konunun uzmanı bir araştırmacı tarafından daha incelenmiş, böylece araştırmacı çeşitlemesi yoluna gidilmiştir. Buna göre veriler önce araştırmacı tarafından kodlanmış, ardından diğer araştırmacı da verileri inceleyerek kodlama yapmıştır. Bu süreci takiben kodlamalar arasındaki tutarlılık tespit edilmiştir. Araştırmada kodlamalar arasındaki tutarlılık, Huck ve Cormier in (1996) uyuşum yüzdesi formülü ile hesaplanmıştır (akt., Kabapınar, 2003). Buna göre araştırmada, araştırmacılar arasındaki tutarlılık yüzdesi %84 olarak belirlenmiştir. Araştırmada araştırmacıların üzerinde fikir birliği sağlayamadığı ifadeler ise değerlendirme dışı bırakılmıştır. Kabapınar ın (2003) belirttiğine göre, iki kodlama arasındaki tutarlılık %80 ve üzeri olması durumunda araştırmadaki analizlerin, dolayısıyla araştırmanın, güvenilir olduğu ifade edilmektedir. Bu bağlamda araştırmadan elde edilen tutarlılık yüzdesinin %80 inin üzerinde olması nedeniyle elde edilen verilerin güvenilir olduğu düşünülmektedir. Bulgular Araştırmadan elde edilen bulgular her bir alt problem için ayrı ayrı analiz edilerek tablolar hâline getirilmiş ve yorumlanmıştır. Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının, Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları Altıncı Dönem Öncesinde Nasıldır? Sorusuna İlişkin Bulgular Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançları altıncı dönem öncesinde nasıl olduğuna ilişkin bulgular Fen Öğretimi Öz Yeterlik İnancı Ölçeğinden elde edilen sonuçlar doğrultusunda elde edilmiştir. Bu alt probleme ilişkin elde edilen sonuçlar araştırmanın nicel verilerini oluşturduğu için; bu bölümde yalnızca nicel bulgulara yer verilmiştir. Elde edilen bulgulara Tablo 2 de yer verilmiştir. Tablo 2 de yer alan sonuçlar öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz-yeterlik inançlarının ölçeğin geneli ve alt boyutları için katılıyorum seçeneği seviyesinde, yani iyi olduğunu gösterir niteliktedir. Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının, Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları Altıncı Dönem Sonrasında Nasıldır? Sorusuna İlişkin Bulgular Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının altıncı dönem sonrasında nasıl olduğuna ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 3 te yer verilmiştir. Tablo3 te yer alan sonuçlar öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz-yeterlik inançlarının ölçeğin geneli ve alt boyutları için katılıyorum seçeneği seviyesinde, yani iyi olduğunu gösterir niteliktedir. Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının, Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları Yedinci Dönem Sonrasında Nasıldır? Sorusuna İlişkin Bulgular Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının yedinci dönem sonrasında nasıl olduğuna ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 4 te yer verilmiştir. Tablo 4 te yer alan sonuçlar öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz-yeterlik inançlarının ölçeğin geneli ve alt boyutları için katılıyorum seçeneği seviyesinde, yani iyi olduğunu gösterir niteliktedir. Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının, Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları Sekizinci Dönem Sonrasında Nasıldır? Sorusuna İlişkin Bulgular Fen öğretimine yönelik öz yeterlik inancının sekizinci dönem sonrasında nasıl olduğuna ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 5 te yer verilmiştir. Tablo 5 incelendiğinde öğretmen adaylarının öz yeterlik inançlarının katılıyorum seçeneği seviyesinde, yani iyi olduğu görülmektedir. Bu sonucun yanı sıra öğretmen adaylarının kişisel öz-yeterlik alt boyutuna yönelik öz yeterlik inançlarının kesinlikle katılıyorum seçeneği seviyesinde, 1 puan düzeyinde, yani çok iyi olduğunu; sonuç beklentisi alt boyutuna yönelik öz yeterlik inançlarının ise katılıyorum seçeneği seviyesinde, yani iyi olduğunu gösterir niteliktedir. Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının, Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları Altı-Sekizinci Dönemler Arasında Farklılaşmakta Mıdır? Sorusuna İlişkin Bulgular Öğretmen adaylarının öz yeterlik inançlarının altısekizinci dönemler arasında değişip değişmediğine ilişkin bulgulara, ölçeğin geneli ve alt boyutları için Tablo 6 da yer verilmiştir. 2440
ÖNEN, MUŞLU KAYGISIZ / Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının 6-8. Dönemler Arasındaki Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları... Tablo 2. Öz Yeterlik İnancının Altıncı Dönem Öncesinde Nasıl Olduğuna İlişkin Bulgular Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnancı N Minimum Maksimum X SS Genel puan 40 32 67 48,38 7,92 Ortalama puan 40 1,39 2,91 2,10 0,34 Fen öğretimi kişisel öz yeterlik inancı Genel puan 40 13 37 24,73 5,42 Ortalama puan 40 1 2,85 1,90 0,24 Fen öğretimi sonuç beklentisi Genel puan 40 18 35 23,65 3,76 Ortalama puan 40 1,8 3,5 2,365 0,376 Tablo 3. Öz Yeterlik İnancının Altıncı Dönem Sonrasında Nasıl Olduğuna İlişkin Bulgular Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnancı N Minimum Maksimum X SS Genel puan 40 30 71 48,45 8,05 Ortalama puan 40 1,30 3,09 2,11 0,35 Fen öğretimi kişisel öz yeterlik inancı Genel puan 40 13 39 24,45 5,70 Ortalama puan 40 1 3 1,88 0,44 Fen öğretimi sonuç beklentisi Genel puan 40 17 33 24,00 4,06 Ortalama puan 40 1,7 3,3 2,4 0,406 Tablo 4. Öz Yeterlik İnancının Yedinci Dönem Sonrasında Nasıl Olduğuna İlişkin Bulgular Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnancı N Minimum Maksimum X SS Genel puan 40 30 57 46,45 6,77 Ortalama puan 40 1,30 2,48 2.02 0,29 Fen öğretimi kişisel öz yeterlik inancı Fen öğretimi sonuç beklentisi Genel puan 40 14 35 24,03 Ortalama puan 40 1,08 2,69 1,85 5,70 0,44 Genel puan 40 16 29 22,43 2,83 Ortalama puan 40 1,6 2,9 2,243 0,283 Tablo 5. Öz Yeterlik İnancının Yedinci Dönem Sonrasında Nasıl Olduğuna İlişkin Bulgular Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnancı N Minimum Maksimum X SS Genel puan 40 30 86 45,73 1,00 Ortalama puan 40 1,30 3,74 1,99 0,04 Fen öğretimi kişisel öz yeterlik inancı Genel puan 40 13 48 22,93 6,91 Ortalama puan 40 1 3,69 1,76 0,53 Fen öğretimi sonuç beklentisi Genel puan 40 16 38 22,80 3,69 Ortalama puan 40 1,6 3,8 2,280 0,369 2441
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 6. Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnancının Altı-Sekizinci Dönemler Arasında Nasıl Değiştiğine İlişkin t-testi Sonuçları Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnancı X N SS Sd t Ön test 48,3750 40 7,91522 39 1,708 Son test 45,7250 40 10,07405 Fen öğretimi kişisel öz yeterlik inancı Ön test 24,7250 40 5,41597 39 1,850 Son test 22,9250 40 6,91853 Fen öğretimi sonuç beklentisi Ön test 23,6500 40 3,75909 39 1,191 Son test 22,8000 40 3,69476 Tablo 6 da da görüldüğü gibi öğretmen adaylarının altı-sekizinci dönem arasında almış oldukları puanlar, ne ölçeğin geneli (p:0,95) ne de fen öğretimi kişisel öz yeterlik inancı (p:0,072) ve fen öğretimi sonuç beklentisi (p:0,241) alt boyutları açısından anlamlı bir farklılık göstermemektedir. Bu sonuç öğretmen adaylarının öz yeterlik inançlarının değişmediğini ortaya koyar niteliktedir. Bu durumun öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının zaten iyi seviyede olması, buna bağlı olarak da kendilerini yeterli görmeleri ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Öğretmen Adaylarının, Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançlarına ve Bu İnancı Etkileyebilecek Faktörlere İlişkin Görüşleri Nelerdir? Sorusuna İlişkin Bulgular Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarını etkileyebilecek faktörlere ilişkin görüşleri araştırmacılar tarafından yöneltilen sorular yardımıyla tespit edilmiştir. Elde edilen bulgulara tablolar hâlinde yer verilmiştir. Görüşme sürecinde yöneltilen ilk soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 7 de yer verilmiştir. Tablo 7. Kendinizi İyi Bir Fen Öğretmeni Olacak Bir Kişi Olarak Nitelendiriyor Musunuz? Neden? Sorusuna İlişkin Bulgular Evet Hayır Neden Ö1 * Bölümü isteyerek seçme Ö2 * Öğrencilerle iyi iletişim kurabilme Ö3 * Bir kurumda çalışma Ö4 * - Ö5 * Öğretmen Lisesi mezunu olma Ö6 * Yeterli eğitim alma Tablo 7 de de görüldüğü gibi öğretmen adaylarının hepsi iyi birer öğretmen olacaklarını belirtmişlerdir. Yapmış oldukları açıklamalar incelendiğinde ise öğretmen adaylarının bu durumu bölümü isteyerek seçme, öğrencilerle iyi iletişim kurabilme, bir kurumda çalışma, öğretmen lisesi mezunu olma ve yeterli eğitim alma ile ilişkilendirdikleri belirlenmiştir. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö1: Evet, çünkü burası da öğretmenlik de isteyerek yazdığım bir bölümdü. Ö2: Evet, öğrencilerle iyi bağlantı kurup, vermek istediklerimi verebileceğime inanıyorum. Görüşme sürecinde yöneltilen ikinci soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 8 de yer verilmiştir. Tablo 8. Fen Öğretiminde Kullanılan Öğretim Yöntem ve Tekniklerini Yeterli Bir Şekilde Uygulayabileceğini Düşünüyor musunuz? Neden? Sorusuna İlişkin Bulgular Evet Hayır Neden Ö1 * Lisans sürecinde uygulama yapma Ö2 * Bir kurumda çalışma Ö3 - * Ö4 * Derste uygulama yapma Ö5 * - Ö6 * Yeterli eğitim alma Tablo 8 de de görüldüğü gibi öğretmen adaylarının hepsi öğretim yöntem-teknikleri konusunda yeterli donanıma sahip olduklarını, dolayısıyla uygulama sürecinde sıkıntı yaşamayacaklarını düşünmektedirler. Bunun nedenine ilişkin yapmış oldukları açıklamalarda ise öğretmen adaylarının lisans sürecinde uygulama yapma, bir kurumda çalışma, derste uygulama yapma ve yeterli eğitim alma yanıtlarını verdikleri görülmektedir. Yöneltilen başka bir soruda ise öğretmen adaylarının kendilerini öğretmen olma konusunda yeterli hissetmelerine rağmen çeşitli konularda eksikliklerinin olduğunu düşündükleri de görülmektedir. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö5: Okulda bulunan materyallerle ilgili bir durum bu. Ortam şartları sunulursa yaparım. Ö6: Evet, yeterli eğitim aldım bu nedenle uygularım. 2442
