T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2667 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1633 PARA VE BANKA Yazarlar Doç.Dr. Nilgün ÇA LARIRMAK USLU (Ünite 1) Prof.Dr. Fatih ÖZATAY (Ünite 2, 7, 8) Doç.Dr. Elif AKBOSTANCI (Ünite 3, 4) Yrd.Doç.Dr. Bilge Ka an ÖZDEM R (Ünite 5, 6) Editörler Doç.Dr. Nilgün ÇA LARIRMAK USLU Yrd.Doç.Dr. Bilge Ka an ÖZDEM R ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Dilek K lb y k Grafikerler Ayflegül Dibek Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Para ve Banka ISBN 978-975-06-1332-6 3. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 21.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Nisan 2013
çindekiler iii çindekiler Önsöz... K saltmalar... viii ix Para ve Finansal Sistem... 2 PARA VE PARANIN FONKS YONLARI... 3 Paran n De iflim Arac Olma Fonksiyonu... 3 Paran n Hesap Birimi Olma Fonksiyonu... 5 De er Saklama Arac Olma Fonksiyonu... 6 Parasal Büyüklükler... 6 ÖDEMELER S STEM N N GEL fi M... 8 Mal Para... 8 tibari Para... 8 Çek... 8 Elektronik Para... 9 F NANSAL S STEM VE EKONOM... 9 Finansal Sistemin Temel fllevleri... 11 Riskin Paylafl lmas... 11 Likidite... 12 Bilgi Aktar m... 12 F NANSAL VARLIKLAR... 12 F NANSAL KURUMLAR... 14 Mevduat Toplayan Kurumlar... 14 Sigorta ve Emeklilik Fonlar... 15 Borsa Arac Kurumlar... 16 Di er Yat r m Arac lar... 16 F NANSAL P YASALAR... 17 Borç ve Ortakl k Piyasalar... 17 Birincil ve kincil Piyasalar... 17 Organize ve Tezgâh Üstü Piyasalar... 18 Spot ve Vadeli Piyasalar... 18 Para ve Sermaye Piyasalar... 19 DÜNYA DA MERKEZ BANKACILI ININ GEL fi M... 19 Özet... 21 Kendimizi S nayal m... 23 Yaflam n çinden 1... 24 Yaflam n çinden 2... 24 Okuma Parças..... 27 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 28 S ra Sizde Yan t Anahtar... 28 Yararlan lan Kaynaklar... 29 Mali Varl k Fiyatlar n n Belirlenmesi... 30 FA Z HADD N N BEL RLENMES... 31 Baz Kavramlar... 31 Bugünkü De er... 31 Vadeye Kadar Verim... 32 Getiri Oran... 33 Reel Faiz Haddi... 34 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Faiz Haddinin Belirlenmesi... 36 Tahvil Talebi... 36 Tahvil Arz... 37 Denge... 38 Risk ve Faiz... 38 K sa Vadeli Faiz Hadleri le Uzun Vadeli Faiz Hadleri Aras ndaki liflki... 39 Bekleyifller Kuram... 40 Vade Primi... 42 DÖV Z KURUNUN BEL RLENMES... 43 Nominal ve Reel Döviz Kuru... 43 Sat n Alma Gücü Paritesi... 44 Kapsanmam fl Faiz Haddi Paritesi... 46 Türkiye Tahvili Tutarsa Bekledi i Getiri... 46 ABD Tahvili Tutarsa Bekledi i Getiri... 46 Denge... 47 Özet... 51 Kendimizi S nayal m... 53 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 54 S ra Sizde Yan t Anahtar... 54 Yararlan lan Kaynaklar... 55 3. ÜN TE Finansal Kurumlar ve Piyasalar... 56 F NANSAL S STEM N filey fi... 57 EKS K B LG : TERS SEÇ M VE AHLAK TEHL KE... 58 Ters Seçim... 59 Kullan lm fl Araba Piyasas : Limon Piyasas... 59 Ters Seçim Sorununun Çözüm Yollar... 60 Ahlaki Tehlike... 61 Ortakl k Piyasalar nda Ahlaki Tehlike: Asil-Vekil Problemi... 61 Asil-Vekil Sorununun Çözüm Yollar... 62 Borç Piyasalar nda Ahlaki Tehlike... 63 Batmas na zin Verilemeyecek Kadar Büyük Olmak: Finansal Kurumlarda Ahlaki Tehlike... 64 F NANSAL S STEM N KT SAD ANAL Z... 64 F NANSAL GEL fime VE KT SAD AKT V TE... 69 F NANSAL KR ZLER... 71 Finansal Kriz Modelleri... 72 Finansal Krizlerin Ekonomik Aktiviteyi Etkileme Kanallar... 73 Finansal Krizlerin Bulafl c l... 74 Sürü Davran fl... 75 Ticari Ba lar... 75 Finansal Ba lar... 76 Türkiye de Finansal Krizler... 76 F NANSAL P YASALARIN DÜZENLENMES VE DENETLENMES... 77 Özet... 79 Kendimizi S nayal m... 81 Yaflam n çinden... 82 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 83 S ra Sizde Yan t Anahtar... 84 Yararlan lan Kaynaklar... 85
çindekiler v Bankac l k Sektörü ve Banka Yönetimi... 86 BANKACILIK SEKTÖRÜ B LANÇOSU... 87 Varl klar... 88 Rezervler (Nakit Varl klar)... 88 Menkul K ymetler... 89 Krediler... 89 Yükümlülükler... 90 Mevduatlar... 90 Kullan lan Krediler... 91 Repo fllemlerinden Sa lanan Fonlar... 91 Özkaynaklar... 92 Türkiye de Bankac l k Sektörü Bilançosundaki Önemli Kalemlerin Geliflimi... 93 TEMEL BANKACILIK... 95 BANKA YÖNET M... 96 Likidite Yönetimi... 97 Varl k Yönetimi... 99 Yükümlülük Yönetimi... 100 Özkaynak Yönetimi... 100 Risk Yönetimi... 103 Likidite Riski... 103 Kredi Riski... 103 Faiz Riski... 104 Piyasa Riski... 105 Kur Riski... 106 Özet... 107 Kendimizi S nayal m... 109 Yaflam n çinden 1... 110 Yaflam n çinden 2... 110 Okuma Parças... 111 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 112 S ra Sizde Yan t Anahtar... 112 Yararlan lan Kaynaklar... 113 Para Arz n n Belirlenmesi ve Para Piyasas nda Denge... 114 PARA ARZININ BEL RLENMES... 115 PARA ARZININ BEL RLENMES YÖNÜYLE MERKEZ BANKALARI... 116 Merkez Bankas ve Parasal Taban n Kontrolü... 117 Merkez Bankalar n n Bilançolar na Ayr nt l Bir Bak fl: TCMB Analitik Bilançosu Örne i... 119 PARA ARZININ BEL RLENMES YÖNÜYLE BANKACILIK SEKTÖRÜ... 122 Mevduat Yarat lmas : Çok Say da Banka... 125 Mevduat Çarpan... 127 PARA ÇARPANININ ELDE ED LMES... 129 PARA P YASASINDA DENGE... 131 Para Piyasas nda Denge ve Faiz Oran n n Belirlenimi... 134 Özet... 137 Kendimizi S nayal m... 138 Okuma Parças... 139 4. ÜN TE 5. ÜN TE
vi çindekiler Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 140 S ra Sizde Yan t Anahtar... 141 Yararlan lan Kaynaklar... 141 6. ÜN TE 7. ÜN TE Para Politikas ve Parasal Aktar m Mekanizmalar... 142 PARASAL AKTARIM MEKAN ZMASI... 143 Faiz Kanal... 143 Döviz Kuru Kanal... 144 Kredi Kanal... 145 Banka Kredileri Kanal... 145 Bilanço Kanal... 145 Varl k Fiyatlar Kanal... 147 Parasal Aktar m Mekanizmas nda Gecikme Sorunu... 148 MAL YE POL T KASI VE PARA POL T KASI ARASINDAK ETK LEfi M... 150 Kamu Borcu ve Aç klar n Finansman... 150 Sevimsiz Monetarist Aritmetik... 152 Mali Bask nl k ve Parasal Bask nl k... 153 ENFLASYON VE ENFLASYONUN MAL YETLER... 153 Enflasyonun Hesaplanmas ve Fiyat Endeksleri... 154 Beklenmeyen Enflasyonun Maliyetleri... 156 Beklenen Enflasyonun Maliyetleri... 157 Deflasyon ve Likidite Tuza... 157 Deflasyonun Ortaya Ç k fl... 158 Deflasyon ve Likidite Tuza : Japonya Örne i... 159 Özet... 162 Kendimizi S nayal m... 164 Yaflam n çinden 1... 165 Yaflam n çinden 2... 166 Okuma Parças... 166 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 167 S ra Sizde Yan t Anahtar... 168 Yararlan lan Kaynaklar... 168 Merkez Bankas Ba ms zl ve Para Politikas Rejimleri.. 170 MERKEZ BANKASI BA IMSIZLI I... 171 Araç ve Amaç Ba ms zl... 172 Ekonomik Ba ms zl k... 172 Politik Ba ms zl k... 172 Ba ms zl n Önemi... 172 Türkiye de Merkez Bankas Ba ms zl... 173 PARASAL KONTROL... 174 DÖV Z KURUNA DAYALI REJ MLER... 176 Resmi Dolarizasyon... 176 Para Kurullar... 177 Sabit Döviz Kuru Rejimleri... 178 Dalgal Döviz Kuru Rejimleri... 179 ENFLASYON HEDEFLEMES... 179 Klasik Enflasyon Hedeflemesi... 180 Amaç... 180 Üretim, Talep ve Faiz Haddi... 181
