MTA Dergisi, 137, 91-97, 2008 ANADOLU'DA MADENCÝLÝÐÝN TARÝHÇESÝ; KÜTAHYA-GÜMÜÞKÖY'DE 3500 YILDIR SÜREN MADENCÝLÝK ÇALIÞMALARI Ahmet KARTALKANAT* ÖZ.- Kütahya-Gümüþköy'deki Eti Gümüþ tarafýndan iþletilen gümüþ iþletmesinin pasalarý arasýndan alýnan odun kömürünün C-14 analizinde yaþý 3534±24 yýl olarak belirlenmiþtir. Bu veri Kütahya-Gümüþköy'de ortalama olarak M.Ö. 1500 yýllarýndan beri madencilik yapýldýðýný gösteren önemli bir bulgudur. Bu bulgu, M.Ö. 12. yüzyýldan itibaren bölgede egemen olan Frigyalýlardan daha önce hüküm süren Hititlerin döneminde yataðýn iþletilmekte olduðunu göstermektedir. Anahtar kelimeler: Madencilik tarihçesi, Gümüþköy, Frigyalýlar, C 14 yaþlandýrma GÝRÝÞ MTA Genel Müdürlüðü tarafýndan yürütülen "Anadolu'da Madenciliðin Tarihçesi Projesi" kapsamýnda, ülkemizin deðiþik yörelerinde yaklaþýk 130 eski maden iþletmesinde çalýþmalar yapýlmýþtýr. Bu projeyle eski iþletmeler tarihlendirilmeye çalýþýlýrken, ayný zamanda yan kayaç, cevher, pasa ve curuflardan numune alýnarak, yeni bir yataðýn bulunabilme olanaklarý da araþtýrýlmýþtýr. Madenciliðin Anadolu'dan baþlayýp diðer bölgelere yayýldýðý bilim dünyasýnca genel bir kabul görmektedir. Anadolu, madenlerin çokluðu ve çeþitliliðinden dolayý madencilikle birlikte metal iþleme sanatýnýn en eski örneklerinin de görüldüðü bir yerdir. (Küçükerman, 1994) Ýnsanoðlu, tarihi boyunca, doðada bulduðu hammaddelerden yararlanmayý deneyerek taþ, aðaç, boynuz, kemik gibi maddelerden aletler yaparak avlanmayý ve beslenmeyi saðlamaya çalýþmýþtýr. Çakmak taþý ve obsidiyen gibi yonganabilir taþlarý ise biçimlendirerek bunlarý savunma aracý ve avcýlýkta kullanmýþlardýr. Ýlerleyen süreçte insanlar hematit, malahit ve benzeri cevherleri boya malzemesi olarak kullanmayý öðrenmiþlerdir.bunlarýn örnekleri Antalya Beldibi Maðarasý, Hayýtlýgöl, Sarýçýnar, Gaziantep-Þarklý Maðara ve Kars-Yazýlýkaya'da görülebilir. ANADOLU'DA MADENCÝLÝÐÝN TARÝHÇESÝ Günümüzden 12 bin yýl önce yerleþik düzene geçen insan, doðada bulduðu nabit bakýrý yerleþim yerlerine getirerek, onu soðuk þekilde döverek biçim vermeye çalýþmýþtýr. Insanýn Anadolu'da madencilikle tanýþmasý ve bu madenleri kullanmaya baþlamasýnýn ilk örnekleri Diyarbakýr- Hallan Çemi ve Çayönüdür. Hallan Çemi' de M.Ö. 9500-8700 döneminde Neolitik tabakalar arasýnda malahit cevher parçacýklarý, Çayönü tepesinde (M.Ö 8200-8000) bakýrdan yapýlmýþ 113 adet boncuk, býz parçalarý, küçük iðneler, ufak kürecikler ve aletler bulunmuþtur. Daha sonralarý bakýra ýsý verilerek kolayca þekillenmesinin saðlanmasý insanlýðýn yaþamýnda bir devrim olmuþtur. Yukardaki örnekler dikkate alýndýðýnda Anadolu'da madenciliðin yaklaþýk 10.000 yýl önce baþlamýþ olduðunu söylemek mümkündür. Takip eden dönemlerde, Aksaray-Aþýklý Höyük'te (M.