ÖNEN, MUŞLU KAYGISIZ / Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının 6-8. Dönemler Arasındaki Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları... Görüşme sürecinde yöneltilen üçüncü soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 9 da yer verilmiştir. Tablo 9. Fen Öğretimi Konusunda Eksik Olduğunuzu Düşündüğünüz Alanlar Var mı? Neden? Sorusuna İlişkin Bulgular Eksik alan Neden Ö1 Formasyon dersleri Uygulama yapılmadığı için Staja gidilmediği için Ö2 Fizik Temel fizik bilgisi eksik olduğu için Ö3 Biyoloji Ezber gerektirdiği için Ö4 Biyoloji Temel biyoloji bilgisi eksik olduğu için Ö5 Biyoloji Ezber gerektirdiği için Sözel bir ders olduğu için Ö6 Deney yapma El becerilerini kullanamadığı için Tablo 9 da da görüldüğü gibi öğretmen adayları formasyon dersleri, fizik-biyoloji dersleri ve deney yapma konularında eksik hissetmektedirler. Öğretmen adayları yetersiz hissetme nedenlerine ilişkin uygulama yapılmaması, staja gidilmemesi, temel fizik-biyoloji bilgisindeki eksiklik, sözel ders olma, el becerilerini kullanamama gibi açıklamalarda bulunmuşlardır. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö4: Özellikle biyoloji de eksiğim. Temelim eksik sanırım. Ö5: Biyoloji alanında anlatım sıkıntısı yaşayabilirim. Çünkü daha sözel ve ezbere dayalı. Görüşme sürecinde yöneltilen dördüncü soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 10 da yer verilmiştir. Tablo 10. Öğretim Sürecinde Daha İyi Bir Fen Öğretimi Gerçekleştirmeniz İçin Neler Yapmanız Gerekiyor? Sorusuna İlişkin Bulgular Ö1 Görsel ve işitsel öğeleri birlikte kullanma Ö2 Sürekli farklı şeyler yapma Öğrencilerin ilgisini çekecek etkinlikleri yapma Ö3 Deneyimli öğretmenlerden yardım alma Ö4 - Ö5 Daha fazla deney yapma Ö6 Kendimi revize etme Tablo 10 da da görüldüğü gibi öğretmen adayları görsel ve işitsel öğeleri birlikte kullanma, sürekli farklı şeyler yapma, öğrencilerin ilgisini çekecek etkinlikler yapma, deneyimli öğretmenlerden yardım alma, daha fazla deney yapma, kendisini revize etme gibi açıklamalarda bulunmuşlar ve bu şekilde mevcut eksikliklerini giderebileceklerini düşündüklerini ifade etmişlerdir. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö3: Bu konuda ustası olmuş öğretmenlerden yardım alabilirim. Ö6: Her geçen gün kendimi yenilemem gerektiğini ve değişen yaklaşımlara göre kendimi revize etmem gerektiğini düşünüyorum. Görüşme sürecinde yöneltilen 5. soruda öğretmen adaylarına, pedagojik alan bilgisi derslerinin tümünü almış olmalarına rağmen, kendilerini yetersiz gördükleri alanlar olup olmadığı sorusu sorulmuştur. Görüşme sürecinde yöneltilen beşinci soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 11 de yer verilmiştir. Tablo 11. Öğretmenlik Uygulaması ve Okul Deneyimi I Derslerini Almış Olmanıza Rağmen, Kendini Yetersiz Hissettiğin Alanlar Var mı? Bunların Neler Olduğunu Açıklar Mısınız? Neden? Sorusuna İlişkin Bulgular EVET HAYIR EKSİKLİK NEDEN Ö1 - - - Ö2 * Bilgi eksikliği Kişisel gelişim eksikliği Ö3 * Bilgi eksikliği Öğrencilerin çok zor sorular sorması Ö4 * Yapılandırmacı yaklaşıma uygun ders anlatma Ö5 * Deney yapma Ö6 * Ders planı hazırlama Deneyim eksikliği Staj döneminde laboratuvarda uygulama yapmama Uygulama eksikliği Tablo 11 de de görüldüğü gibi 5 öğretmen adayı kendisine ilişkin yetersizlik hissettiğini düşünürken; 1 öğretmen adayının ise her hangi bir yetersizlik hissetmediği görülmektedir. Öğretmen adaylarının hissetmiş oldukları yetersizliklere ilişkin yapmış oldukları açıklamalar incelendiğinde ise bilgi eksikliği, yapılandırmacı yaklaşıma uygun ders