çindekiler vii Enflasyon ve Üretim... 182 Merkez Bankas n n Politika Faizini Belirlemesi... 182 Enflasyon Hedeflemesinde Yeni Aray fllar... 184 Enflasyon Hedeflemesinin Ön Koflullar... 185 fieffafl k ve Hesap Verme... 186 Tasar m... 187 Türkiye de Enflasyon Hedeflemesi... 187 Özet... 189 Kendimizi S nayal m... 190 Yaflam n çinden 1... 191 Yaflam n çinden 2... 192 Yaflam n çinden 3... 192 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 193 S ra Sizde Yan t Anahtar... 194 Yararlan lan Kaynaklar... 195 Para Politikas n n Amaçlar ve Araçlar... 196 PARA POL T KASININ AMAÇLARI... 197 Fiyat stikrar... 197 Finansal stikrar... 198 Di er Amaçlar... 200 TCMB nin Amaçlar... 202 PARA POL T KASININ ARAÇLARI... 203 Koridor Sistemi ve Politika Faizi... 203 Bankac l k Sisteminin Likidite Talebi ve Likidite Arz... 205 Likidite Yönetimi... 206 Zorunlu (Munzam) Karfl l k Oran... 207 Makro-sak ngan Araçlar... 207 Aç k Piyasa fllemleri... 208 Reeskont Kredileri... 209 letiflim Politikas... 209 Döviz Kuru Politikas Araçlar... 210 TCMB nin Araçlar... 211 Zorunlu Karfl l k Sistemi... 211 Koridor Sistemi ve Politika Faizi... 212 Aç k Piyasa fllemleri... 213 Reeskont Kredisi ve Reeskont Faiz Oran... 213 letiflim Politikas... 213 Döviz Müdahaleleri ve haleleri... 213 Özet... 214 Kendimizi S nayal m... 215 Yaflam n çinden... 216 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 217 S ra Sizde Yan t Anahtar... 217 Yararlan lan Kaynaklar... 218 8. ÜN TE Sözlük... 219
viii Önsöz Önsöz Para ve banka dersi, ülkemizdeki iktisat ve iflletme a rl kl e itim veren tüm fakültelerde zorunlu ya da seçimlik ders olarak okutulmaktad r. Editörlü ünü yapm fl oldu umuz Para ve Banka kitab ; iktisat e itimi alan ö rencilerin para ve bankac l k konusundaki bilgilerini artt rmalar na, bu bilgileri analitik olarak de erlendirmelerine ve güncel uygulamalar n ard nda bulunan faktörleri daha net anlamalar na ve de erlendirmelerine yard mc olmak amac yla tasarlanm flt r. Bu kapsamda haz rlad m z kitab m z sekiz üniteden oluflmaktad r. lk ünite olan Para ve Finansal Sistemin içeri i para ve bankac l k sektöründe yer alan temel kavramlar n de erlendirilmesine ve bu kavramlar aras nda var olan iliflkilerin anlafl lmas na yöneliktir. kinci ünite, Mali Varl k Fiyatlar n n Belirlenmesi bafll n tafl maktad r. Faiz ve döviz kuru gibi günlük yaflam m z n ayr lmaz bir parças olan iki temel iktisadi de iflken derinlemesine analiz edilmifl ve bu de iflkenlerin nas l belirlendikleri tart fl lm flt r. Finansal Kurumlar ve Piyasalar, bafll kl üçüncü ünitede finansal sistemin temel parçalar olan finansal kurumlar n ve finansal piyasalar n türleri ve ifllevleri hakk nda ayr nt l bilgi verilmifltir. Ayr ca bu ünitede dünyada ve Türkiye de finansal sistemin yap s hakk nda de erlendirmeler yap lm flt r. Bankac l k Sektörü ve Banka Yönetimi bafll n tafl yan dördüncü ünite; bankac l k sektörünün iflleyiflini, banka bilançolar n n temel kalemlerini, banka yönetiminin temel sorunlar n aç klamaktad r. Kitab m z n beflinci ünitesi Para Arz n n Belirlenmesi ve Para Piyasas nda Denge ismini tafl makta ve içerik olarak temelde, merkez bankas bilançosu ve parasal taban aras ndaki iliflkiyi, bankalar n para yarat lmas ndaki rolünü ve para piyasas n n iflleyiflini konu edinmifltir. Alt nc ünite, Para Politikas ve Parasal Aktar m Mekanizmalar ismini tafl - maktad r. Merkez bankalar n n para politikas uygulamalar n n reel ekonomiyi nas l etkiledi i ve ça dafl para politikas uygulamalar içerisinde oldukça önemli bir yere sahip olan fiyat istikrar kavram üzerine odaklanmaktad r. Yedinci ünite ise Merkez Bankas Ba ms zl ve Para Politikas Rejimleri bafll alt nda, öncelikle merkez bankas ba ms zl kavram n tart flmakta, daha sonra parasal kontrol rejiminin ve farkl döviz kuru rejimlerinin üzerinde durmaktad r. Küresel krizden önce ço u merkez bankas n n uygulad enflasyon hedeflemesi rejimi anlat lmaktad r. Bu bölümde ayr ca küresel krizden sonra ortaya ç kan yeni para politikas rejimleri aray fllar na iliflkin tart flmalarda yer almaktad r. Kitab m z son ünitesi olan Para Politikas n n Amaçlar ve Araçlar ünitesi para politikas n n ulaflmak istedi i amaçlar, iktisadi aç dan finansal istikrar ve fiyat istikrar n n önemini ve bu amaçlara ulaflabilmek için merkez bankalar n n sahip olduklar araçlar incelemektedir. Kitab n içeri inin haz rlanmas sürecinin bafl ndan, dizgiye girdi i son aflamaya kadar de erli öneri ve fikirleriyle önemli ölçüde katk da bulunan, her zaman yol gösterici olan de erli yazarlar m z Say n Prof.Dr. Fatih ÖZATAY ve Say n Doç.Dr. Elif AKBOSTANCI ya ne kadar teflekkür etsek azd r. De erli katk lar ndan dolay Rektörümüz Say n Prof.Dr. Davut AYDIN a, ö retim tasar mc lar Prof.Dr. Cengiz Hakan AYDIN ve Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç KUM- TEPE ye ve baflta Ufuk ÖNCE olmak üzere Aç kö retim Fakültesi dizgi biriminin de erli ekibine çok teflekkür ediyoruz. Editörler Doç.Dr. Nilgün ÇA LARIRMAK USLU Yrd.Doç.Dr. Bilge Ka an ÖZDEM R
K saltmalar ix K saltmalar AB ABD BDDK BOJ D BS DPT ECB FED GSYH IMF MKB LIBOR TBB TCMB TMSF TÜFE TÜ K ÜFE : Avrupa Birli i : Amerika Birleflik Devletleri : Bankac l k Denetleme ve Düzenleme Kurulu : Japonya Merkez Bankas : Devlet ç Borçlanma Senedi : Devlet Planlama Teflkilat : Avrupa Merkez Bankas : ABD Merkez Bankas : Gayrisafi Yurtiçi has la : Uluslararas Para Fonu : stanbul Menkul K ymetler Borsas : Londra bankalararas borç verme faiz oran : Türkiye Bankalar Birli i : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu : Tüketici Fiyatlar Endeksi : Türkiye statistik Kurumu : Üretici Fiyatlar Endeksi
1PARA VE BANKA Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Paray, fonksiyonlar n da içerecek flekilde tan mlayabilecek, Ödemeler sisteminin geliflim aflamalar n tart flabilecek, Finansal sistemin temel unsurlar yla birlikte iflleyiflini aç klayabilecek, Finansal varl klar ay rt edebilecek, Finansal kurumlar n çeflitlerini ve nas l arac l k yapt klar n aç klayabilecek, Finansal piyasalar s n fland rabilecek, Merkez bankac l n n geliflimini betimleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Paran n Fonksiyonlar Ödemeler Sistemi Mal Para tibari Para Çek ve EFT Finansal Kurumlar Ticari Bankalar Kat l m Bankalar Sigorta çindekiler Kamu ve Özel Emeklilik Fonlar Yat r m Arac lar Finansal Kiralama Faktöring Tüketici Finansman fiirketleri Varl k Yönetimi fiirketleri Finansal Sistemin fllevleri Merkez Bankas Dolayl ve Dolays z Finans Dolafl mdaki para Emisyon M1 M2 M3 Para ve Banka Para ve Finansal Sistem PARA VE PARANIN FONKS YONLARI ÖDEMELER S STEM N N GEL fi M F NANSAL S STEM VE EKONOM F NANSAL VARLIKLAR F NANSAL KURUMLAR F NANSAL P YASALAR DÜNYADA MERKEZ BANKACILI ININ GEL fi M K