Ö.7800-7600) bulunan 45 adet bakýr boncuk ile Urfa-Nevali Çori (M.Ö.7500) deki bir adet bakýr boncuk, Çayönün'de bulunan bakýr * Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü, Maden Etüt ve Arama Dairesi, kartalkanat@hotmail.com
92 Ahmet KARTALKANAT obje ve aletlerle birlikte Anadolu'da günümüzde bilinen en eski maden buluntularý olmayýp insanlýk tarihinin þimdiye kadar bilinen en eski örneklerini oluþtururlar. Konya - Çatalhöyük'te (M.Ö. 7000-6400) küçük bakýr objeler ve curuf parçalarý, Kýrklareli- Aþaðý Pýnar'da (M.Ö. 5700-5000) bakýr malahit parçalarý, Mersin-Yumuktepe (M.Ö. 5000-4900) de keski, balta, rulo baþlý iðne, vs; Burdur- Hacýlar'da (M.Ö. 4600-4300) bakýr boncuklarý, Karaman- Can Hasan'da (M.Ö. 4600-4400) bakýr objeler ve topuz baþý yurdumuzda tespit edilen diðer madencilik buluntularýndan bazýlarýný oluþturur (Çizelge 1). M.Ö. 4000 yýllarýndan itibaren Anadolu'nun bir çok yerinde madencilik faaliyetlerinde bir artýþ gözlenir. Bu dönemde maden ustalarý artýk yalnýz yüzeyden deðil, galeriler açarak yataklarýn derinliklerine inip cevher elde etmiþlerdir. Bu dönemde arsenikli bakýrla yapýlan eserler dikkati çekmektedir. Geç Kalkolitik (M.Ö. 4000-3000) dönemde, kurþun ve gümüþün, daha sonrasý ise altýnýn insanlýk tarihinde yerini almaya baþladýðý bilinmektedir. Anadolu'da ilk gümüþ buluntular Elazýð-Korucutepe ve Denizli - Beycesultan gibi yerleþkelerde ele geçmiþtir. M.Ö. 2800 yýllarýndan itibaren maden yataklarýnda galeriler açýlmýþ, elde edilen cevherler yataðýn yanýnda izabe edilmiþ ve yerleþim birimlerine taþýnarak ticareti yapýlmaya baþlanmýþtýr. Özellikle arsenikli bakýr alaþýmý bilinçli olarak elde edilmiþtir. Samsun-Ýkiztepe'de bulunan kabartmalý törensel mýzrak ucu, yüksek oranda arsenik içeren bir alaþýmdan yapýlmýþtýr. Ýlk Tunç Çaðý II'ye rastlayan bu dönemde, eserler açýk ya da kapalý kalýpla üretildiði gibi "Kaybolan Balmumu" yöntemiyle de yapýlmýþlardýr. Bu dönemin sonlarýna doðru, Anadolu madenciliðinde atýlan en önemli adým, bakýr ve kalayýn karýþýmý olan gerçek tuncun eser üretiminde kullanýlmýþ olmasýdýr. Tunç üretimi için gerekli olan kalay, Asurlular tarafýndan Anadolu'ya Mezopotamya' dan getirilmiþtir. Çizelge 1- Anadolu'da metal ve metal oksitlerin tarihçesi (Bilgi, 2004)
