1 ÇIBLAK, Nilgün (2002), Anadolu da Ölüm Sonras Mezarl klar Çevresinde Olu an nanç ve Pratikler, Türk Kültürü, Y.XL, S.474, ss.605-614. ANADOLU DA ÖLÜM SONRASI MEZARLIKLAR ÇEVRES NDE OLU AN NANÇ VE PRAT KLER Canl larda ya amsal fonksiyonlar n tamamen durmas anlam na gelen ölüm, hayat n en önemli gerçeklerinden biri olup en eski dönemlerden bu yana insano lunu derinden etkilemi ve onu bu konuda çe itli dü üncelere sevk etmi tir. Ölüm olay kar s nda hissedilenler ve ölüm sonras ndaki bilinmezlik, bütün toplumlarda çe itli inanma, âdet, töre ve törenleri beraberinde getirmi tir. lkel dönem insanlar, ölümün tam olarak bir yok olu anlam na gelmedi ine; ölen ki inin ya am n herhangi bir ekilde sürdürdü üne, geride b rakt klar yla ili kiler kurdu una, hatta onlar n günlük ya ant lar n olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebildi ine inanm lard r. Ölenin hem geri dönerek insanlara zarar verebilece i korkusu hem an lmaya, yiyece e, giyece e vb. eylere ihtiyaç duyabilece i inanc, ölü kültü nün ortaya ç kmas na neden olmu tur. Ölen ki iye kar duyulan bu iki yanl duygu yani korku ve sevgi, ölüleri gömme ekillerini de etkilemi, baz yerlerde ceset, vakit geçirilmeden gömüldü ü ya da ss z yerlere b rak ld gibi baz yerlerde evin içine, avluya veya köy meydan na gömülmü, mezar na yiyecek, içecek, giyecek vb. b rak lm t r1. Ölümden sonra da hayat n devam etti i inanc, ölen ki ilerin ya ad klar bir dünyan n oldu u inanc n da beraberinde getirmi tir. Ölülerin e le tikleri yerler olarak ilk önce gömüldükleri yerler yani mezarl klar dü ünülmü, böylelikle yeralt ndaki ölüler dünyas tasar m ortaya ç km, ruh inanc n n geli mesiyle de zamanla ruhlar n gökyüzünde e le tikleri inanc olu mu tur. Öte dünya, genellikle yeralt nda, yeryüzünde ve gökyüzünde canland r lm t r. Denizlerin dibi, da lar n tepesi, üzerinde ya an lan topra n s n rlar, güne in batmas yla ilgili olarak bat yönü, ormanlar, ma aralar ve adalar ölülerin e le tikleri yerler aras nda kabul edilmi tir2. 1 Sedat Veyis Örnek, 100 Soruda lkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, 2. b., Gerçek Yay nevi, stanbul 1988, s.93. 2 Örnek, a.g.e., s.117-118.
