MÜZİK TEORİSİ VE ARMONİ

ADIM ADIM UYGULAMALI MÜZİK TEORİSİ VE ARMONİ Başlangıçtan İleri Düzeye Doç. Dr. Serhat YENER Varol ÇİÇEK

Editör: Yrd. Doç. Dr. Köksal Apaydınlı Yazarlar: Doç. Dr. Serhat Yener Müzik Öğretmeni Varol Çiçek Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni ISBN 978-605-318-527-7 DOI 10.14527/9786053185277 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ağustos 2016, Ankara Yayın Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Görseli: http://tr.depositphotos.com İmaj ID: 103537234 Copyright: jukai5 Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Faks: 0312-3413050 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No:26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ Bu çalışma, gerek amatör ve gerekse profesyonelce müzik eğitimi süreçleri içerisinde bulunan bireylere, farklı bir kaynak olması düşüncesiyle ele alınmıştır. Müzik teorisi ile ilgili literatür tarandığında, diğer disiplinlere göre oldukça az kaynak olduğu tespit edilmiştir. Müzik bilimi içerisinde önemli bir yer tutan Müzik Teorisi ile ilgili bilgilerin, bir arada sistematik ve daha düzenli bir şekilde verilmesini amaçlayan bu kitap, müzik eğitimcileri ve öğrencilerine yardımcı kaynak olması amacıyla hazırlanmıştır. Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni isimli bu kitap, üç bölümden oluşmaktadır. Eserin I. bölümünde müziğin temel unsurlarına değinilmektedir. II. bölümde majör-minör diziler ve çeşitleri, dizinin derecelendirilmesi, aralık-akor bilgisi, kadans ve çeşitleri, III. bölümde ise; Armoni bilgileri, yedili akor ve çevrimleri, modülasyon ve kontrpuan gibi konular ele alınmıştır. Bu kitabın yazılmasındaki temel amaç; mesleki müzik yaşantısının gerektirdiği, müzik teorisi içerisinde yer alan, müziksel işitme okuma ve yazma, armoni ve kontrpuan konularında aşamalı olarak gerekli bilgi ve becerilerin kazandırılmasıdır. Bu müziksel davranışların kazandırılmasında kitapta yer alan teorik konular, örneklerle, ödevlerle ve daha sade bir dille anlatılmıştır. Bu düşüncelerden hareketle müzik eğitimi süreçleri içerisinde aktif olarak yer alan bireylerin, müziksel yaşantılarının her aşamasında kullanacakları bir eğitim kitabıdır. Meslektaşlarımızın iyi niyetlerinden güç ve cesaret alarak kaleme almaya çalıştığımız bu kitabın eksikliklerini, bu iyi niyetlere bırakıyor ve müzik eğitiminin layık olduğu yerlere ulaşmasında, bu eserin tüm müzik eğitimcileri ve öğrencilerine faydalı olmasını temenni ediyoruz. Doç. Dr. Serhat YENER Müzik Öğretmeni Varol ÇİÇEK

İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Giriş...1 1. BÖLÜM TEMEL MÜZİK BİLGİLERİ Müzikte Temel Unsurlar...3 Süre...4 Nota Şekilleri ve Porte Üzerinde Gösterilişi...6 Ek (İlave) Çizgileri...6 Anahtarlar (Açkı)...7 Ölçü - Ritim (Usûl)...8 Eksik Ölçü (Auftakt-Önel)...11 Ses Değiştirici (Altere) İşaretler...12 Hız (Hareket) Bildiren Terimler...13 Nüans (Gürlük) Terimleri...13 Nota Yazımında Kısaltmalar-Tekrar İşaretleri...15 Puandorg ( )...18 Süslemeler...19 a. Trill...19 b. Süsleme Notaları (Grace Notes)...19 c. Bend...19 d. Vibrato vib...19 e. Yukarı Mordan (Üst İşleme)...19 f. Aşağı Mordan (Alt İşleme)...19 g. Grupetto...20 Senkop (Aksatım)...20 a. Eşit Senkop...21 b. Eşit Olmayan Senkop...21 c. Aksak Senkop...21 Sesin Temel Özellikleri...21 İnsan Seslerinin Genişliği ve Ses Alanı...22 Müzikal Algılama ve İşitme...23 Metronom...24 Diyapazon...25