Para ve Finansal Sistem PARA VE PARANIN FONKS YONLARI ktisatç lar paray, mal ve hizmet al m nda ve borçlar n ödenmesinde genel kabul görmüfl bir nesne olarak tan mlar. Farkl bir ifadeyle para, de iflimlerde genel kabul gören herhangi bir nesnedir. Bir nesnenin mal ve hizmet al m nda ve borçlar n ödenmesinde genel kabul görmesi için baz özellikleri olmas gerekmektedir. Tarihsel süreçte para olarak kabul edilen nesnelerin neler oldu una bakt m zda bunlar n üç temel özelli i oldu unu görmekteyiz: Birincisi, de iflim arac olarak kullan lmaktad rlar. kincisi, hesap birimidirler ve üçüncüsü, de er saklama arac olma fonksiyonunu sa lamaktad rlar. Paran n De iflim Arac Olma Fonksiyonu Paran n olmad bir ekonomi düflünelim. htiyac n z olan mallar ve hizmetleri nas l edineceksiniz? Para kullan lmadan mallar n ve hizmetlerin yine mallar ve hizmetler ile de ifltirilmesine takas ad verilir. Takas ekonomisinde her fleyden önce ihtiyac n z olan mal ve hizmetleri elde etmek için sizin de sunaca n z bir mal ya da hizmet olmal d r. Örne in bir üreticinin bu day n pazara götürdü ünü ve bunun karfl l nda ayakkab almak istedi ini düflünelim. Bu day n ayakkab ile de- ifltirmek için pazarda ayakkab satan ve karfl l nda bu day almak isteyen birini bulmas gerekiyor. Bulamazsa? Böyle karfl l kl bir ihtiyaç iliflkisi ortaya ç kmazsa üçüncü bir kiflinin sizin ihtiyaçlar n z n efllefltirilmesinde yard mc olarak devreye girmesi gerekiyor. fians eseri, üçüncü kifli bu day peynirle takas etmek, ayakkab sahibi de ayakkab karfl l peynir almak istesin. Bu büyük tesadüf gerçekleflirse bu day sahibi peynir sahibine bu day n vererek karfl l nda peynir al p peyniri de peynire ihtiyac olan ayakkab c ya verip karfl l nda kendi ihtiyac olan ayakkab y alabilir. Ancak pek çok mal n üretildi i ekonomilerde karfl l kl ihtiyaçlar n eflleflmesinin bu kadar kolay olmad hatta nerdeyse olanaks z oldu u aç kt r. Üstelik bir sonraki alt bölümde anlat laca gibi takas ekonomisinde de iflim yap labilmesi için mallar n birbirleri cinsinden fiyatlar n n bilinmesi gerekir. Mesela yukar daki örnekte, bu day n peynir, peynirin ayakkab ve ayakkab n n bu day cinsinden fiyat n n bilinmesi gerekiyor ki de iflim yap labilsin. lk bak flta, bu day n peynir ve peynirin ayakkab cinsinden fiyat n n bilinmesi yeterli gibi. Oysa öyle de il. Son ifllemde bu day sahibi, bu day n verip karfl l nda ald peyniri, ayakkab sahibine vererek ayakkab alabilmesi için, önceden bu day n n ayakkab cinsinden de erini bilebilmeli ki bu iflleme bafllas n. Zira onun amac bu day
4 Para ve Banka De iflim Arac Olma Fonksiyonu: Ödemeler sistemi içerisinde tüm ifllemlerde kullan labilir olma özelli i. verip peynir almak de il, ayakkab almak. Çok say da mal ve hizmet oldu unda ise bilinmesi gereken fiyat say s çok büyük ölçüde artmakta ve takas son derece zorlaflt rmaktad r. Dolay s yla, takas ekonomisinin ortaya ç kard yüksek bir ifllem maliyeti vard r. fllem maliyeti, bu tarz efllefltirmelerin do urdu u zaman kayb ndan kaynaklanmaktad r. Takas ekonomisinin yaratt bu büyük zorluk, herkesin de iflimlerde kabul etti i bir nesnenin bulunmas yla ortadan kalkm flt r. Bu nesne önceleri bir mal olmufltur. De iflimlerde kullan lan ve dolay s yla genel kabul gören bu mala, mal para ad n veriyoruz. Mal paralar n ilk olarak 4500 y l kadar önce Mezopotamya ve M - s r da ortaya ç kt öne sürülüyor. Tarihe bak ld nda deniz kabu u, büyük bafl hayvanlar, balina difli, çeflitli baharatlar, fildifli, papirüs gibi farkl nesnelerin para yerine geçti ini görüyoruz. Kuzey Amerika da deniz kabuklar ndan yap lan wampum denen boncuklar buraya ilk yerleflenler taraf ndan para olarak kullan lm fl. M s r daki papirüs ile Afrika daki deniz salyangozu kabuklar di er eski para çeflitleri aras nda say labilir. Takas ekonomisinin zorlu unu yenmek için, sigara da para yerine geçmifl. kinci Dünya Savafl nda Almanlar n kurduklar esir kamplar nda, müttefik askerleri kendilerine verilen sabun, fleker, sigara ve benzeri mallar takas etmek için sigaray kullanm fllar. Yani, her mal n sigara cinsinden fiyat varm fl. Mal paralar de iflimlerde genel kabul görüyorlar. Genel kabul görme, bir nesnenin de iflim arac olabilmesi için en önemli özellik. Ancak de iflim arac olarak kullan lacak nesneden beklenen baflka özellikler de var. Bugün kulland m z madeni paralar düflünün: 1 lira, 50 kurufl, 25 kurufl gibi: Bölünebilirler. Bir liray iki tane 50 kurufla çevirebilirsiniz söz gelimi. Oysa tarihte de iflim arac olarak kullan lan bir ine i düflünün. Sat n alaca n z her mal n karfl l bir inek de il ki. Bu durumda ne yapacaks n z? ne i ortas ndan m keseceksiniz? Bir de iflim arac n n bölünebilir olmas gerekti i aç k. Peki, çarfl pazar gezecekseniz ine i hep yan n zda tafl man z gerekmiyor mu? Öyle ya para o. Bu da kolay bir ifl olmasa gerek. Dolay s yla, de iflimlerde genel kabul görecek bir nesnenin tafl nabilir de olmas gerekiyor. Aç k ki bir mal paran n yan n zda tafl d n z sürece bozulmamas gerekiyor. Bozulursa, mal paran z n baflkalar nca kabul görmeyece i ortada. De iflimlerde kabul görmesi için bir nesnenin belli bir standard n n olmas gerekiyor. Bu da aranan bir di er özellik. Mesela ine i kilo ile tartabilirsiniz; fildiflinin boyunu ölçebilirsiniz. Ama ine in sa l, fildiflinin kalitesi için ilk bak flta bir fley söylemek mümkün olmayabilir. Tarihte kullan lan mal paralar n de iflime u ramalar n n en önemli nedenlerinden biri, flüphesiz bu özellikleri sa lama dereceleri ile ilgili. nsano lu bölünebilen, kolayl kla standardize edilebilen, tafl nabilen ve bozulup kokmayan nesneler aram fllar. Bu aray fl onlar de erli madenlere yöneltmifl. De erli madenler ve onlardan yap lan sikkeler ve benzerleri, sözü edilen özelliklerin çok önemli bir k sm n tafl yorlar çünkü. Alt n ve gümüfl sikkelerin kullan m na M.Ö. 560 y l nda Likya da, yani Anadolu da rastlan yor. Kâ t paran n ilk ortaya ç k fl da alt n standard yla oluyor. On dokuzuncu yüzy l n sonlar ndan Birinci Dünya Savafl na kadar olan dönemde genellikle paran n alt n karfl l var. Daha sonra kullan m de eri olmayan paraya geçiliyor. Bugün kulland m z paran n kendi de eri d fl nda bir de- eri yok; bu nedenle itibari para olarak adland r l yor. Bir ülkede itibari paran n herkes taraf ndan kabul edilmesinin temel nedeni, devletin yasal olarak o paray de iflim arac olarak ilan etmesidir.