2 Türkler aras nda da ölüm olay, do um ve onu takip eden evlilik gibi en önemli geçi a amalar ndan biri olarak kabul edilmi tir. Bu geçi dönemlerinden sonuncusu olan ölüm, bir son gibi görünse de gerek eski Türk dinlerinde gerekse Türkler in mensubu bulunduklar slâm dininde bir yok olu olarak alg lanmam ; ölümle her eyin bitmedi ine sadece bu dünyadan öbür dünyaya geçildi ine inan lm t r. Eski Türkler de insan ya atan can ve ruh kavram, esinti, rüzgâr, nefes anlamlar na gelen t n kelimesi ile ifade edilmi tir. nan a göre bütün canl larda bulunan t n n vücuttan ayr lmas ölüm olay na neden olmakta ve ki i öldükten sonra da ruhu arac l yla bu dünyada istedi i gibi dola abilmektedir. Ayr ca öte dünya inan gere i, ölen ki iye en güzel elbiseleri giydirilmi, sevdi i e yalar, silahlar, çe itli yiyecekler, hatta at da kendisiyle gömülmek suretiyle ölümden sonraki ya am için bir tür haz rl k yap lm t r3. Ölenin istedi i zaman geri dönebilece i ve geride b rakt ki ilerle temasta bulunup onlara zarar verebilece i korkusu, geçmi ten günümüze ölüm olay çevresinde çe itli inanç ve pratiklerin ortaya ç kmas na neden olmu tur. Ölüm çevresinde kümelenen ve ölüyle toplum bireylerini ku atan bu inanmalar, âdetler, törenler ve kal pla m davran lar ba l ca üç gruba ayr lmaktad r. Bunlardan birincisini ölenin öte dünyaya gidi ini kolayla t rmak; onun hem geride b rakt klar n n gözünde hem de öte dünyada mutlu ve sayg n bir ölü olmas n sa lamak için yap lan uygulamalar olu turmaktad r. kinci gruptakiler, ölenin geri dönü ünü engellemek, yak nlar na kötülükte bulunmas n önlemek için yerine getirilmektedir. Di er grupta toplananlar ise, ölenin yak nlar n n ruhsal durumlar n düzeltmek ve onlar yeniden topluma dahil etmek amac yla yap lmaktad r4. Bu uygulamalar s ras yla ölünün gömülmeye haz rlanmas yla, gömülmesiyle, mezar yla, geride b rakt e yalar yla, ölü yeme iyle, ölünün ard ndan tutulan yasla ve onun belirli dönemlerde an lmas yla ilgili olup genel olarak ölü evinde ve mezarl klarda yerine getirilmektedir. Bu çal mada bunlardan özellikle ikincisinde yani mezarl klarda gerçekle tirilen inanç ve pratikler üzerinde durulacakt r. Bilindi i üzere tarihin en eski dönemlerinden bu yana atalara duyulan büyük bir sayg dolay s yla mezarl klara ayr bir önem verilmi tir5. Mezarlar, bu dünyadan göç eden insanlar n geride b rakt en önemli i aretlerden biri olup iki dünya aras ndaki 3 Abdülkadir nan, Tarihte ve Bugün amanizm, III. b., TTK Yay nlar, Ankara 1986, s.176-177. Sedat Veyis Örnek, Türk Halkbilimi, KB Yay nlar, Ankara 1995, s.207. 5 Jean Paul Roux, Altay Türklerinde Ölüm, Kabalc Yay nevi, stanbul 1999, s. 188. 4
3 kap olarak dü ünülmü tür. Ölen yak nlar m z hat rlamak, atalar m z anmak ve onlar n ruhlar n memnun etmek amac yla mezarl klarda çe itli âdet ve inanmalar n ya at ld tespit edilmi tir. Anadolu da bugün mezarl klara ba l söz konusu uygulamalar n ölünün gömülmesi s ras nda ve daha sonra mezar n n ziyaret edilmesi esnas nda gerçekle tirildi i görülmektedir. Günümüzde ölü gömme gelenekleri, slâmî esaslara ba l bir ekilde yerine getirilmektedir. Buna göre cenaze namaz n n k l nmas ndan sonra ölü, mezar n n ba na na