anlatma, deney yapma ve ders planı hazırlama açıklamalarında bulundukları görülmektedir. Bilgi eksikliği olan öğretmen adayları bunun nedenine ilişkin kişisel gelişim eksikliği ve öğrencilerin zor sorular sorması açıklamalarında bulunurken; yapılandırmacı yaklaşıma uygun ders anlatamadığını ve ders planı hazırlama konusunda eksikliğinin olduğunu belirten öğretmen adaylarının durumun nedenini deneyim ve uygulama eksikliği ile ilişkilendirdiği görülmektedir. Deney yapamadığını belirten öğretmen adayının ise staj döneminde laboratuvarda uygulamam yapılmaması nedeniyle bu şekilde bir açıklamada bulunduğu tespit edilmiştir. 2443
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö5: Deney yapma noktasında daha iyi olabileceğimi düşünüyorum. Staj döneminde laboratuvarlar daha etkili kullanılabilirse, fen öğretmenleri mesleklerini daha etkili bir şekilde icra edebilir. Ö6: Ders planı hazırlama konusunda. Uygulama boyutu eksik kaldığı için bu alanda yetersizim. Öğretmen adaylarının öğretmenlik mesleğini isteyerek seçip seçmedikleri ve bu durumun mesleki yaşantılarına olan etkisinin belirlenmesi amacıyla yöneltilen 6.soruya ve sorudan elde edilen bulgulara Tablo 12 de yer verilmiştir. Tablo 12. Öğretmen Olmak Hayaliniz miydi? Cevabınız Hayır İse Bu Durumun Senin Gelişimine ve Öğretmenlik Mesleğine Bakışına Yönelik Etkisini Açıklar mısınız? Neden? Sorusuna İlişkin Bulgular Evet Hayır Etki Neden Ö1 * - - Ö2 * YOK Meslek hâline gelme Yeterli olma inancı Ö3 * - - Ö4 * YOK Fen konularını sevme Ö5 * - - Ö6 * YOK Yeterli olma inancı Tablo 12 dede görüldüğü gibi, görüşmeye katılan öğretmen adaylarının bir bölümü mesleği isteyerek; bir bölümü ise istemeyerek seçmişlerdir. Mesleği istemeyerek seçen öğretmen adayları; meslek hâline gelme, fen konularını sevme ve yeterli olduğunu düşünme inancı nedeniyle, bu durumun mesleki gelişimlerine yönelik olumsuz bir katkısının olmayacağını düşünmektedirler. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö1: Evet hayalimdi. Ö2: Hayır değildi. Ama artık bu benim mesleğim hâline geldi. Bu işi benimsediğim için, yeterli olabileceğimi de düşünüyorum. Görüşme sürecinde yöneltilen yedinci soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 13 te yer verilmiştir Tablo 13 te de görüldüğü gibi öğretmen adayları özel öğretim yöntemleri II, topluma hizmet uygulamaları, öğretmenlik uygulaması derslerinin daha etkili olduğunu düşündükleri görülmektedir. Bunun nedenine ilişkin yapmış oldukları açıklamalarda ise öğretmen adaylarının sunum yapılması, uygulama yapılması, mesleği birebir yaşama imkânı sunması şeklinde açıklamalarında bulundukları görülmektedir. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Tablo 13. Eğitiminiz Süresince Özel Öğretim Yöntemleri I-II, Materyal Geliştirme ve Sınıf Yönetimi, Okul Deneyimi ve Öğretmenlik Uygulaması Gibi Birçok Pedagojik Alan Bilgisi Dersi Aldınız. Bu Ders ya da Derslerden Hangisi Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Düşüncelerin Üzerinde Daha Etkili Olduğunu Düşünüyorsunuz? Neden? Sorusuna İlişkin Bulgular Ders Neden Ö1 - - Ö2 - - Ö3 Özel öğretim yöntemleri II Sunum yapıldığı için Ö4 Topluma hizmet uygulamaları Uygulama yapıldığı için Öğretmenlik mesleği Öğretmenlik uygulaması birebir yaşanıldığı için Ö5 Özel öğretim yöntemleri II Uygulama yapıldığı için. Ö6 - - Ö3: Özel öğretim 2 dersinde sunum yaptık. O yüzden daha etkili oldu. Ö4: İlk olarak topluma hizmet dersinde benim düşüncelerim değişmeye başladı. Orda yapabileceğim, güzel şeyler olduğunu fark ettim. Stajda öğretmenliği yaşamaya başladığımız için burada düşüncelerim değişmeye başladı. Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarına, altıncı dönemde almış oldukları derslerin etkisinin belirlenmesi amacıyla yöneltilen sekizinci soruya ve sorudan elde edilen sonuçlara Tablo 14 te yer verilmiştir. Tablo 14. Altıncı Dönemde Almış Olduğunuz Özel Öğretim Yöntemleri I, Topluma Hizmet Uygulamaları, Materyal Geliştirme,... gibi Derslerden Hangisi ya da Hangilerinin Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Katkısının Olduğunu Düşünüyorsunuz? Nasıl Bir Katkı Olduğunu Açıklar mısınız? Sorusuna İlişkin Bulgular Ders Katkı Ö1 Özel öğretim yöntemleri I Öğretmen olma bilinci geliştirme Ö2 Özel öğretim yöntemleri I Teorik bilgileri uygulamaya aktarma Ö3 - - Ö4 - - Ö5 Topluma hizmet Farklı uygulamalar yapma uygulamaları Ö6 - - Tablo 14 te de görüldüğü gibi öğretmen adaylarından üçünün soruya ilişkin her hangi bir yanıtı bulunmamaktadır. Öğretmen adaylarından biri aktif olarak öğretmenlik yaptığı için, kendi deneyimlerini oluşturduğu yönünde açıklamada bulunmuş; buna bağlı olarak da derslerin her hangi bir kat- 2444
ÖNEN, MUŞLU KAYGISIZ / Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının 6-8. Dönemler Arasındaki Fen Öğretimine Yönelik Öz Yeterlik İnançları... kısının olmadığını belirtmiştir. Soruya yanıt veren öğretmen adayları ise özel öğretim yöntemleri I ve topluma hizmet uygulamaları dersine yönelik açıklamalarda bulunmuşlardır. Bu öğretmen adaylarının genellikle belirtilen derslerin uygulama yapma imkânı sunması; ayrıca öğretmen olma bilincini geliştirmesi yönünde katkılarının olduğunu belirttikleri görülmüştür. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö1: İki yıldır öğretmenlikte öğreteceğim dersleri alıyordum. Ama özel öğretim dersinde ben bir öğretmenim bakış açısı gelişti bende. Ö5: Topluma hizmet dersinde pek çok şey yapıyoruz. Öğrencilerle birlikteyiz. Deneyler yapıyoruz. Görüşme sürecinde yöneltilen dokuzuncu soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 15 te yer verilmiştir. Tablo 15. Yedinci Dönemde Almış Olduğun Özel Öğretim Yöntemleri II veya Okul Deneyimi gibi Derslerden Hangisi ya da Hangilerinin Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Katkısının Olduğunu Düşünüyorsunuz? Nasıl Bir Katkı Olduğunu Açıklar mısınız? Sorusuna İlişkin Bulgular Ders Katkı Özel öğretim yöntemleri II Öğretmen olma Ö1 Okul deneyimi sorumluluğu alma Ö2 Ö3 Ö4 Özel öğretim yöntemleri II Okul deneyimi Özel öğretim yöntemleri II Özel öğretim yöntemleri II Okul deneyimi Mesleği daha da çok sevme Mesleğe ilişkin deneyim sahibi olma Mesleği sevme Mesleğe ilişkin deneyim sahibi olma Ö5 - - Ö6 Özel öğretim yöntemleri II Okul deneyimi Mesleğe ilişkin deneyim sahibi olma Tablo 15 te de görüldüğü gibi bir öğretmen adayı soruyu cevaplamazken; soruyu cevaplayan öğretmen adayları genellikle her iki dersinde mesleğe yönelik katkısının olduğunu belirtmişlerdir. Derslerin yapmış olduğu katkılar konusunda yapmış oldukları açıklamalarda ise öğretmen adayları öğretmen olma sorumluluğu alma, mesleği daha çok sevme, mesleğe ilişkin deneyim sahibi olma açıklamalarında bulunmuşlardır. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö1: Özel öğretim yöntemleri II ve okul deneyimi için söyleyebilirim. Çünkü bu gibi derslerde öğretmen olmayı öğrendik, öğretmen olma sorumluluğunu aldık. Ö2: Her ikisi de. Mesleği daha da çok sevdim. Çünkü sürece ilişkin bir şey gördükçe daha da çok seviyorum mesleği. Görüşme sürecinde yöneltilen onuncu soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 16 da yer verilmiştir. Tablo 16 da da görüldüğü gibi öğretmen adayları genellikle öğretmenlik uygulaması dersinin daha olumlu katkısının olduğunu belirtmişlerdir. Buna karşın öğretmen adaylarından biri, her iki dersin birbiriyle ilişkili olması nedeniyle; birinin diğerine göre her hangi bir üstünlüğünün olamayacağı açıklamasında bulunmuştur. Öğretmenlik uygulaması dersinin daha olumlu katkısının olduğunu belirten öğretmen adayları neden bu şekilde düşündüklerini, dersin uygulama imkânı sunması, daha aktif rol oynamayı sağlaması ile ilişkilendirmişlerdir. Bu derslerin yapmış olduğu katkıya ilişkinse öğretmen adayları; sınıf hâkimiyeti kazanma, deneyim kazanma, iletişim becerilerini arttırma, farklı yöntem-teknikleri kullanma, alternatif değerlendirme tekniklerini kullanma ve alan bilgisindeki eksiklikleri fark etme açıklamalarında bulunmuşlardır. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö5: Öğretmenlik uygulaması daha etkiliydi. Doğrudan işin içindeydik. Birebir uygulama şansımız oldu. Deneyim kazanmış olduk. Bir de iletişim kurmayı öğrendik diyebilirim. Tablo 16. Sekizinci Dönemde Almış Olduğunuz Okul Deneyimi ve Öğretmenlik Uygulaması gibi Derslerden Hangisinin Mesleğinize Yönelik Katkısının Daha Olumlu Olduğunu Düşünüyorsunuz? Neden? Nasıl Bir Katkı Olduğunu Açıklar mısınız? Sorusuna İlişkin Bulgular Okul deneyimi Öğretmenlik uygulaması Ö1 * Her Neden ikisi İkinciyi yapabilmek için birincisi olması gerektiği için Katkı Sınıf hâkimiyeti kazanma Ö2 * Uygulama yapma fırsatı sunulduğu için Deneyim kazanma Ö3 * - Sınıf hâkimiyeti kazanma Alan bilgisindeki eksiklikleri fark etme Ö4 * Daha aktif rol oynanıldığı için Alternatif değerlendirme tekniklerini öğrenme Ö5 * Birebir uygulama yapıldığı için Deneyim kazanma İletişim becerisi kazanma Ö6 * Pratik yapma imkânı bulunduğu için Farklı yöntem ve teknikleri kullanma 2445
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Ö6: Pratik yapma imkânı bulmuş olduk. Öğretmenlik uygulaması daha etkili bence. Deneyim kazanmış olduk. Yöntem teknikleri daha etkili kullandık bence. Görüşme sürecinde yöneltilen on birinci soruya ve soruya ilişkin elde edilen bulgulara Tablo 17 de yer verilmiştir. Tablo 17. Öğretmenlik Uygulaması veya Okul Deneyimi I Derslerinde Danışmanlarınız Mesleki Anlamdaki Beklentilerinizi Karşılayabildi mi? Karşılayamadı ise Ne Gibi Beklentileriniz Olduğunu Açıklar mısınız? Sorusuna İlişkin Bulgular Evet Hayır Beklentim Yok Beklenti Ö1 * Ö2 * Ö3 * Eksiklikler konusunda geri dönüt alma Ö4 * Ö5 * Ö6 * Bir araya gelip, fikir paylaşımında bulunma Ders planı hazırlatma Tablo 17 de soruya verilen cevaplar incelendiğinde, bazı öğretmen adaylarının danışmanların beklentilerini karşılayabildiğini; bazılarının ise bu konuda danışmanlarını yetersiz buldukları görülmektedir. Ayrıca bazı öğretmen adaylarının danışmanlarından her hangi bir beklentilerinin olmadığı; bazılarının ise bu süreçte danışmana düşen bir sorumluluğun olmadığını düşündükleri tespit edilmiştir. Kendi mesleki gelişimlerine katkısı açısından danışmanını yetersiz bulan öğretmen