1. Ünite - Para ve Finansal Sistem S ORU 5 Tarih boyunca farkl nesneler para olarak kabul edilmifl ve de iflim arac olma ifllevini yerine getirmifltir. Bir nesnenin de iflim arac olma ifllevini yerine getirebilmesi için tafl mas gereken özellikler; tafl nabilir ve bölünebilir olma, bozulmama ve bir standarda sahip olma fleklinde belirtilebilir. Paran n Hesap Birimi Olma Fonksiyonu AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Ekonomide çok say da mal ve hizmet vard r. Bir ekonomideki mallar n ve hizmetlerin fiyatlar n para birimi cinsinden ölçeriz. Dolay s yla, para bir hesap birimi dir. Bu, paran n ikinci temel fonksiyonudur. Bir ekonomide para K birimi T Alira P ise mal ve K T A P hizmetlerin fiyatlar lira, para birimi inek ise mal ve hizmetlerin fiyatlar inek cinsinden belirlenecektir. Bu durumda, bir önceki bölümdeki örnekte oldu u gibi peynirin bu day, ayakkab n n peynir ve bu day n da ayakkab TELEV ZYON cinsinden de erinin bilinmesine gerek kalmayacakt r. TELEV ZYON Paran n olmad bir takas ekonomisinde mal say s artt kça birbirleri cinsinden bilinmesi gereken fiyat, yani göreli fiyat say s da katlanarak artacakt r. Mesela ekonomide sadece iki mal oldu unda, birinci mal n ikinci mal cinsinden fiyat - NTERNET NTERNET n bilmek yeterli olacakt. Zira ikinci mal n birinci mal cinsinden fiyat da bunun tersidir. Üç mal oldu unda ise birinci mal n ikinci ve üçüncü mal cinsinden fiyatlar ile ikinci mal n üçüncü mal cinsinden fiyat gerekli olacakt. Bu durumda, iki mal oldu unda bir göreli fiyat, üç mal oldu unda ise üç göreli fiyat bilmek yetecekti. Mal say s dörde ç kt nda bilinmesi gereken göreli fiyat say s alt olacakt. Mal say s art r larak bilinmesi gereken göreli fiyat say s hesaplan rsa, matematiksel bir genelleme yapmak mümkün olur. Genellenirse, n tane mal oldu unda n (n-1)/2 adet göreli fiyat n bilinmesi gerekecekti. Örne in, 10.000 adet mal ya da hizmet varsa bu durumda 10.000 (10.000-1)/2 = 49.995.000 göreli fiyat n bilinmesine ihtiyaç olacakt. Gerçek bir ekonomideki mal ve hizmet say s n düflünürseniz, bilinmesi gereken fiyat say s n n inan lmaz ölçülere ç kaca n rahatl kla anlayabilirsiniz. Elinizde bir liste olsa bile, istedi iniz herhangi bir mal ya da hizmetin fiyat n n, baflka bir mal ya da hizmet cinsinden fiyat n bulman z n, b rak n saatlerce, günlerce sürebilece i ortaya ç kar. Bu da çok büyük bir ifllem maliyetidir. Üstelik böyle bir listenin yap labilirli i de pek yok. Yüksek enflasyon ortamlar hariç, bir mal n fiyat ikide bir de- iflmese bile, belli bir anda fiyat de iflen çok say da mal ve hizmet olaca da aç k. Paran n yap lan ifllemlerde hesap birimi olarak kullan l yor olmas, bu ifllem maliyetinin önüne geçmektedir. Mesela, bir ekonomide para dâhil on bin mal ve hizmet oldu unu düflünelim. Her mal n ve hizmetin bu para karfl l nda fiyat belli olsun. Bu durumda art k 49.995.000 göreli fiyata ihtiyaç yok; 10.000-1 (mallardan biri parayd ) fiyat yeterli olacak. Üstelik mallar mallarla de iflilmedi i, yani takas ekonomisinde olunmad için, bu day-ayakkab -peynir örne inde oldu u gibi uygun de iflimi bulabilmek için tüm bu fiyatlar bilmeye de gerek yok. Para kullan l yorsa gömlek alacaksan z mesela, birkaç dükkân dolafl p farkl gömleklerin fiyatlar konusunda fikir edinebilirsiniz. Bu büyük kolayl kt r. Hesap birimi olma özelli i salt paraya özgü de il. Örne in, yüksek enflasyonlu ülkelerde baflka ülkelerin para birimleri cinsinden de ifade edilebiliyor fiyatlar. Hesap Birimi Olma: Bir ekonomide yer alan tüm mal ve hizmetlerin kullan lan Bir ara Türkiye de de böyleydi. Özellikle yüksek tutarl mallar n ve hizmetlerin fiyatlar dolar ya da o s ralarda kullan lan Alman mark cinsinden ilan ediliyordu. Bir edilmesi. para birimi cinsinden ifade televizyon falanca dolar, araba ise flu kadar mark gibi.