4 mezara para atma gelene ine yine Mersin in baz köylerinde9, K r ehir de10 ve Çank r n n Suba köyünde11 de rastlanmaktad r. Mezara at lan paralarla mezar n önceki sahibinden sat n al nd na, böylelikle öte dünyada her iki ölü aras nda ortaya ç kabilecek anla mazl n ve haks zl n önlenmi olaca na inan l r. Adana da ölünün a z na dünyadan doyumlu gitmesi için toprak konur12. Tahtac lar aras nda ise gözünü toprak doyursun denilerek ölünün gözüne bir miktar toprak at l r13. Bu yolla ölünün gözünün geride kalmas engellenmi olur. Anadolu nun kimi yerlerinde ölünün elbiseleriyle, yatak dö e iyle, özel e yalar yla gömüldü ü görülmektedir. Sivas n baz köylerinde ölüyle beraber onun sevdi i e yalar n n da gömüldü ü, mevsim k ise ü ümemesi için buna yatak, yorgan n da ilâve edildi i; Urfa da ise yeni gelinlerin ziynet e yalar yla beraber defnedildi i tespit edilmi tir14. Bergama n n köylerinde mezara ölünün e yalar da konulmaktad r15. Tahtac lar aras nda da cenaze, elbisesi giydirildikten sonra kefene sar lmakta ve mezara serilen dö ek ya da kilim üstüne yat r lmakta, ba n n alt na da yast k konularak gömülmektedir16. Yan na ölünün sevdi i k ymetli e yalar da b rak lmaktad r17. Tunceli yöresinde de benzer uygulamalar görülmektedir18. Bu geleneklere eski Türkler de de rastlanmaktad r. Kaynaklardan edinilen bilgiye göre Orta Asya Hun Türkleri, ölen atalar n, boy beylerini alt n ve gümü i lemeli kuma ve kürklerle örtülmü tabutla; yine O uzlar, ölülerini giydirip ku att ktan sonra yay yla, bütün mal ve e yas yla gömerlerdi19. Bu uygulamalar n temelinde ölen ki inin öbür dünyadaki ihtiyaçlar n kar lamak ve bu yolla onu rahat ettirmek dü üncesi yatmaktad r. Di er taraftan bu ekilde ölünün öte dünyaya gidi i de kolayla t r lmaya çal lmaktad r. Anadolu da ölünün gömülmesi s ras nda yerine getirilen bir ba ka gelenek ise mezar n kaz lmas ve kapat lmas yla ilgilidir. Tahtac lar aras nda mezar kazmak için 9 Halil Ayar, 1930, ilkokul, serac, Ka di len Köyü - Bozyaz / Mersin. Ya ar Kalafat, Anadolu ve Yak n Çevresi... s. 250. 11 Sedat Veyis Örnek, Anadolu Folklorunda... s.72. 12 SaniyeY lmaz, 1952, yok, ev han m, Adana. 13 Nilgün Ç blak, çel Tahtac lar, Dinî nan lar ve Dinî Törenler, Halk Kültürü, Anonim Halk Edebiyat, Ç.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Adana 2001, s. 330 (yay nlanmam doktora tezi). 14 Ya ar Kalafat, Do u Anadolu da Eski Türk nançlar n n zleri, 3. b., Atatürk Kültür Merkezi Ba kanl Yay nlar, Ankara 1999, s.133-134. 15 Sedat Veyis Örnek, Anadolu Folklorunda... s.73. 16 Nilgün Ç blak, çel Tahtac lar... s.330. 17 R za Yeti en, Tahtac A iretleri (adet, gelenek ve görenekleri), Memleket Gazetecilik ve Matbaac l k, zmir Narl dere 1986, s.50. 18 Ya ar Kalafat, Do u Anadolu da... s.130. 19 Abdülkadir nan, Tarihte ve Bugün... s.177-184. 10