ANADOLU'DA MADENCÝLÝK 93 M.Ö. 3000 yýllarýndan itibaren demir ilk defa Anadolu'da kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Ancak yaygýn þekilde silah ile araç ve gereç yapýmýnda kullanýmý M.Ö. 2000-1000 yýllarý arasýna rastlar. Anadolu'nun ilk büyük merkeziyetçi krallýðý olan Hitit Ýmparatorluðu'nun M.Ö. 17. yy. da kurulmasýyla birlikte, demir madenciliðinde çok önemli geliþmelerin olduðu yazýlý belgelerden bilinmektedir. Hem Hitit çivi yazýlý tabletler, demir eþya, silah ve külçeler konusunda doyurucu bilgiler vermekte, hem de baþkent Boðazköy-Hattuþaþ' ta ortaya çýkarýlan çeþitli demir eþya ve silahlar bu dönemde demirden yapýlmýþ örneklerin biçimlerini sergilemektedir. Geç Hitit, Urartu, Frig ve Lidyalý'larýn hakim olduklarý Anadolu'da M.Ö. 9-6 yy. lar arasýnda, baþta Doðu Bölgesi olmak üzere geniþ bir coðrafi bölgede siyasi bir egemenlik kurmuþ olan Urartular, ayný zamanda Anadolu ve eski önasya dünyasýnýn en büyük madencilik krallýðý olarak da bilinmektedir. Doðu Anadolu Bölgesinde bulunan altýn, gümüþ, kurþun ve özellikle demir madeni yataklarý, Eskiçað'da ilk kez Urartu (Nairi) Krallýðý döneminde çok büyük oranda iþletilmiþtir. Demir madenciliði her ne kadar Hititlerin döneminde baþlamýþsa da geliþmesi ve yüksek bir seviyeye eriþmesi Urartular döneminde olmuþtur. Takip eden dönemlerde M.Ö. 1200 lerde Anadolu'ya gelen ancak siyasi bir birlik kurmalarý M.Ö. 750-300 yýllarýna rastlayan Frigyalýlar demir madenciliðinde (silah, alet, eþya) ileri bir geliþme göstermiþlerdir. Frig Krallýðý'nýn doðudan gelen atlý Kimmer kavimlerin akýnlarý ile çökmesinden sonra Batý Anadolu'da Manisa-Sardes merkezli siyasi bir birlik kuran Lidyalýlar, Batý Anadolu Bölgesindeki ünlü altýn ve gümüþ yataklarýndan önemli miktardan üretim yapmýþlardýr. Anadolu daha sonra sýrasýyla Pers, Bizans, Selçuklu ve Osmanlýlarýn hakimiyeti altýna girmiþ ve madencilik alanýnda çok çeþitli ve ileri düzeyde üretim yaplmýþlardýr. Anadolu'da gümüþ ve altýnýn daha ilk Tunç Çaðýndan itibaren bilindiði ve bu metallerden özellikle taký aðýrlýklý veya dini düþünceleri yansýtan eserlerin dövülerek yapýldýklarý ele geçen örneklerden anlaþýlmaktadýr. Baþlangýçta altýn ve gümüþ eserler doðada nabit olanak ele geçen külçelerden üretilmiþlerdir. Ancak takip eden dönemlerde kupelasyon yönteminin keþfedilmesinden sonra, gümüþ eser üretiminde önemli bir artýþ gözlenmiþtir. Eser üretiminde bazen altýn gümüþle birlikte kullanýlmýþtýr. Altýn ve gümüþün yoðun olarak döküm eser üretiminde kullanýlmasý M.