ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ PAMUK ÜRETİMİ, SATIŞ FİYATI STRATEJİLERİ VE PİYASANIN GELECEKTEKİ DURUMU: AYDIN İLİ ÖRNEĞİ Osman Orkan ÖZER TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2009 Her hakkı saklıdır
ÖZET Doktora Tezi PAMUK ÜRETİMİ, SATIŞ FİYATI STRATEJİLERİ VE PİYASANIN GELECEKTEKİ DURUMU: AYDIN İLİ ÖRNEĞİ Osman Orkan ÖZER Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK Bu çalışmanın amacı, Aydın ilinde yer alan pamuk üreticilerinin üretim tekniklerinin incelenmesi, pamuk ürününün hasat sonrası Oyun Teorisi Modeli yardımıyla en uygun satış zamanının belirlenmesi ve pamuk ve tekstil piyasasının, gelecekteki durumunun, Genel Denge Modeli olan GTAP modeli kullanılarak analiz edilmesidir. Aydın ilinde 10 dekar ve üzeri alanda işletmesinde pamuk üretimine yer veren tarım işletmelerinin oluşturduğu popülasyondan tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenen 93 işletmede anket uygulanmıştır. Anket yöntemi ile işletmelerin sosyo-ekonomik yapısı, üretim teknikleri, ürünü depolama davranışları, ürünün pazarlama şekli vb. birincil veriler temin edilmiştir. Çalışmada birincil veriler ile dünya pamuk fiyatı serisi yardımıyla cari ve reel olmak üzere iki ayrı Oyun Teorisi Modeli oluşturulmuştur. Birinci modele göre satış zamanı incelendiğinde üreticiler için ürün satışına en uygun dönem olarak %50 ile Mart ayı tespit edilmiştir. Bunu sırasıyla % 25 ile Şubat ayı ve %12,5 ile Ocak ve hasat mevsimi olarak seçilen Ekim ayı takip etmektedir. İkinci modele göre, üreticilere ürün satışı için en uygun ay olarak Ekim ( %83,83) ile hasat zamanı olarak tespit edilmiştir. Bunu sırasıyla % 8,85 ile Temmuz ayı ve %3,12 ile Mart ayı, %2,38 le Şubat ve %1,82 si Ocak ayı takip etmektedir. i
Global Trade Analysis Project (GTAP) analizi için kullanılacak verilerin, GTAP veri tabanı yardımıyla seçimi yapılmıştır. Araştırmanın amacına uygun olarak gerekli olan ülkeler ve sektörler seçilerek veri tabanın güncellenmesi aşamasına geçilmiştir. GTAP analizinde 4 ayrı senaryo oluşturularak, sonuçların değerlendirilmesi gerçekleştirilmiştir. Simülasyon sonucuna göre; Türkiye ekonomisi açısından Gümrük Birliğine tam entegrasyon ve tekstil ürünlerine uygulanacak KDV indirimi, uygun stratejiler olarak görülmektedir. Kısmi olarak sadece lif bitkisi satış avantajı sağlayan son senaryonun da etkili bir gelişim sağladığı saptanmıştır. DTÖ nün uluslararası bir örgüt olması ve Türkiye nin bu örgüte taraf olması nedeniyle tekstil ve lif bitkileri ticaretinde Gümrük Vergisinin sıfırlanmasının dünyada bir ticaret sapması yaratacağı, Türkiye içinse bu sapmanın olumlu sonuçlar ortaya koymayacağından söz etmek mümkündür. Nisan 2009, 193 sayfa Anahtar Kelimeler: Pamuk Üretimi, Oyun Teorisi, Genel Denge Modeli, GTAP modeli ii
ABSTRACT Ph. D. Thesis COTTON PRODUCTİON, SELL PRİECE STRATEGİES AND FUTURE MARKET SİTUTATİON: THE CASE OF AYDIN PROVİNCE Osman Orkan ÖZER Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economy Supervisor: Prof.Dr. Ahmet ÖZÇELİK The purposes of this study are to analyze the production techniques of the cotton producers within the borders of Aydın Province; to determine the best sales time interval for the cotton product by using Game Theory Model and to analyze the status of textile sector future by using GTAP model which is the General Balance Model. Questionnaires have been applied over 93 farms which are active in cotton production over a land of 10 decare and are in the Aydın Province. These farms have been selected by using stratified random sampling method. By the questionnaire method, their socio economic structure, production techniques, amount of used inputs and the supply method of the inputs, product storage methods, and product marketing styles have been obtained. Two separate Game Theory Models, namely real and current, have been formed by the help of primary data and world cotton price series. When the monthly sales have been analyzed, it was seen that March was the most appropriate month with a sale rate of 50%, which was fallowed by February with 25% sale rate and January and October with 12,5 % sale rate. According to the second model, October which was the harvest time and had the a sale rate of 83,83% was determined as the most suitable time to sale their product. This month has been followed by July (with 8,85%), March (with 3,12 %), February (2,38%) and January ( 1,82%). The data used for GTAP analysis have been selected from the GTAP database. For the purpose of this study, the GTAP database has been updated by selecting the required countries and iii