5 topra a kazmay ilk vuran, daha sonra mezar n kapat lmas s ras nda da ilk toprak atan ki i olmal d r. Ayr ca mezar n kapat lmas nda kullan lan küre in üzerindeki topra n, ölünün hakk n n geçmemesi için, mutlaka temizlenmesi gerekmektedir20. Mezar kapat l rken toprak at lan kürek elden ele al nmaz; mutlaka yere b rak l r ve yerden al n r. Edirne de küre i toprak atmak için bir ba kas n n elinden alan n ölece ine inan l r. Erzurum, Erzincan ve Sivas ta kazma ve küre in üst üste gelecek ekilde mezar n üzerine b rak lmas ba ka ölüm olaylar na i aret olarak yorumlan r21. Kayseri de de küre in elden ele verilmemesine dikkat edilir ve ölen ki inin yak nlar ndan ba layarak herkes mezara toprak atmaya çal r22. Mezar n kapat lmas na toprak atarak yard m edenlerin sevap kazanacaklar na inan l r. Gaziantep te ise cenaze mezara indirildikten sonra orada bulunanlardan birisi bir avuç toprak al r ve bunu azar azar yak n ndakilere da t r. Topra alanlar fâtiha sûresi ni veya bildi i bir duay okuduktan sonra bu topra, ya kendi ya da topra veren ki i eliyle mezar n içine atar23. Konya n n Ermenek ilçesine ba l Ba yayla kasabas nda tüm cemaat, birer küçük ta a ihlâs sûresi ni okuyarak bunu mezara atar24. Bu ekilde ölen ki inin Hak nazar nda günahlar n n affedilmesinde yard mc olunmak istenir. Ölünün gömülmesinin ard nda Ayd n25, Kayseri26, Ankara27 ve Denizli nin Çal ilçesine ba l Mahmutgazi köyünde28 mezar n üstüne bir kap su dökülür. Halk aras nda mezara su dökmenin ölünün ruhuna rahmet anlam na geldi ine inan l r. Anadolu da defin s ras nda mezarl kta yiyecek da tma gelene i de bulunmaktad r. Gaziantep te mezar ba nda bir tarafta defin i iyle me gul olunurken di er tarafta bir heybe veya sepet içinde getirilmi olan tuz, ekmek, tahin helvas, genel olarak ire ad verilen üzüm, incir, pestil vb. yiyecekler orada toplanm olan fakirlere, 20 Nilgün Ç blak, çel Tahtac lar... s. 330. Ya ar Kalafat, Anadolu ve Yak n Çevresi... s. 245. 22 Âlim Gerçel, Kayseri ve Çevresinde Ölüm ve Cenaze Merasimleri le Ölüm Üzerine Deyi ler ve Mezarl klar, Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi öleni (12-13 Nisan 2001), Bildiriler, 1. Cilt (A- K), Haz. Prof. Dr. Mustafa Argun ah, Doç. Dr. smail Görkem vd., Fen - Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü Yay nlar, Kayseri 2001, s. 297. 23 Cemil Cahit Güzelbey, Ölüm ve Ya Gelenekleri: Gaziantep te Ölüm Âdetleri, TFA, Y.27, C. 16, S.316, Kas m 1975, s. 7480. 24 Mehbuse Y ld z, Konya Gelenekleri: Ermenek - Ba yayla Kasabas nda Ölüm ve Cenaze Törenleri, TFA, Y.19, C.11, S.226, May s 1968, s. 4744. 25 Ahmet Gökbel, Anadolu Varsaklar nda nanç ve Âdetler, Atatürk Kültür Merkezi Ba kanl Yay nlar, Ankara 1998, s. 119. 26 Âlim Gerçel, Kayseri ve Çevresinde Ölüm... s.297. 27 Ali R za Balaman, Gelenekler, Töre ve Törenler, Betim Yay nlar, zmir 1983, s. 131. 28 Mehmet Tu rul, Mahmutgazi Köyünde... s. 6757. 21