adaylarının ise erişilebilirlik ve dönüt alma açısından sıkıntılarının olduğu görülmektedir. Öğretmen adaylarının vermiş oldukları cevaplara ilişkin bir kaçı alıntıya aşağıda yer verilmiştir. Ö2: Buradaki danışmanla pek görüşemedik. Ama beklentim de yoktu zaten. Ö3: Geri dönüt alamadık. Nasılız ne gibi eksiklerimiz var gibi şeyler söylenmeliydi. Tartışma Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının, dönem fark etmeksizin, genellikle iyi olduğu tespit edilmiştir. Bu durum öğretmen adaylarının kendilerini fen öğretimi konusunda oldukça yeterli gördüklerini ortaya koyar niteliktedir. Öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inancına ve bu inancı etkileyen etmenlere ilişkin görüşlerin belirlenmesi amacıyla yöneltilen görüşme sorularından elde edilen sonuçlar da fen öğretimi öz yeterlik inancı ölçeğinden elde edilen sonuçları destekler niteliktedir. Buna göre görüşme sürecinde vermiş oldukları cevaplarda da öğretmen adaylarının tamamı kendilerinin iyi bir öğretmen olacağını; ayrıca fen öğretiminde kullanılan yöntem-teknikleri yeterli bir şekilde uygulayabileceklerini belirtmişlerdir. Araştırmadan elde edilen bu sonuç öğretmen adaylarının fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının oldukça yüksek olduğunu ortaya koyar niteliktedir. Evans ın (2010) matematik öğretmenleriyle yapmış olduğu araştırmada da öğretmenlerin öz yeterlik inanç düzeyleri yüksek çıkmıştır. Benzer bir şekilde Aksu nun (2008) matematik öğretmen adaylarıyla yapmış olduğu araştırmada da öğretmen adaylarının öz yeterlik inançlarının yüksek seviyede olduğu tespit edilmiştir. Elde edilen bu sonuçların aksine Fettahlıoğlu, Güven, İnce Aka, Sert Çıbık ve Aydoğdu nun (2011) 2, 3 ve 4. sınıfta okumakta olan 127 fen bilgisi öğretmen adayı ile yapmış olduğu araştırmada, öğretmen adaylarının %85 inin fen öğretimine yönelik öz yeterlik inançlarının düşük olduğu tespit edilmiştir. Araştırmalardan elde edilen sonuç farklılıklarının, araştırmaların yapılmış olduğu farklı sınıf seviyeleri, branşlar ve öğrenci profilleri ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Araştırmada öğretmen adaylarının kendilerini fen öğretimi konusunda yeterli görmelerinin nedenine ilişkin; öğretmen lisesi mezunu olma, öğretmenliği isteyerek seçmiş olma, lisans sürecinde yeterli eğitim alma, öğrencilerle iyi iletişim kurma ve bir kurumda çalışma cevaplarını vermiş oldukları görülmektedir. Elde edilen bu sonuçta da görüldüğü gibi öğretmen adayları almış oldukları eğitim ve yeterlik düzeyleri arasında olumlu yönde bir ilişkinin olduğunu düşünmektedirler. Ayrıca bu mesleği isteyerek seçme/seçmeme konusunda yapmış oldukları açıklamalarda da öğretmen adaylarının, mesleği isteyerek seçme ya da seçmemenin mesleğe yönelik yeterlik inancını, dolayısıyla öğretim sürecini etkilemeyeceği görüşü içerisindedirler. Elde edilen bu sonuç, öğretmen adaylarının mesleği ister isteyerek, ister istemeyerek seçmiş olsunlar; yine de alınan eğitim ile mesleği yapma sürecinin ilişkili olduğunu düşündüklerini gösterir niteliktedir. Bu durum, üniversite tercihlerinin yapılması ve bunu takip eden süreç içerisinde öğrencilerin eğitim almış oldukları alanda kendilerini eğittiklerini ve buna bağlı olarak mesleğe yönelik yeterlik inançlarının bu süreçten etkilenmeyeceğini ortaya koyar niteliktedir. Ancak Gerçek, Yılmaz, Köseoğlu ve Soran ın (2006) biyoloji öğretmen adayları- 2446