vi Adım Adım Uygulamalı vi Müzik Teorisi 2. BÖLÜM TEMEL MÜZİK TEORİSİ Müzik Teorisi......27 Tarihsel Süreçte Dizilerin Oluşturulması...27 Diziler ve Çeşitleri...28 Majör Diziler...28 1. Doğal Majör Dizi...28 2. Armonik Majör Dizi...29 3. Melodik majör Dizi...29 Minör Diziler...29 1. Doğal Minör...29 2. Armonik Minör...29 3. Melodik Minör...30 Ton-Tonalite...30 Diyezli Tonlar...31 Bemollü Tonlar...31 İlgili Minör Tonu Bulma...32 Dizinin Derecelendirilmesi...41 Aralık Bilgisi...42 a. Müzikte Aralık Kavramı, Çeşitleri ve Diziler...42 Tartım Çalışmaları...44 Solfej Çalışmaları - 1...45 Dikte Çalışmaları -1...47 Solfej Çalışması - 2...49 Aralıklarda Çıkıcılık ve İnicilik Kavramları...54 b. Aralık Çevrimleri...54 c. Uyumlu (Konsonans) ve uyumsuz (Dissonans) Aralıklar...56 Uyumsuz (Dissonans) Aralıklar...57 Aralık Çalışması - 1...59 Aralık Çalışması - 2...59 Tartım Çalışması - 2...60 Tartım Çalışmaları - 3...61 Solfej Çalışması - 3...62 Dikte Çalışması - 2...64 Akor Bilgisi...65 Artırılmış (Augmented) Akor...66 Eksiltilmiş (Diminished) Akor...66 Sustain 4 Akoru...66

İçindekiler vii Akor Çalışması-1...66 a) Akor Çevrimleri...67 Çevrim Akorları Çalışması...69 Kadans...69 a) Kırık Kadans...71 b) Genişletilmiş Kadans...71 3. BÖLÜM ARMONİ Temel Bilgiler...74 Beşli Akorlar...74 Tonâl Bir Dizide Derecelerin Adlandırılması...76 Beşli Akorların Partilere Dağıtımı...77 Armonik Kurallar...79 Akor Seslerinin Katlanma Durumları...80 Akor Kurma Şekilleri...80 Temel Akor Bağlantıları...81 Akor Bağlantılarında Derecelerin Durumları...81 Bas Partisinin Armonize Edilmesi...82 Soprano Partisinin Armonize Edilmesi...83 Birinci Çevrim (Altılı Akorlar)...84 İkinci Çevrim (Dört-Altı Akorları)...85 Partilerin Durum Değiştirmesi...85 Akora Yabancı Sesler...86 Yedili Akorlar...88 1. Majör Yedili Akor...89 2. Minör Yedili Akor...89 3. Eksiltilmiş Yedili Akor...90 4. Yarı Eksiltilmiş Yedili Akor...90 Majör Gamın Yedili Akorları...91 Doğal Minör Gamın Yedili Akorları...92 5. Dominant Yedili Akor Çevrimleri...92 Dominant Yedili Akor Çözülmesi...93 6. Sub Dominant Paraleli Yedili Akoru (Sp7-II7)...93 Sp7 li Akor Çevrimleri...94 7. Temelsiz Dominant Yedili Akoru (V7-VII7)...94 VII7 li Akor Çevrimleri...95

viii Adım Adım Uygulamalı viii Müzik Teorisi Uyumsuz Armoni (Disonans)...95 Köksüz Dominant 7 li Akoru...96 Dominant Dokuzlu Akor...96 Uyumsuz Armoni... 106 1. Dominant Yedili Akor... 106 Beş Sesli Akorlar (Dominant 9 lu Akorlar)... 109 Dominant 9 lu Akor Şifreleri... 110 Modülasyon (Geçki)... 111 a. Diatonik modülasyon... 112 b. Kromatik modülasyon... 112 2. Ritmik Modülasyon... 114 Alterasyon (Değişim)... 115 Napoliten Akoru... 116 Pikardi Üçlüsü... 116 Sekvens (Kalıp Yürüyüş)... 116 Marş Armoni... 117 Kontrpuan... 118 Kontrpuan Kuralları... 118 KAYNAKÇA...135