6 dilencilere da t l r. Bunlar n yan s ra para da tan da olur29. Hakkari de ölünün gömülmesi s ras nda mezarl kta çocuklara eker da t l r30. Adana da ise defin s ras nda mezar n üstüne bu day ve eker at ld görülür31. Tahtac lar da mezar n ba k sm na dikilen bayra n alt na eker b rak l r. Ölen ki inin en yak n akrabalar veya kendi çocuklar her gün bayra n alt ndan birer eker al p yer32. zmir de ise mezara testi ile su33, Ordu nun Ünye ilçesinde yemek b rakma gelene i vard r34. Mezarl kta defin s ras nda orada bulunan fakir ki ilere, çocuklara yiyecek veya eker da tma; mezar n üstüne bu day ya da eker serpme ölülerin ruhlar na da t lan birer saç d r. Bilindi i üzere saç, her toplulu un kendi eme iyle kazand en k ymetli ve kutsal sayd nimetlerden biri olup ruhlara sunulan kans z kurband r35. Ayn ekilde mezara su ya da yemek b rakma da birer kans z kurban olup ölen ki ilerin ruhlar na sunulmaktad r. Bu yolla ölünün gitti i yerde de rahat etmesini sa layarak onun geri dönmesi engellenmek istenmektedir. Anadolu nun kimi yerlerinde mezara bayrak as ld, bez parçalar n n ba land tespit edilmi tir. Ankara n n Haymana ilçesinde ölü genç ise mezar na bayrak as l r. Bayburt ta genç ya ta ölen, gurbette vefat ederek ya da askerde ehit dü erek memleketlerine getirilenlerin mezar na de i ik renkte tülbentler ve bezler ba lan r, beyaz bayrak as l r. Ayd n da yeni defnedilen cenazenin mezar na kendi elbisesinden ya da herhangi bir bezden bayrak yap l r. Bolu da mezar n ba na bir a aç dikilir, ölen erkek ise bu a aca apka, kad n ise yazma b rak l r36. Adana37 ve Mersin de38, ölen genç k z veya gelin ise mezar n ba na k rm z yazma, delikanl ya da askerse bayrak as l r. Tahtac lar aras nda ise genç birisi öldü ünde mezar n ba ve ayak ucuna iki tahta dikilir, bunun aras na bir ip gerilir, ipe de k rm z ve ye il renkli bezler, yazmalar ba lan r. Ölen ya l bir ki i ise bu bezler genellikle beyaz renkli olur39. Mezara bayrak as lmas, bez parçalar n n veya çe itli renklerde yazmalar n ba lanmas ya da apka vb. özel e yalar n b rak lmas, ölenin ya ve cinsiyeti 29 Cemil Cahit Güzelbey, Ölüm ve Ya Gelenekleri... s.7480. Ya ar Kalafat, Do u Anadolu da... s. 134. 31 Cennet Arslan, 1954, yok, ev han m, Adana. 32 Ali R za Yalman (Yalk n), Cenupta Türkmen Oymaklar I, Haz. Sabahat Emir, KB Yay nlar, Ankara 1977, s. 269. 33 Ya ar Kalafat, Anadolu ve Yak n Çevresi... s. 251. 34 Sedat Veyis Örnek, Anadolu Folklorunda... s. 73. 35 Saç konusunda daha ayr nt l bilgi için bkz. Abdülkadir nan, Tarihte ve Bugün... s. 98-100. 36 Ya ar Kalafat, Anadolu ve Yak n Çevresi... s.250. 37 Cennet Arslan, 1954, yok, ev han m, Adana. 38 Ahmet U an, 1958, ilkokul, çiftçi, Mut / Mersin. 39 R za Yeti en, Tahtac A iretleri... s.50. 30
7 konusunda bilgi vermekle birlikte genç ya ta ya da vakitsiz ölenlerin mezar na daha bir özen gösterildi ini belirtmesi aç s ndan da önem ta maktad r. Mezarlar n süslenmesi için a aç, çiçek ve belli otlar da kullan lmaktad r. Adana da mezarda a aç ve çiçek oldu u sürece ölenin kabir azab çekmeyece ine, ayr ca mezardaki a açlar salland kça ölünün günahlar n n dökülece ine inan l r40. Mersin de ölünün ruhunun rahat etmesi için mezara a aç dikilir41. Ankara da gölgelik etmesi