6 Para ve Banka Likidite: Herhangi finansal varl n paraya dönüflme h z d r. 1 De er Saklama Arac Olma Fonksiyonu Tüketiminizi bugün yerine ileri bir tarihte yapmak istiyorsan z, paran z yast k alt nda ya da bir bankan n müflteri kasas nda tutabilirsiniz. Elbette paran z ileriye tafl - man n tek yolu bunlar de il. Mesela bir bankada mevduat hesab da açabilirsiniz ya da tahvil sat n alabilirsiniz. Dolay s yla, paran n bir de de er saklama ifllevi var. Yukar da, bir ülkede kullan lan itibari paran n hesap birimi olma özelli inin sadece o paraya özgü olmayabilece i, baflka ülkelerin paralar n n da ayn ifllevi görebilece i belirtildi. Ayn olgu, de er saklama arac fonksiyonu için de geçerli. De- er saklama arac olarak baflka finansal varl klar da kullan labilir; mesela tahvil. Paran n de er biriktirme arac olarak kullan lan di er varl klardan en önemli fark, di- er varl klar tuttu umuzda (nominal, yani enflasyondan ar nd r lmam fl) bir getiri elde ederken paran n nominal getirisinin olmamas d r. Bu durumda cevap verilmesi gereken soru nominal bir getirisi olmamas na ra men insanlar n paray neden bir de er saklama arac olarak tercih ettikleridir? Sorunun iki yan t var. Birincisi, para likittir. Simit almak için simitçiye devlet tahvili verseydiniz herhalde yüzünüze Aydan m geldi bu? ifadesiyle bakard. Simitçiye banknot ya da madeni para veriyoruz. Bu durumda, para de il de tahvil tutuyorsan z, simit almak için bir bankaya koflturup elinizdeki tahvili paraya çevirmeniz gerekecekti. Elbette mesai saatleri içinde. Ya da nternet ten bankadaki hesab n za girip, tahvili sat p, karfl l nda elde etti iniz paray gidip banka flubesinden ya da o bankan n bankamati inden çekmeniz gerekecekti. Para tuttu unuz zaman simit almak için bu tür gereksiz ifllemlere ihtiyac n z yok. Bunlar zaman kayb. kinci neden, alternatif finansal varl klar n getirileri hakk ndaki belirsizlik ile ilgili. Bir sonraki ünitede risk ve faiz iliflkisini görece iz. fiimdilik, ekonomik ortam riskliyse özellikle baz tip finansal varl klar n risklerinin yüksek olabilece ini ve ekonomik birimlerin risk almaktan hofllanmamalar hâlinde, para da talep edeceklerini belirtmekle yetinelim. Paran n hangi SIRA fonksiyonlar S ZDE çok say da mal n de iflildi i takas ekonomilerinde maliyetleri düflürür? Parasal Büyüklükler AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON Para d fl ndaki finansal varl klar n da de er saklama fonksiyonunu yerine getirmeleri ve bu finansal varl klar n baz lar n n kolayca paraya çevrilebilir olmalar (likit olmalar ) pratikte kullan lacak para tan m n da etkilemektedir. Para deyince sadece banknot ve madeni para m anlafl lmal d r? Vadesiz mevduat da para de il midir? Peki, bir ay vadeli mevduat? Ya da bir y l vadeli mevduat? Peki, üç ay vadeli bir hazine bonosuna ne demeli? Bir de yat r m fonlar var. Bugün gidip bir bankamatikten ya SIRA da nternet ten S ZDE yat r m fonu al p yar n nakde çevirebilirsiniz. O da para say lacak m? Finansal yenilikler artt kça para tan m n daha da içinden ç k lmaz bir hâl alabilece i düflünülür. Bu, bir ölçüde do rudur, bir ölçüde de de ildir. ktisatç lar n para derken de iflimlerde genel kabul gören bir nesne yi kastettikleri yukar da belirtilmiflti. Bu tan m geçerli. Sorun pratikte ç k yor. Mesela, parasal de iflikliklerin K T A P fiyatlar genel düzeyi ya da millî gelir üzerindeki etkileri araflt r l rken sadece banknot ve madenî paradaki de iflikliklerin sonuçlar na bakmak yeterli olmayacakt r. Zira vadesiz mevduat da her an nakde dönüfltürülebildi ine göre, vadesiz mevduattaki bir art fl da ekonomideki para miktar n TELEV ZYON art racakt r. NTERNET NTERNET
1. Ünite - Para ve Finansal Sistem Parasal büyüklük olarak adland r lan ekonomideki para miktar na iliflkin çeflitli tan mlar kullan lmaktad r. Bunlardan en dar tan ml parasal büyüklük dolafl mdaki para d r. Dolafl mdaki para, bir merkez bankas n n bast banknot yani emisyon ile genellikle ülkelerin hazinelerinin ç kard klar madenî paran n toplam ndan finansal sistemin kasas nda olan ve dolay s yla dolaflmayan banknot ve madenî paralar n ç kar lmas yla bulunur. Finansal sistemdeki kurumlar n kasas ndaki bu paraya k saca bankalar n kasas denilmektedir. Dolay s yla, dolafl mdaki para flöyle tan mlanmaktad r. Emisyon: Merkez bankas n n dolafl ma ç kartt (bast ) kâ t paralard r. 7 ya da Dolafl mdaki Para = Dolafl ma Ç kan Banknot + Madenî Para - Bankalar n Kasas Dolafl mdaki Para = Emisyon + Madenî Para - Bankalar n Kasas Çok küçük miktarda olan madenî para bir tarafa b rak ld nda, dolafl mdaki para bir merkez bankas n n kendi d fl ndaki kesimlere olan yükümlülü ünü göstermektedir. Merkez bankas n n yükümlülü ü olan dolafl mdaki paraya, bankalar n kendi d fl ndaki kesimlere yükümlülü ü olan vadesiz mevduat eklendi inde M1 para arz na ulafl lmaktad r: M1 = Dolafl mdaki Para + Vadesiz Mevduat Türkiye de bankalarda yabanc para cinsinden vadesiz mevduat da tutulabildi- inden, Türkiye deki M1 tan m içinde hem lira cinsinden hem de yabanc para cinsinden vadesiz mevduat vard r. Vadesiz mevduata k yasla daha az likit olan vadeli mevduat M1 e eklendi inde ise M2 tan m na ulafl lmaktad r: M2 = M1 + Vadeli Mevduat Türkiye de vadeli mevduatlar içinde yine hem lira cinsinden hem de yabanc para cinsinden vadeli mevduatlar vard r. Dolafl mdaki para, M1 ve M2 denilince hemen her ülkede anlafl lan yukar da verilen tan mlard r. Aç k ki farkl parasal büyüklükler de tan mlamak mümkündür. Türkiye de -çok yayg n olmasa da- kullan - lan bir baflka parasal büyüklük M3 tür: M3 = M2 + Repo + Para Piyasas Fonlar (B Tipi Likit Fonlar) + hraç Edilen Menkul K ymetler Benzer bir M3 tan m Avrupa Merkez Bankas nca (ECB) da kullan lmaktad r. Dikkat edilirse en genifl tan ml parasal büyüklük M3 tür. Daha sonra büyüklük s - AMAÇLARIMIZ ras na göre M2, M1 ve dolafl mdaki para gelmektedir. Ö renciler söz konusu parasal büyüklüklere iliflkin rakamsal de erlere Türkiye Cumhuriyet Merkez Banka- AMAÇLARIMIZ s n n (TCMB) nternet adresinden ulaflabilirler. K T A P K T A P Para kavram ; sadece cebimizde tafl d m z ka t ve madeni paralar de il ayn zamanda banka mevduat n ve para tan m n n kapsam na göre di er likit araçlar da kapsamaktad r. Banka mevduat n n para oldu unu unutmamak bundan sonraki tart flmalar anla- TELEV ZYON mak aç s ndan son derece önemlidir. TELEV ZYON www.tcmb.gov.tr adresinden veriler/dönemsel veriler/haftal k bas n AMAÇLARIMIZ NTERNET bülteni. AMAÇLARIMIZ NTERNET Dolafl mdaki para ve emisyon aras ndaki fark nedir? K T A P 2 K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON
8 Para ve Banka ÖDEMELER S STEM N N GEL fi M Geçmiflten günümüze ödemeler sistemini de erlendirdi imizde ödemeler sistemine konu olan paran n giderek farkl laflt n, zamanla de iflime u rad n, bafllang çta mal para sisteminden günümüzde elektronik fon transfer sistemine giden bir süreçten geçildi ini görmekteyiz. Ödemeler sisteminin paran n ortaya ç k fl ndan bugüne kadar nas l evrildi i ve de iflti i afla da tart fl lmaktad r. Mal Para Sistemi: Para olarak kullan lan nesne söz konusu ekonomide paran n temel özelliklerini ve fonksiyonlar n yerine getiren bir nesnenin (metan n) para olarak kullan ld para sistemidir. Gresham Yasas : Kötü paran n iyi paray piyasadan kovmas olarak tan mlan r. tibari Para: Devlet taraf ndan yasal ödeme arac olarak bas lan ve üzerinde nominal olarak ifade etti i sat n alma gücünün belirtildi i kâ t banknottur. Mal Para Takas ekonomisinin yaratt zorluklardan kurtulmak için çeflitli nesnelerin tarihte para olarak kullan ld na yukar da de inmifltik. Canl hayvanlar ve deniz kabuklar ndan bafllayarak alt n ve gümüfl gibi de erli madenlere giden bir süreç söz konusuydu. De iflimlerde yo un olarak kullan lan bu nesnelere yani paralara mal para denildi ini belirtmifltik. Dolay s yla, ödemeler sisteminin ilk aflamas nda, de iflimin mal para üzerinden gerçeklefltirildi ini görmekteyiz. Mal paralara iliflkin olarak karfl lafl lan en büyük sorun, mal paralar n bir yerden baflka bir yere tafl nmas konusunda karfl lafl lan güçlüklerdir. Özellikle de erli madenlerden elde edilen mal paralarda karfl lafl lan