Ö. 2. binyýlýn ilk çeyreðinden Asur Ticaret Kolorileri çaðýnda görülür. Daha geliþmiþ atölyeler bir Lidya Þehri olan Manisa- Sard'da ortaya çýkartýlmýþtýr. Bu atölyelerde yoðun olarak altýn, gümüþ veya altýn-gümüþ karýþýmý olan elektrumdan eserler üterilmiþtir. Anadolu oldukça zengin gümüþ madenlerine sahiptir. Bu madenlerden yapýlan gümüþ üretimi, birçok seyyah ve coðrafyacý tarafýndan övgüyle anlatýlmýþtýr. Gümüþ yataklarýndan yapýlan üretim, Anadolu'nun ihtiyacýný karþýladýðý gibi, doðuda Ýran, Güneyde Irak ve Suriye'ye ihraç edilmiþtir. Anadolu'da en büyük gümüþ üretimi yapýlan yerlerin baþýnda Batý Anadolu'da Uþak- Güre ile Kütahya bölgesi, Orta Anadolu'da Ankara-Iþýkdað, Orta Karadeniz Bölgesinde Amasya Gümüþhacýköy, Doðu Karadeniz bölgesinde Bayburt, Ýspir ve Gümüþhane, Orta Fýrat Bölgesinde Malatya ve Elazýð gelmektedir. GÜMÜÞKÖY YÖRESÝNÝN JEOLOJÝSÝ VE MADENCÝLÝK ÇALIÞMALARI Gümüþköy maden Yataðý, Kütahya ilinin 24 km batýsýnda, Köprüören kasabasýnýn 10 km kadar güneyinde bulunan Gümüþköy'ün güney batýsýnda yer almaktadýr (Þekil 1). Sahada en önemli cevherleþme alaný Aktepe kesimindedir. (Demirok, 1982). Ayrýca Tavukkýrantepe, Çukurgözü ve Sýðýreðreði tepe'de de cevherleþmeler vardýr (Þekil-2). Yörenin temelini Paleozoyik yaþlý þist ve mermerler oluþturur. Genellikle kuvars-serisit-klorit þistten oluþan birimde yer yer grafitli þistler de gözlenir. Þistlerin üzerine uyumsuzlukla gelen
94 Ahmet KARTALKANAT Þekil 1- Yer bulduru haritasý Þekil 2- Çalýþma alanýnýn jeoloji haritasý (Ildýz 1967)
ANADOLU'DA MADENCÝLÝK 95 Neojen istifi tüf, dolomit ve marnlardan oluþur (Kalafatçýoðlu, 1961) ve Ildýz (1967). Daha sonra silisifiye olan bu kayaçlar içindeki Ag cevherleþmesinin tenörü nisbeten daha fazladýr. Sahadaki Ag içerikli cevherleþme polimetalik (Ag-Sb-Pb- Zn-Ba) özelliktedir. Aktepe kesimindeki silisifiye tüfler Ag-Pb-Zn-Sb ve Ba içerirken, Sýðýreðreði tepe kesimindeki þistler ise Pb-Zn içermektedir. GÜMÜÞKÖY'DE ESKÝ MADENCÝLÝK ÇALIÞMALARI Gümüþ iþletmesinin yakýnýnda bulunan Gümüþköy curuf ve pasalarýn üzerinde kurulmuþtur. Köyün yakýnýnda ve içindeki curuflarýn arasýnda bakýrdan yapýlmýþ Osmanlý paralarýnýn bulunmasý, Aktepe ve Tavukkýrantepe'deki eski imalat çukurlarý ve galerilerde bulunan çanak ve çömlek parçalarý, cevher ergitme potalarý ve çeþitli hayvan kemikleri burasýnýn eski bir iþletme olduðunu, geniþ bir alana yayýlan pasa ve curuflar ise bu madenin eski çaðlardan beri iþletildiðini gösteren bulgulardýr. Bu iþletmede çeþitli araþtýrmacýlar çalýþmalar yapmýþlar. Bunlar; Fischbach (1900) sahaya yaptýðý gezi sonunda yazdýðý gözlem raporunda, Gümüþköy'ün evlerinin duvarlarýnda, yollarda birkaç metre derinliðe kadar cüruflar gördüðünü, köyün 