için mezar n ba na fide dikilir42. Yine Ankara n n Akyurt ilçesinde kabrin ba na bir i de a ac dikilir, bunun tutmas halinde ölen ki inin cennete gidece ine inan l r43. Mezara a aç dikilmesi eski Türkler de yayg n olarak görülen a aç kültüyle ilgilidir. A aç, yerin dibindeki kökleri, gö e do ru yükselen gövdesi ve gökyüzüne da lan dal, budak ve yapraklar yla oldu u kadar mevsimden mevsime kendini yenilemesi ve daha birçok özelli iyle en eski dönemlerden bu yana dinî bir yap ya sahip olmu tur. Ayr ca ço u zaman hayat n ve ebedili in sembolü olarak kabul edilmi tir. Özellikle meyvesiz ve ulu a açlar kutsal kabul edilmi tir. Orta Asya Hun Türkleri nin Ötüken in da l k arazisindeki kutsal say lan bir çam a ac n n etraf nda özel bir âyin düzenledikleri ve kötü ruhlardan temizlenmek istenen yerlere a aç diktikleri; bu tür uygulamalar n Göktürkler de de bulundu u kaynaklardan edinilen bilgiler aras ndad r. Yine Çeremisler, Buryatlar, Yakutlar, Ba kurtlar, Kazaklar ve K rg zlar da ulu ve ya l çam, kay n, ard ç, servi ve ç nar a açlar na adaklar adam, kurbanlar kesmi, birtak m dualarla onlardan dilekte bulunmu lard r. Yakut Türkleri nde ise kay n a ac n n özellikle amanlar aras nda büyük bir önemi vard r. Her aman n özel bir a ac bulunur ve amanla a ac aras nda bir ba oldu una; birinin hayat n n ötekinin varl yla sürece ine inan l rd 44. Günümüzde mezar ba lar na a aç dikme gelene inin kökeni de söz konusu eski Türk inan lar na kadar uzanmakta olup dikilen a açla ölen ki inin günahlar n n affedilmesinde yard mc olunaca na, böylelikle ölünün ruhunun memnun edilece ine inan lmaktad r. Anadolu da mezarl klara ba l bir ba ka uygulama ise ölünün defnedildi i günün gecesinde mezar n ba nda ate yakma gelene idir. Harput ta ölünün y rt c 40 Cennet Arslan, 1954, yok, ev han m, Adana. Elif Kaya, 1919, yok, ev han m, Mersin. 42 Ali R za Balaman, Gelenekler, Töre ve... s.131. 43 Ya ar Kalafat, Anadolu ve Yak n Çevresi... s. 250. 44 Ahmet Ya ar Ocak, Bekta î Menâk bnâmelerinde slâm Öncesi nanç Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1983, s. 84-87. 41
8 hayvanlar taraf ndan mezar n n e ilerek ç kar lmamas için mezar n ba nda ate yak l r45. Adana da mezar n ba nda ilk üç gün, Ankara n n Haymana ilçesinde ise bir gün ate yak l r46. Mezarda ate yakma gelene ine Mersin de47 ve Artvin in köylerinde48 de rastlanmaktad r. Halk aras nda mezarda bir gün ya da üç gün ate yakma gelene inin vah i hayvanlar uzakla t rmak için uyguland dü üncesi yayg n olsa da asl nda bu durum ate in Türkler taraf ndan kutsal kabul edilmesiyle aç klanabilir. amanist Türkler de ate in her eyi temizledi ine, kötü ruhlar kovdu una inan l r. Ate ruhuna hitaben okunan aman ilâhilerinden anla ld na göre aile oca kültü ile ate kültü birbirinden ay rt edilemeyece i gibi ocak kültü de atalar kültüyle birbirine ba l d r49. Oca n tütmesi, ate in sürekli olarak yanmas, atalar n o ocakta, o yurtta sürekli bulunmas anlam na gelir. Atalar n canlar n n ate in içinde tecelli etti ine inan ld için Türkler, oca