ikinci sorun ise paran n de erli maden içeri i ile nominal de erinin zamanla farkl laflmas oldu. Bafllang çta, mal paran n de erli maden içeri i ile nominal de eri ayn yd. Oysa zamanla, mesela savafllar finanse etmek amac yla, mal paran n de erli maden içeri inin azalt lmas sorunlar do urmaya bafllad. Piyasada maden içeri i yüksek olan ve düflük olan ayn nominal birimde mal para bulunuyorsa tüketiciler de erli olan tutarak düflük de erli olan harcamay tercih edeceklerdir. Böylece piyasada kötü para iyi paray kovacakt r. Buna Gresham Yasas ad verilmektedir. Tarihsel olarak incelendi inde, paralar n de erli maden içeri inin azalt lmas, Gresham Yasas n n ifllemesi sonucunda, hem ülke içi ticareti takasa döndürücü etki yapm fl hem de uluslararas ticaret hacmini daraltm flt r. tibari Para De erli madenlerden üretilen ve mal para olarak tan mlanan paralar n ödemeler sisteminde kullan m s ras nda ortaya ç kan ve yukar da anlat lan zorluklar itibari paraya geçifl sürecini h zland rm flt r. Cebinizdeki 20 liray, yani itibari paray düflünün. Hiç kimse o 20 lira karfl l nda size mal ve hizmet satmak istemezse ya da borcunuzu onunla ödemenize karfl ç karsa o 20 liran n hiçbir de erinin olmayaca- aç kt r. Devlet itibari paray yasal de iflim arac olarak ilan etti i için o para de- iflimlerde herkes taraf ndan kabul ediliyor. tibari paran n mal paradan temel fark budur; kendi bafl na bir kullan m de eri yoktur. Çek tibari paran n büyük tutarl ödemeler yap l rken bir yerden baflka bir yere transfer edilmesi oldukça maliyetli ve güç bir ifllemdir. Mesela 100 milyon liral k bir ödeme yap laca n düflünün. fiu anda en yüksek nominal de ere sahip olan banknot 200 lira. Bu durumda, tam 500 bin tane 200 liran n el de ifltirmesi gerekiyor. Banknotlar yüzlük desteler hâlinde tafl n yor. Bu durumda o destelerden 5000 taneye ihtiyaç olacak. El de ifltirenin 100 milyon lira olmad n mesela iki banka aras nda bir milyar liran n aktar ld n düflünürseniz deste say s 50 bine ç kar. Elbette bir de bu kadar kâ t paran n güvenle bir yerden di erine nakledilmesi sorunu var. Baflka bir ödeme mekanizmas na ihtiyaç oldu u aç k.
1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 9 Çek sistemi bu ihtiyaca cevap veriyor. Çek sisteminde, para, ödeme yapacak kiflinin banka hesab arac l yla alacakl kiflinin banka hesab na yat r l yor. Bu nedenle, kâ t para kullan m ndan kaynaklanan tafl ma zorluklar n giderilmesi aç s ndan oldukça önemli bir yenilik. Böylece kâ t paran n çal nmas gibi önemli olumsuzluklar n da önüne geçiliyor. Çek sistemi, çok yüksek miktarl ödeme ifllemlerinin, paran n fiziksel olarak tafl nmas na gerek kalmaks z n, bankalardaki hesaplar aras ndaki transferiyle gerçeklefltirilmesini sa l yor. Ancak çek hesab n n kullan m na iliflkin baz zorluklar da mevcuttur. Bu zorluklar çek hesaplar n n likiditesi nin düflük olmas yani acil ihtiyaç durumlar nda hesaplarda bulunan paran n kullan m n n zaman almas d r. Çek hesab nda tutulan fonlar n likiditesi düflüktür. Bankalar için acil nakit ihtiyac oldu unda bu fonlar n kullan m likidite ihtiyac n hemen karfl lamayaca ndan tercih edilmemektedir. Di- er bir sak ncas ise çeklerin bankalar aras nda transferinin zaman almas sonucunda bu hesaplar n acil durumda kullan m n n önüne geçerek çek hesaplar n n likiditesini düflürmesidir. Elektronik Para Biliflim teknolojilerinde meydana gelen h zl geliflim nedeniyle ödemeler sisteminin etkinli i artm flt r. Bu geliflmeler, hem kâ t para bas lmas nedeniyle ortaya ç - kan, kâ t maliyetinin azalmas n hem de çek sisteminde kaybedilen zaman n geri kazan lmas n sa lam flt r. Hesaplar üzerinden fon transferi, nternet ve biliflim teknolojisi sayesinde çok k sa sürede gerçeklefltirebilmektedir. Mesela, bir süpermarkete gitti inizde, ödemenizi isterseniz POS makinesi üzerinden, hesab n zda bulunan paran n süpermarket hesab na transferini sa layan elektronik fon transferi ifllemi ile gerçeklefltirebilirsiniz. Bu sizin sadece birkaç saniyenizi alacakt r. Ya da ayn flekilde ayl k elektrik, telefon, kablolu televizyon ya da benzeri tüm faturalar n - z elektronik fon transferi (EFT) yaparak ödemeniz mümkündür. Bu, ifllem h z n n artmas n n yan s ra ifllem maliyetinin düflmesi anlam na da gelmektedir. EFT teknolojisi elektronik paray ortaya ç kartm flt r. Para bir manyetik karta ya da bilgisayar üzerinden al nan bir hesaba elektronik olarak yüklenecektir. Elektronik paran n en basit biçimi ATM kartlar n n ödemede kullan lmas d r. Elektronik paran n bir de nternet üzerinden al flverifllerde kullan lmak üzere tasarlanm fl flekli vard r. Ödemeler sisteminin geçirdi i bu evrim, toplumda birçok kiflinin sordu u flu soruyu ak llara getirmektedir. Paran n fiziksel olarak kullan lmad bir topluma do ru mu gidiyoruz? Bu soruya hemen evet cevab vermek yanl fl olacakt r. Bilgisayar korsanlar (hackerlar) sayesinde nternet ortam nda gerçeklefltirilen ifllemlerin güvenli inin sorguland ve para basman n basana bir gelir sa lad (senyoraj geliri elde edilmesine neden oldu u) düflünüldü ünde paran n olmad bir ekonomi için daha zaman gerekti i savunulabilir. Senyoraj: Devletin para basarak sat n ald mal ve hizmet miktar d r. F NANSAL S STEM VE EKONOM Bir ekonominin ifllemesi için gereken para ak fl n sa layan piyasalar n ve kurumlar n oluflturdu u bütüne finansal sistem ad n vermekteyiz. Her ekonomide kazand klar n n hepsini harcamayan kifliler olabilir. Bunlara tasarruf sahipleri denir. Bunun yan nda ellerinde para olmad hâlde harcama yapmaya çal flan kifliler de vard r, yani gelirlerinin üzerinde harcama yapanlar da olacakt r, bunlar ise borçlular olarak düflünebiliriz. Ekonomilerde çok farkl birimler çok farkl nedenlerle borçlanma gere i duyabilir. Örne in bir çiftçi gelecek baharda yeni ürünler ekmek
10 Para ve Banka fiekil 1.1 için tohum, gübre vb. ihtiyaçlar için paraya gereksinim duyuyor olabilir. Bir flirket ifl yerine yeni bilgisayarlar almak veya bir aile evindeki çamafl r makinesini de ifltirmek istiyor olabilir. Devlet, toplam fl oldu u vergilerin üzerinde harcama yapt - için ortaya ç kan bütçe aç n finanse etmek durumunda kalabilir. Bütün bu durumlarda iktisadi aktörler (hanehalklar, iflletmeler ve devlet) flu anda paralar olmamas na ra men harcama yapmaya çal flmaktad r. K saca, baz ekonomik birimler yat r m ve tüketim harcamalar n finanse etmek için borçlanmak zorunda olabilir. Bu tür ekonomik birimlerin fon aç vard r. Bunun yan nda ellerinde nereye kullanacaklar n bilmedikleri fonlar olan, yani tasarruf yapan iktisadi birimler de bulunmaktad r. Bu birimlerin ise fon fazlas vard r. Finansal Sistemde Fon Ak fl Dolayl Finansman Fonlar Finansal Varl klar Finansal Kurumlar Fonlar Finansal Varl klar Borç Verenler (Tasarruf Sahipleri) Fonlar Finansal Varl klar Borç Alanlar (Harcama Yapanlar) Finansal Varl klar Fonlar Finansal Piyasalar Finansal Varl klar Fonlar Do rudan Finansman Finansal sistem, finansal fonlar n fon fazlas olanlardan fon aç olanlara ak fl - n sa lar. Finansal fonlar n el de ifltirmesi s ras nda birileri borç verirken birileri de borç almaktad r. Do al olarak bu borç verme ifllemi karfl l ks z olmaz, borç veren bunun karfl l nda borç alan taraf ndan borcun hangi koflullarda ve ne zaman ödenece ini belirten bir borç senedi al r. Yani finansal fonlar (para) el de ifltirirken karfl l nda finansal varl klar (tahvil, bono, hisse senedi vb.) de iflilmektedir. Fon fazlas olanlar, yani borç verenler tahvil, bono, hisse senedi gibi finansal varl klar n al c lar, fon aç olanlar, yani borç alanlar ise finansal varl klar n sat c lar d r. fiekil 1.1 de finansal sistemin flemas yer almaktad r. Finansal sistemde finansal kurumlar, finansal piyasalar, borç alanlar ve borç verenlerin yer ald n görüyoruz. Temelde borç alanlar ve borç verenler hanehalk, flirketler, devlet veya uluslararas yat r mc lar olabilir. Fon ak mlar n gösteren oklar borç verenlerden (fon fazlas olanlardan) borç alanlara (fon aç olanlara) do ru sistemdeki para ak fl n gösteriyor. Bunun tam tersi yöndeki oklar ise borç alanlardan borç verenlere do ru finansal varl klar n yani menkul k ymetlerin el de ifltiriflini ifade ediyor.