GİRİŞ Müzik kuramları eğitimi, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, Türkiye de de öteden beri müzik eğitiminin ana boyutlarından biri olup, köklü bir geçmişe, geniş bir kapsama ve yaygın bir uygulama alanına sahiptir. Mesleki müzik eğitimi veren kurum, kuruluş ve programlar çerçevesinde yapılagelen çalışmalar ve gerçekleştirilen etkinlikler yoluyla bu alanda, geçmişten günümüze artan bir hızla çok yönlü, çok boyutlu, zengin bir birikim olmuştur. Bu birikimin bir sonucu ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçların bir gereği olarak bu alanda, içinde bulunduğumuz dönemde yeni bir yapılanma sürecine girilmiştir. Böylece bu alan, kuramsal bilgiler ve dersler demeti olmanın ötesine geçerek, yeni bir yükseköğrenim dalı haline gelmiş bulunmaktadır. 1 Bu yeni durum ve oluşumun ilk aşamasında yapılması gereken ilk çalışmalardan biri, kuşkusuz, müzik kuramları ve eğitimi alanının kuram ve eğitim boyutlarıyla bir bütün halinde ele alınarak kavramsal temellerinin belirlenmesi ve genel kuramsal çerçevesinin çizilmesidir. Müzik yeteneğine sahip olma, temelde müzikal olma/müzikalite ile eş anlamlıdır ve müziğin kendi öz niteliklerini yaşama ve müziksel anlatımları estetik değerleri yönünden algılayıp değerlendirme ihtiyacı, bu ihtiyacı giderme gücü ve bu gücü kullanma yeteneği olarak tanımlanabilir. Müzik yeteneğinin kapsadığı başlıca özellikler arasında ise, müziksel işitme, ritm duygusu, aynı anda tınlayan iki ya da daha çok ses algılama/ çözümleme/yineleme, duyduğunu söyleme/çalma ve müziksel yaratıcılık sayılabilir. 2 Müzik teorisi, müziğin temel yapıtaşlarını; porte, nota, artikülasyon, açkılar, ton, gam, ritim, melodi ve armoniyi tanımlar. Diğer bir deyişle, müzik dilinin kurallarını belirler ve bunların nasıl kullanılacağını açıklar. 3 Müzik teorisi terimi genel olarak iki farklı ama birbiriyle ilgili anlamda kullanılır: 1. Müziğin temel yapıtaşları, 2. Bu yapıtaşları ile müziğin incelenmesi, sınıflandırılması ve hatta bestelenmesini konu alan bilim dalıdır. 1 Uçan, Ali, Müzik Eğitimi, Evrensel yay., s.142-143, Ankara, 2005 2 Uçan, A. Müzik Eğitimi: Temel Kavramlar- İlkeler- Yaklaşımlar, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Birinci Basım, S:16, Ankara, 1994.) 3 http://tr.wikipedia.org/wiki/müzik_kuram%c4%b1erş. Tarihi: 11 Mayıs 2010