5 km kadar batýsýnda koni þeklinde birçok çukurun olduðunu, bunlarýn muhtemelen eski iþletme kuyularýnýn baþlarý olabileceðini, burada altýn ve gümüþ iþletildiðini belirtmiþtir. Ziegler (1936)'in Gümüþköy'de yaptýðý çalýþmada, sahada galen ve barit parçalarýnýn serpinti halinde olduðunu, arazinin büyük bir kýsmýnda derinliði 3 m civarýnda olan ve yanyana bulunan birçok maden pasa ve artýðýna rastladýðýný, bu göstergelerin burada çok eskiden beri iþletmecilik yapýldýðýnýn kanýtý olduðunu belirtmiþtir. Bölgede çalýþma yürüten Pilz (1937) eski iþletmelere ait izlerin olduðunu, burada eski büyük bir madenin bulunduðunu ve iþletildiðini saptamýþtýr. Nitekim ayný iþletme alanýnda Yiðitgüden ve Friedrich (1981) yaptýklarý çalýþmada, arazinin pasalarla kaplý olduðunu, pasalar arasýnda ve eski galerilerde bol miktarda odun kömürü parçalarý ile pota kýrýklarý, testi parçasý ve kemiklerle birlikte bir bakýr çivi bulduklarýný ifade etmiþlerdir. Bu pasa tabakalarý arasýnda bulduklarý odun kömüründen C-14 yöntemiyle yaþýný 3900±85 yýl olarak tespit etmiþlerdir. Bu veri Gümüþköy'ün M.Ö. 2 bin yýllarýndan itibaren iþletildiðini gösteren en önemli kanýtlardan birisidir. Ayný bölgede Kaptan (1982) tarafýndan yapýlan bir baþka çalýþmada ise M.Ö. ikinci bin yýlýn baþlarýna ait olduðu ifade edilen galeriler kompleksi tespit edilmiþ ve bunun yeraltý madenciliðinin en eski buluntularýndan birisi olduðunu ifade etmiþtir. Aktepe madeninde cevher kýrma-öðütme taþlarý bulmuþ ve bu taþlarýn M.S. 2. yy ait olduðunu belirtmiþtir. Daha önce yapýlmýþ her iki çalýþmadan elde edilen sonuçlar, yeni yaþ bulgusunu destekler niteliktedir. YENÝ BÝR YAÞ BULGUSU Anadolu'da Madenciliðin Tarihçesi projesi kapsamýnda Kütahya-Gümüþköy'deki Eti Gümüþ tarafýndan iþletilen gümüþ iþletmesinin pasalarý arasýndan alýnan odun kömürünün yaþý Almanya' nýn Heidelberger Akademie der Wissenschaften laboratuvarlarýnda yapýlan C-14 analizinde 3534 ± 24 yýl olarak belirlenmiþtir (Çizelge 2). Bu veri Kütahya-Gümüþköy'deki gümüþ iþletmesinin, yaklaþýk M.Ö. 1500 yýllarýndan beri iþletilmekte olduðunu gösteren önemli bir bulgudur. Kuþkusuz bu tarih halen üretimin devam ettiði bu iþletmenin ilk iþletme tarihi deðildir, ancak bu tarih iþletmenin 3500 yýldýr üretimde olduðunu göstermektedir. Kütahya yöresi ilkçaðda batýdaki Assuva ile doðudaki Hitit topraklarý arasýnda yer almýþ olup, M.Ö. 12. yüzyýlda Frigya Krallýðýna baðlanmýþtýr (Ana Britannica, 1989). Bu bilgi Kütahya-Gümüþköy iþletmesinin Frigyalýlardan daha da önce iþletilmekte olduðunu gösteren önemli bir veridir.