ve ate i kutsal saym lard r50. Mezar ba nda ate yakma gelene ine Altay ve Yenisey Türk boylar nda da rastlan r51. Bu yönüyle defin i leminin yap ld günün ak am nda mezar ba nda ate yak lmas da söz konusu eski Türk inan lar n n günümüzdeki izleri olmal d r. Anadolu da ölünün defnedilmesi s ras nda yerine getirilen bu uygulamalar n yan s ra mezarl k ziyaretleriyle de ilgili çe itli inanç ve pratiklerin ya at ld görülmektedir. Ölünün mezarl kta ilk kez ziyaret edildi i gün ya da zaman konusunda belirli bir kural bulunmamakta, söz konusu gün ölü sahiplerinin dü ünce ve yorumlar na göre de i ebilmektedir. Buna göre mezar n definden sonra ilk ziyareti Ankara da ertesi sabah güne do madan önce; Eski ehir, Erzurum, Sivas, Ni de ve K r ehir de bir hafta sonra; Kastamonu da ve yer yer Eski ehir ile Sivas ta k rk gün sonra; Kayseri ve Çorum da gömüldükten sonra gelen ilk cuma vb. günlerde yap lmaktad r52. 45 R fat Araz, Harput ta Eski Türk nançlar ve Halk Hekimli i, Atatürk Kültür Merkezi Yay nlar, Ankara 1995, s. 124. 46 Ya ar Kalafat, Anadolu ve Yak n Çevresi... s. 251. 47 Ali R za Yalman (Yalk n), Cenupta Türkmen... s. 268. 48 Cahit Öztelli, Ba a Toprak Savurmak ve Yas - Ölü Gelenekleri, TFA, Y.10, C.5, S.116, Mart 1958, s.1862. 49 Abdülkadir nan, Tarihte ve Bugün... s.68. 50 Mehmet Eröz, Türkiye de Alevîlik Bekta îlik, Ota Matbaac l k, stanbul 1977, s.327. 51 Abdülkadir nan, Tarihte ve Bugün... s. 189-190. 52 Sedat Veyis Örnek, Anadolu Folklorunda... s. 80.
9 Bu gibi günlerin yan s ra gelenek halinde arife günleri, bayram ve kandil gibi kutsal günlerde de mezarl klar n ziyaret edildi i, ziyaret s ras nda herkesin kendi mezar n n çevresini temizledi i, burada ölen yak nlar için dualar etti i görülmektedir. Tahtac lar aras nda arife ve bayram günlerinin yan nda nevruz ve h drellezde, muharrem orucunun son gününde, ölen ki inin y ldönümünde de mezarl klar ziyaret edilmektedir53. Anadolu nun kimi yerlerinde ziyaret günlerinde mezarl a çe itli yiyecekler de götürülmektedir. Artvin in av at ve Ardanuç ilçelerinde ölü defnedildikten sonra ikinci ak am mezara yemek ve meyve götürülür. Bunlar koymak için mezarlarda küçük bir dolap gözüne benzer yerler de yap lm t r. Daha sonra da mezara haftada bir ya da iki kez yemek götürmek gelenektir. Bu yemekleri ölen ki inin ruhu için isteyen al p yiyebilir54. Adana da ölünün gömülmesinden bir hafta sonra mezarl a gidildi inde mezar n üstüne eker at l r, bunlar çocuklar toplay p yer55. Mersin de eker, bisküvi vb. yiyecekler mezarl a gidenlere da t l r56. Tahtac lar da da mezarl k ziyareti s ras nda herkes beraberinde çörek, lokum, bisküvi, eker vb. yiyecekler götürür. Bunlar orada bulunanlara da t l r ve mezarl k ba nda topluca yenir57. Mezarl a götürülen ve orada yenilen bu yiyecekler, ölmü lerin ruhuna sunulan kans z kurban niteli i ta makta ve asl nda ölen ki iler ad na yenilmektedir. Anadolu da mezarl a yiyecek götürme gelene inin yan s ra a aç götürüldü ü 75 de tespit edilmi tir. Mersin de arife günleri mezarl k ziyareti