1. BÖLÜM TEMEL MÜZİK BİLGİLERİ Bu bölümde müzikte kullanılan sesli ve sessiz süreler, porte, ilave (ek) çizgileri, anahtarlar (açkı), değiştirme işaretleri, hız (hareket) bildiren terimler, vurgu, nüans terimleri ve anlamları, tekrar işaretleri, uzatma (çoğaltma) noktası, dizinin derecelendirilmesi anlatılmıştır. Müzikte Temel Unsurlar Nota: Seslerin yüksekliklerini (incelik/kalınlık) ve sürelerini göstermeye yarayan işaretlerdir. Solfej: Notaları adlarıyla, sesleriyle ve süreleriyle okumaya denir. Bona: Notaları sadece adları ve süreleriyle okumaya denir. Müziği tek başına notalar oluşturmaz. Müzik eserleri, notaların zamansal organizasyonu ile anlam kazanır. Ritim: En geniş anlamında, müziğin zaman içinde akışına denir. Solfej çalışmaları notaların seslerini öğrenmemizi, bona çalışmaları ise notaların ritmik değerlerini öğrenmemizi sağlar. 1 Müzik temel olarak diklik (frekans), yoğunluk, süre ve tını olmak üzere dört ana unsurdan oluşur; Diklik, bir sesin ne kadar tiz ya da pest olduğunu ifade eder. Örneğin her nota ismi (Do, re, mi) farklı bir dikliğe sahiptir. Aynı nota isimleri de hangi oktavda bulunduklarına bağlı olarak farklı diklikleri ifade edebilirler. Akustik olarak birimi frekanstır. Yoğunluk, bir sesin gürlüğünü ifade eder. Müzikte nüans olarak da kullanılır (forte, piano, fortessimo vb). Akustik olarak birimi desibeldir. Süre, bir sesin ne kadar sürdüğünü ifade eder. Müzikte ikinin katları biçiminde ifade edilir (birlik, ikilik, dörtlük, sekizlik) ancak nota değerlerinin yanlarına konan noktalar sürenin kendi değerinin yarısı kadar daha uzamasını sağlar. Tını, bir sesin rengini ifade eder. Örneğin aynı oktavda aynı notayı aynı yoğunlukta ve aynı uzunlukta çalan bir kemanla bir flüt arasındaki fark tını farkıdır. Dört özellik içinde en karmaşık olan özellik budur. Akustik olarak tını, sesin doğuşkan (harmonik) yapısına bağlı olarak değişir. 1 http://www.erhanbirol.info/temelmuzikegitimi/tmb1.htm

Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni SÜRE Seslerin ve susların uzadıkları zaman bütünlüğüne süre denir. Bu tanımlamadan da anlaşılacağı gibi, iki türlü süre vardır; 1. Sesli Süre (Nota) 2. Sessiz Süre (Sus-es) 1. Sesli Süreler Müzikteki sesli süreler notalardır ve yedi türlü sesli süre şekli vardır. Notaların şekilleri, süre değerlerini belirtir. Aşağıda notaların şekillerine göre süre değerleri verilmiştir. Seslerin Süreleri ve Biçimleri Birlik Nota dört vuruş İkilik Nota iki vuruş Dörtlük Nota Bir vuruş Sekizlik Nota 1/2 vuruş Onaltılık Nota 1/4 vuruş Otuzikilik Nota 1/8 vuruş Altmışdörtlük Nota 1/16 vuruş Bir vuruşluk yani dörtlük notanın farklı kalıplarla örneklendirilmesi; değerindedir. Süresi en uzun olan birlik notadır ve dört vuruştur. Birlik nota her seferinde süresi ve vuruş sayısı ikiye bölünerek diğer değerleri oluşturur. Bu notalar süre olarak kendi isimlerini alırlar. Örnek; 2 lik nota 2 vuruştur, yani tınlama süresi 2 birim kadardır. Sayısal olarak da 2/4 bütünün yarısıdır (Birlik nota). Birlik notadan iki tane ikilik, dört tane dörtlük, sekiz tane sekizlik elde edilir diyebiliriz. Tersten de gidersek sekiz tane sekizlik nota bir tane birliğe denktir. 4