96 Ahmet KARTALKANAT Çizelge 2- Almanya'nýn Heidelberger Akademie der Wissenschaften laboratuvarlarýnda yapýlan C-14 analiz sonuçlarý SONUÇLAR VE TARTIÞMALAR Kütahya - Gümüþköy Gümüþ iþletmesinin pasalarý arasýnda bulunan odun kömüründen alýnan numunenin C14 yöntemi ile yapýlan analizinde yaþý 3534±24 olarak belirlenmiþtir. Kütahya'nýn kuruluþ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.Ö. 1200 lerde Anadolu'ya gelen ve Hitit topraklarýna giren Frigya'lýlarýn egemenliðine girmiþtir. Bu durumda yataðýn M.Ö. 1500 yýllarýnda Hitit'ler döneminde iþletildiðini söylemek mümkündür. Kuþkusuz bu tarih yataðýn ilk iþletme tarihi deðildir. Zira Yiðitgüden ve Friedrich (1981) ayný iþletmenin farklý katmanlarýndan aldýklarý odun kömürü numunesinin C-14 yöntemi ile bulduklarý yaþýný 3900±85 olarak belirlemiþlerdir. Buda yataðýn yaklaþýk olarak 4000 yýldýr üretimde olduðunu, tarihi dönem itibariyle V. ve VI.Truva dönemine karþýt geldiðini ifade etmiþlerdir. Kaptan (1982) tarafýndan ayný bölgede yapýlan bir baþka çalýþmada M.Ö.2000 yýllarýnýn baþlarýna ait olduðunu belirttiði galeriler kompleksini tespit ettiðini belirtmiþtir. Bu çalýþmalardan elde edilen sonuçlar da bu yataðýn eskiden beri iþletildiðini göstermektedir ki tarafýmýzdan bulunan yaþ bulgusunu destekler niteliktedir. KATKI BELÝRTME Anadolu'da Madenciliðin Tarihçesi projesinde görev alýp yaptýklarý çalýþmalar ve katkýlar için Jeoloji Mühendisi Necip Pehlivan'a, Jeoloji Mühendisi Ýsmet Cengiz'e, Arkeolog Ergun Kaptan'a teþekkürü bir borç bilirim. Ayrýca, analizlerin yapýlmasýný saðlayan Doç. Dr. Ünsal Yalçýn'a, makalenin yazýya hazýrlanmasý ve düzenlenmesindeki katkýlarý için Jeoloji Mühendisi Yýlmaz Çelik'e teþekkür ederim. DEÐÝNÝLEN BELGELER Yayýna verildiði tarih, 29 Nisan 2008 Ana Britannica, 1989, Cilt 14, Syf. 190-191 Bilgi, Ö. 2004. Anadolu-Dökümün Beþiði, Ýstanbul. Demirok, M.H. 1982. Kütahya-Gümüþköy Maden Yataðý. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Haberler, sayý 1, 3-4 Ankara. Fischbach, W. 1900. Kütahya civarýndan Gümüþköy, kurþun-gümüþ madeni hakkýnda rapor. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Rapor, 374 (yayýmlanmamýþ) Ankara. Ildýz, T. 1967. Kütahya Gümüþköy 568 ve 137 Ruhsat Nolu Kurþun Sahalarýnýn Ön Rp. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Rapor No: 4260, (yayýmlanmamýþ), Ankara. Kalafatçýoðlu, A. 1961. Bilecik-Kütahya-Tavþanlý- Harmancýk-Ýnegöl arasýndaki bölgenin jeolojisi hakkýnda rapor. Maden Tetkik ve Arama Rapor No: 2821 (yayýmlanmamýþ) Ankara. Kaptan, E. 1982. Türkiye Madencilik tarihine ait Kütahya-Gümüþköy ve yöresini kapsayan buluntular. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Derg. No: 97/98, s.140-147, Ankara. Küçükerman, Ö.1994 Anadolu Sanayi ve Tasarým Tarihinin Ayak Ýzlerinde Maden Döküm Sanatý syf 9-11,Demirdöküm Yayýný Ýstanbul
ANADOLU'DA MADENCÝLÝK 97 Pilz, R. 1937. Þaphane, Muratdað ve Eðrigöz dað mýntýkalarýndaki müteaddit maden yataklarýnda yapýlan istikþaflar hakkýnda iptidai rapor. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Rapor No: 641 (yayýmlanmamýþ) s.15, Ankara. Ziegler, J. 1936. Kütahya-Gümüþköy mevkiindeki Barit-Galenit madenleri hakkýnda muhtasar rapor. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Rapor No: 535, (yayýmlanmamýþ), Ankara. Yiðitgüden, H.Y. ve Friedrich, G. 1981. Gümüþköy madeninin tarihçesi. Etibank Bülteni, 31, 4, Ankara.
BOÞ