s ras nda mezar n ba na 58 60 blak(, 1 Tf 6.3717 0 TD59 -.0075 Tc -.0638 Tw [ çel (Tahta ola )]TJ/F11 1 Tf 6rastlan r. 2335 0 TD.0082 Tc.003. Adana ve Hatay n Dörtyol ilçesinde de ayn gelene e murt )]TJ/F21 dallar dikilir Murt dallar n n bazen mezar n üstüne b rak ld da olur61. Ayd n da ise bu bitkiye mersin ad verilmekte ve yine mezar ziyaretine gidenler taraf ndan mezarl a götürülmektedir62. Halk aras nda murt dal kutsal say l r. nan a göre murt, di er bitkilerden farkl olarak yaz k her sa a sola sallan nda Allah zikreder, bu nedenle dört mevsim ye il Selüvi irmaet, 197, ymkl, e,,tarsusn 53 Halil Ayar, 1930, ilkokul, serac, Ka di len Köyü - Bozyaz / Mersin. Cahit Öztelli, Ba a Toprak Savurmak... s. 1862. 55 Ay e Bulut, 1953, ilkokul, ev han m, Adanac.002 Tw (murt dallar dikilir)tjt44425 Tm 0 Tc 0 Tw (65)Tj 10.0 54
10 kal r. Ayr ca güzel bir kokusu da vard r63. Bu bitkiye mersin ad n n verilmesi ve yine kutsal kabul edilmesi bir ba ka inan a göre; söyleni inden dolay yâsîn sûresi nin ad na benzetilmesiyle ilgilidir, hatta söz konusu bitkiye yâsîn isminden esinlenerek mersin ad n n verildi ine inan l r64. Mersin ya da di er ad yla murt dallar n n halk aras ndaki yayg n inan lardan dolay mezarl klara dikildi i belirtilse de asl nda bu gelene in kökeninde, daha evvel de bahsedildi i üzere, eski Türkler de görülen a aç kültünün izleri aranmal d r. Ölen ki inin mezar ta n n ise, defin i leminden bir y l sonra yapt r ld görülmektedir. Mezar ta lar genellikle mermerdendir, ancak maddî durumu iyi olmayan baz ki iler, çevredeki ta larla mezar çevreleyip mezar n yerinin kaybolmas n önlemeye çal rlar. Mezar ta lar na ölen ki ilerin ad, soyad, do um ve ölüm tarihleri yaz l r. Ancak bazen bu ta lara çe itli iirlerin, özdeyi lerin yaz ld, motiflerin i lendi i de görülür. Sonuç Anadolu da gerek ölünün defnedilmesi s ras nda gerekse daha sonraki mezarl k ziyaretlerinde görülen, bu çal mada sadece bir k sm n verebildi imiz uygulamalar n yan nda, daha birçok inanç ve pratik, gelenek ve görenek bulunmaktad r. Bu uygulamalar, yerle im merkezlerine göre büyük bir çe itlilik gösterse de hemen hemen hepsinin temelinde ölen ki inin ruhunun öbür dünyaya gidi ini kolayla t rmak, orada rahat ve mutlu olmas n sa lamak; ayr ca geri dönü ünü engelleyerek yak nlar na herhangi bir zarar vermesini önlemek dü üncesi yatmaktad r. Mezarl kta ölüm sonras gerçekle tirilen söz konusu uygulamalar, genel olarak slâmî esaslara ba l bir ekilde yerine getirilmekle birlikte bunlar n aras nda yer yer slâmiyet öncesi eski Türk inan lar na ait kimi inanç ve pratiklerin izlerine de rastlanmaktad r. Ölen ki inin öbür dünyada ihtiyac olabilece i dü üncesiyle elbiseleriyle ya da baz özel e yalar yla gömülmesi, mezar nda yiyeceklerin da t lmas, ba ucuna ate yak lmas ya da a aç dikilmesi vb. inanç ve pratikler, eski Türk âdet ve inanmalar n n günümüzdeki izlerini göstermesi bak m ndan önem ta maktad r. 63 64 Selvi im ek, 1937, yok, ev han m, Tarsus / Mersin. Ahmet Gökbel, Anadolu Varsaklar nda... s. 119.