1. Ünite - Para ve Finansal Sistem 11 Finansal sistemde fon ak fl iki kanaldan gerçekleflebilir. Bu kanallardan ilkinde fon ak fl arac kullan lmadan finansal piyasalar üzerinden gerçekleflir, buna do rudan finansman ad verilir. kinci kanal ise fon ak fl n n finansal kurumlar arac l ile gerçeklefltirildi i dolayl finansman kanal d r. Örne in tasarruflar n de erlendirmeye çal flan bir kifli paras yla bir bankadan hazine bonosu al yorsa, bu ifllem dolayl finansman kanal ndan gerçekleflmifltir. Ancak ayn kifli yetkili bir borsa sat - c s (dealer) arac l ile hisse senedi al yorsa bu durumda ifllem do rudan finansman kanal ndan gerçekleflmifltir. Her iki durumda da fonlar tasarruf sahibinden finansal sisteme aktar larak fon kullan c lar na yönelmifltir. Üçüncü ünitede görece imiz üzere tüm dünyada dolayl finansman do rudan finansmandan çok daha yayg nd r. Bu nedenle finansal kurumlar finansal sistemin en önemli aktörlerindendir. Finansal sistemin di er önemli unsuru ise finansal piyasalard r. Finansal piyasalar, fon aç olanlar yani borç alanlarla, fon fazlas olanlar n yani borç verenlerin karfl laflt ve fonlar n de iflildi i piyasalard r. Yukar da aç kland gibi, bu fon de- iflimi finansal varl klar n de iflimi karfl l nda gerçekleflti i için, finansal piyasalar ayn zamanda finansal varl klar n de iflildi i piyasalar olarak da görülebilir. Örne- in tahvil piyasalar, hisse senedi piyasalar, döviz piyasalar finansal piyasalard r. Finansal Sistemin Temel fllevleri Finansal sistem fon transferini sa larken ayn zamanda baz temel ifllevleri de yerine getirmektedir. Bu ifllevler; riskin paylafl lmas, likidite sa lanmas ve bilgi aktar m d r. Riskin Paylafl lmas Kardefliniz bütün tasarruflar n yeni kurmufl oldu u flirketinin hisse senetlerine yat rman z istese bu sizin hemen tercih edece iniz bir yat r m türü olmayabilir. Zira bu yat r m sizin için oldukça riskli olabilir. Çünkü birincisi kardeflinizin yat r m (yeni kurdu u flirket) asl nda hiç yap lmamas gereken bir yat r m olabilir. Mesela flirketin faaliyet alan ndaki sektörde zaten gere inden fazla flirket olabilir. Dolay - s yla, kardeflinizin flirket yat r m baflar s zl kla sonuçlanabilir. kincisi, kardeflinizin yat r m umut vaat eden bir yat r m olsa bile, ekonomi beklenmedik flekilde krize girebilir; kardeflinizin flirketi büyük zorluklar yaflayabilir. K sacas, gelecek dönemde ne olaca n n hiçbir garantisi yoktur. Bütün yat r mc lar gelecekteki belirsizlik karfl s nda riski azaltmak üzere baz önlemler al rlar. Bu önlemlerin özünde yumurtalar ayn sepete koymamak ilkesi vard r. Zira o sepet düfltü ünde tüm yumurtalar n k r lmas riski söz konusudur. Bu nedenle, yumurtalar n z farkl sepetlere da tmak tüm yumurtalar n birlikte k r lmas riskini azalt r. Benzer bir biçimde, yat r mc lar portföy çeflitlendirmesi yaparak yat r mlar n alternatif finansal varl klar aras nda pay ederler. Getirileri birbirlerine göre farkl yönde hareket eden varl klardan oluflan bir portföyde, bir varl n getirisi düflerken di erininki artabilir. Böylece varl k fiyatlar de iflirken toplamda portföyün getirisinin çok de iflmemesi sa lanabilir. Mesela küresel finansal kriz s ras nda ABD flirketlerinin önemli bir k sm n n hisse fiyatlar düfltü. Zira ABD ekonomisi küçüldü ve flirketlerin kârl - l azald. Oysa ayn dönemde ABD Hazinesi nin tahvillerinin fiyatlar yükseldi. Zira flirketler kesiminin artan riskleri nedeniyle tasarruf sahipleri flirket hisseleri yerine daha güvenli oldu unu düflündükleri ABD Hazinesi tahvilleri sat n ald lar. Böyle bir durumdan önce portföyünde sadece hisse senedi tutan tasarruf sahiplerinin, böyle bir durumun ortaya ç kmas yla, portföylerinde hem hisse senedi hem de hazine tahvili tutanlara k yasla daha zararl ç kacaklar aç k. Elbette farkl mali varl k- Portföy: Bir iktisadi aktörün (yat r mc n n) sahip oldu u finansal varl klar n tümüne verilen add r.