2. Sessiz Süreler Temel Müzik Bilgileri Müzikte sessiz süreler susma ile gösterilir ve işaretlenir. Türkçede susmak, susku ve es gibi benzer kelimelerle de belirtilir. Sesli notalar gibi sessiz notalarda da yedi susma işareti vardır. Birlik Sus dört vuruş İkilik Sus iki vuruş Dörtlük Sus bir vuruş Sekizlik Sus ½ vuruş Onaltılık Sus ¼ vuruş Otuzikilik Sus 1/8 vuruş Altmışdörtlük Sus 1/16 vuruş değerindedir. Sessiz (es) notalarda isminden de anlaşıldığı gibi müzik partisinde işaretlerin olduğu yerde ses kesilirsus(tur)ulur. Bu işaretlerin dizek üzerinde gösterimi aşağıdaki gibidir. Aşağıda 4/4 lük ölçü içerisinde yer alan suslar ve şekilleri örnek olarak gösterilmiştir. Birlik Sus 1 tane, İkilil Sus 2 tane, Dörtlük Sus 4 tane, Sekizlik Sus 8 tane, Onaltılık Sus 16 tane, Otuzikilik Sus 32 tane, Altmışdörtlük Sus 64 tanedir. Sesli ve sessiz süreler incelendiğinde vuruş değerleri aynı, ancak isimlerinin farklı olduğu görülmektedir. Aslında sesli sürelerde birlik nota, ikilik nota vb. iken, sessiz sürelerde ise birlik sus, ikilik sus gibi adlandırılmaktadır. Bir başka göze çarpan nokta da, sesli ve sessiz sürelerin isimleri katına kat artarken, zaman değerlerinin katına kat azalmasıdır. 5

Adım Adım Uygulamalı Müzik Teorisi ve Armoni Porte Kelime anlamı taşımak tır. Birbirine paralel beş çizgi ve dört eşit aralıktan oluşan, notaların yükseklik değerlerini ifade etmeye yarayan şekle porte denir. Portenin çizgi ve aralıkları aşağıdan yukarıya doğru sayılır. Buna göre alttaki ilk çizgiye 1. çizgi, ilk aralığa da 1. aralık denir. Portenin çizgi ve aralıklarına yazılan notalar, soldan sağa doğru okunur. Porte (Dizek) Nota Şekilleri ve Porte Üzerinde Gösterilişi Portenin çizgi ve aralıklarında bulunan notaların kulanım şekilleri aşağıda gösterilmiştir. Porte Çizgileri Üzerinde Bulunan Notalar ve Kullanım Şekilleri Portenin çizgileri üzerinde bulunan notalar 1.çizgi; mi, 2. çizgi; sol, 3. çizgi; si, 4. çizgi; re ve 5.çizgi; fa olmak üzere beş tanedir. Porte Aralıkları Üzerinde Bulunan Notalar ve Kullanım Şekilleri Portenin aralıklarına yazılan notalar, 1.aralık; fa, 2. aralık; lâ, 3. aralık; do ve 4. aralık mi olmak üzere dört tanedir. Ek (İlave) Çizgileri Porte (Dizek) üzerinde 5 çizgi ve 4 aralık, müzikte kullanılan seslerin bütününü ifade etmede yetersiz kalmaktadır. Bu durumda portenin 1. çizgisinin altına bir nota, 5. çizgisinin üstüne de bir nota ilave edildiğinde, ancak 11 nota ile müziksel duygularımızı ifade etmek zorunda kalırız. Ek çizgileri Ancak, porte üzerinde gösterilen 5 adet çizginin uzantıları tiz seslere doğru sonsuza ve pest seslere doğru da yine sonsuza doğru devam etmektedir. Ancak batı müziğinde kullanılan 12 adet notayı belli bir alan içerisinde göstermek için bu porte çizgileri 5 çizgi ile sınırlandırılmıştır. Bu sınır dışında kalan notaların gösterimi için, dışarıda kalan notanın üzerine ek bir çizgi konulur. Bu çizgi aslında sonradan eklenen bir çizgi değil, gerçekte oradan geçen asıl çizginin somutlaştırılmış biçimidir. Ek çizgiler, aslında 6