12 Para ve Banka lar içeren bir portföyün oluflturulabilmesi ve riskin da t labilmesi ya da paylaflt - r labilmesi için, finansal sistemin alternatif finansal varl klar sunmas gerekir. Bir finansal sistem riskin paylafl lmas n ifllevini ne kadar baflar l yerine getiriyorsa o sistem içerisinde daha çok fon transferi gerçekleflmesi de (di er koflullar ayn kalmak üzere) olanakl hâle gelir. Bu durum finansal sistem içerisinde toplanan fonlar n artmas na yol açarken ayn zamanda riskin alternatif finansal varl klar aras nda paylaflt r lmas n da sa lar. Likidite Finansal sistemin ikinci ifllevi ise sistem içinde yer alan alternatif finansal varl klar kanal yla daha likit yat r m olanaklar sunmas d r. Yat r mc lar taraf ndan hem yat r m yapmak hem de mal ve hizmet sat n almak için istedikleri anda paraya çevirebilecekleri finansal varl klara sahip olmak oldukça önemlidir. stedi inizde cüzdan n zdaki parayla gidip bir lahmacun yiyebilirsiniz. Lahmacun sat n al rken kulland n z para likiditenin kendisidir. Oysa evinizin önünde park hâlinde duran araban z lahmacun ödemesinde kullanamazs n z. Önce araban z paraya çevirmeniz gerekir. Paraya çevirirken herhangi bir ifllem maliyeti ödemiyor ve her istedi inizde bu de iflim ifllemini gerçeklefltirebiliyorsan z; bu durumda tasarruflar n z likiditesi yüksek varl klara yapm fls n z demektir. Likit varl klara sahip olmak, yat r mc n n an nda de erlendirmesi gereken önemli ve kârl yat r m olanaklar n n kaç r lmamas aç s ndan önem tafl maktad r. Hisse senedi, bono, çek, tahvil gibi finansal varl klar, finansal olmayan varl klara k yasla (araba, ifl makinesi, tafl nmaz mallar gibi) daha likittir. Finansal sistem, yat r mc lar na iflte bu likit seçeneklere yat r m yapma f rsat n tan r. Bilgi Aktar m Finansal sistemin üçüncü ifllevi; bilginin toplanmas ve aktar lmas d r. Finansal sistemde fon fazlalar n de erlendirmek isteyen yat r mc lar, finansal varl klar n gelecek de erleri hakk nda öngörüde bulunabilmek için finansal varl klar hakk nda bilgiye ihtiyaç duyarlar. Finansal sistem bu bilginin toplanmas nda oldukça önemli bir rol oynar. Basit bir örnek olarak en önemli finansal kurumlardan biri olan bankalar düflünün. Banka fon fazlas olanlardan toplad mevduatlar fon ihtiyac olanlara aktaran bir finansal kurumdur. Fon ihtiyac olan bir flirket olsun. Bankalar flirketlere bu fonlar kredi olarak aktar rken onlar ince eleyip s k dokurlar. Uzun y llar ifl yapmaktan gelen bir deneyimleri vard r. Oysa bankalar olmasayd, küçük bir tasarruf sahibi fon ihtiyac olan flirketi nas l bulacakt? Diyelim buldu, o flirketin kredi verilebilir bir flirket oldu unu nas l bilecekti? Finansal sistem bu tür bilgi eksikliklerini tam olarak ortadan kald ramasa da azaltmaktad r. Finansal sistem ve sistem içerisinde yer alan arac kurumlar isteyen yat r mc lara alternatif finansal varl klara iliflkin bilgilendirmeyi belli bir komisyon karfl l nda yapmaktad rlar. Finansal sistem içerisinde bilgi aktar m na iliflkin ortaya ç kabilecek sorunlar üçüncü ünitede detayl olarak de erlendirilecektir. F NANSAL VARLIKLAR Finansal sistemde fon fazlas olanlarla fon aç olanlar aras nda fon ak m karfl l - nda finansal varl k de iflimi gerçekleflmektedir. Örne in Hazine tahvil ihraç etti- inde tahvili sat n alanlardan borç almaktad r. Bu de iflimde fonlar Hazine tahvili alanlardan Hazine ye aktar l rken hazine tahvilleri (yani finansal varl klar) el de ifl-
1. Ünite - Para ve Finansal Sistem tirmektedir. Finansal varl klar n en önemli özellikleri yat r m arac olmalar d r. Finansal sistemlerde piyasalar n geliflmiflli ine ba l olarak farkl türlerde finansal varl klar bulunabilir. Finansal varl klar ortakl k ya da alacakl l k hakk sa layan menkul k ymetlerdir. Ortakl k hakk sa layan finansal varl klar hisse senetleridir. Hisse senetleri anonim ortakl klar taraf ndan yasal düzenlemelere uygun olarak ç kart lan flirket sermayesine kat l m temsil eden finansal varl klard r. Hisse senetleri sahiplerine ortakl k hakk n n yan nda genel olarak yönetime kat lma (genel kurullarda oy verme) hakk da verir. Ancak oy hakk sa lamayan hisse senedi türleri de vard r. Böylece hisse senedi tutan yat r mc sahip oldu u hissenin pay oran nda flirketin orta- olacakt r. Bu hisse senedi sahibine kardan pay alma hakk da tan r. Anonim ortakl klar n y l sonunda elde ettikleri kar n ortaklara hisseleri oran nda da t lmas - na kâr pay (temettü) ad verilir. Hisse senedi ihraç eden flirket bunlar satarak yeni ortaklar arac l ile yeni fonlara eriflmifl olur. kinci tür finansal varl klar ise sahiplerine alacakl l k hakk tan yan menkul k ymetlerdir. Borç senetlerine genel olarak tahvil ve bono ad veriyoruz. Bu gibi borç araçlar belirli bir vadesi olan, vade boyunca faiz ve vade sonunda anapara ödemelerini yerine getirece ini taahhüt eden anlaflmalard r. Bu araçlar vadesine göre s n fland r l r: 1 y ldan daha k sa vadeye sahip borç araçlar k sa vadeli, 1 y ldan daha uzun vadeli borçlanma araçlar ise uzun vadeli borçlanma araçlar olarak tan mlan r. 1 y l ile 10 y l aras nda vadeye sahip olan araçlar ise genel olarak orta vadeli olarak tan mlanmakla birlikte, pratikte genel ayr m k sa ve uzun vade ayr - m d r. Türkiye de k sa vadeli borç araçlar na bono ve bir y ldan uzun vadeli borç araçlar na da tahvil ad verilir. Hazine taraf ndan ç kart lan ve devletin borçlanmas n sa layan devlet tahvilleri ve Hazine bonolar na genel olarak Devlet ç Borçlanma Senetleri (D BS) ad verilir. Bunlar n yan nda özel flirketlerin ç kartt klar borç araçlar da mevcuttur. Finansman bonolar genellikle büyük flirketlerin k sa vadeli finansman ihtiyac n karfl lamak için ç kartt klar borç senetleridir. Bankalar n ç kartt klar k sa vadeli borç senetlerine de banka bonosu ad verilir. Bunlara ek olarak k ymetli maden bonolar da bulunmaktad r. stanbul Alt n Borsas üyesi bankalar ve arac kurumlar n ç kartt klar alt n, gümüfl ve platin bonolar iskonto esas yla sat fla sunulan vadesi 60 günden az 1 y ldan fazla olmayan menkul k ymetlerdir. Ayr ca yabanc para cinsinde ç kart lan tahvil ve bonolar da bulunmaktad r. Bir flirketin ya da ülkenin kendi para birimi d fl nda dolar euro gibi yabanc bir para cinsinden ç kartt tahvillere eurobond ad verilir. Burada dikkat etmemiz gereken nokta eurobondlar n muhakkak ki euro biriminde olmas gerekmemesidir, örne in Türkiye de Dolar cinsinden ç kart lm fl tahvillere de eurobond ad verilmektedir. Borç ve ortakl k senetlerinin aras nda iki temel farktan bahsedilebilir. Hem borç senedi hem de hisse senedi ç karan bir flirketi düflünelim. fiirket, herhangi bir tasfiye durumunda, öncelikli olarak borçlular na ödeme yapar, daha sonra ise flirketin kalan varl klar ortaklar (hisse sahipleri) aras nda pay edilir. Bu, borç senetlerine sahip olanlar n ortakl k senetlerine sahip olanlara k yasla öncelikli konumlar - n gösterir ve bir anlamda onlar n riskinin daha az oldu unu gösterir. Buna karfl - l k, flirketin kar artt kça hisse senedi sahiplerine da t lacak kâr paylar da artacakt r. Oysa borç senedi sahiplerine, kâr ne kadar yüksek olursa olsun sahip olduklar borç senedinin de eri kadar ödeme yap lacakt r. 13 Hisse senedi: Anonim ortakl k flirketlerinin ç kartt klar flirket sermayesine kat l m temsil eden k ymetli evraklard r. Kar pay (Temettü): fiirketlerin y lsonu karlar n n ortaklar na (hisse sahiplerine) da tt klar k sm d r. Tahvil: Devletin ya da özel flirketlerin orta ve uzun vadeli borçlanarak fon kullanmalar n sa layan borç senetleridir. Bono: Devletin ya da özel flirketlerin k sa vadeli borçlanarak fon kullanmalar n sa layan borç senetleridir.