sectors. GTAP simulation model was run under 4 different scenarios and then the outputs of the model under different scenarios have been evaluated. According to the formed scenarios; full integration to the Customs Union and VAT reduction for textile goods seem to be proper strategies regarding the Turkish economy. It has also been ascertained that the final scenario that provides partially fiber plant sales advantage supplied an effective development. Moreover, it was possible to mention that resetting the Customs Tax for textile and fiber plants trading would create a trading deviation in world, which could not result in positive effect on Turkey s trade if the Custom Tax textile and fiber plants trading are rested in the world. April 2009, 193 pages Key Words: Cotton production, Game Theory, General Balance Model, GTAP model iv
İÇİNDEKİLER ÖZET............................ i ABSTRACT........................ iii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR................... vii KISALTMALAR DİZİNİ.................... x ÇİZELGELER DİZİNİ..................... xi ŞEKİLLER DİZİNİ..................... xiv 1. GİRİŞ.......................... 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ.................... 5 3. MATERYAL VE YÖNTEM.................. 14 3.1 Çalışma Alanında Popülâsyonun Belirlenmesi ve Örneklemede İzlenilen Yöntem.................... 14 3.2 Anket Aşamasında Uygulanan Yöntem.............. 15 3.3 İncelenen İşletmelerin Analizinde Kullanılacak Yöntem...... 16 3.4 Pamuk Ürününün Satış Zamanını Ve Yerini Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesinde Kullanılan Yöntem.......... 17 3.4.1 Oyun Teorisi ile ilgili kavramlar............... 20 3.4.2 Denge kavramı ve Nash Dengesi............... 22 3.4.3 Oyun Teorisinin doğrusal programlama ile çözümü........ 23 3.4.4 Oyun Teorisinin tarımda uygulanması............. 25 3.4.5 Çalışmada kullanılacak Oyun Modeli............ 26 3.5 Pamuk ve Tekstil Sektörünün Gelecekteki Durumunun Belirlenmesine Yönelik Denge Modeli Analizi........... 28 3.5.1 Denge modeli...................... 29 3.5.2 Hesaplanabilir Genel Denge Modeli.............. 30 3.5.3 Genel Denge Modeli Teorisi................. 33 3.5.3.1 Walras Genel Denge Teorisi................. 33 3.5.3.2 Arrow ve Debreu Teorisi.................. 36 3.5.3.3 Johansen Çok Sektörlü Büyüme Modeli (ÇSB).......... 41 3.5.3.4 Hesaplanabilir Genel Denge Modelleri Algoritma Çözümleri..... 43 3.5.3.5 Sosyal Hesaplamalar Matrisi............... 46 v
3.5.4 GTAP ( Global Trade Analysis Project) Modeli.......... 49 3.5.4.1 Standart GTAP Modelinin grafiksel olarak anlatımı........ 52 3.5.4.2 GTAP Veri Tabanı.................... 60 4. DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE PAMUK LİFİ ÜRETİMİNE GENEL BİR BAKIŞ.................... 66 5. DÜNYA PAMUK DIŞ TİCARETİ............... 68 6. ARAŞTIRMA ALANI HAKKINDA TEMEL BİLGİLER....... 73 7. ARAŞTIRMA BULGULARI................ 81 7.1 İncelenen İşletmelerle İlgili Bulgular............... 81 7.1.1 Arazi varlığı, tasarruf şekli ve nüfus.............. 81 7.1.2 Araştırma alanında pamuk tarımında uygulanan üretim teknikle.... 86 7.1.3 Girdi temin yerleri.................... 88 7.1.4 Pamuk ürününün satış zamanını ve yerini etkileyen faktörler..... 90 7.1.5 Pamuk satışında karşılaşılan sorunlar............. 93 7.2 Aydın Yöresinde Pamuk Pazarlama Kanalları........... 94 7.3 Pamuk Ürününün Satış Zamanının Oyun Teorisi Yardımıyla Analizi... 98 7.4 Pamuk ve Tekstil Sektörünün GTAP Modeli Yardımıyla Analizi.... 104 7.4.1 GTAP analizi aşamasında kullanılan veriler.......... 104 7.4.2 GTAP için simülasyon hazırlığı............. 107 7.4.3 Pamuk sektörüne uygulanan senaryolar............ 108 7.5 GTAP Modeli Yardımıyla Senaryolardan Elde Edilen Sonuçlar..... 109 7.5.1 Senaryo 1( SİM1)..................... 109 7.5.1.1 Sim 1 e göre sektörel üretim miktarındaki değişim....... 110 7.5.1.2 Sim 1 e göre sektörel fiyat düzeylerindeki değişim........ 112 7.5.1.3 Sim 1 e göre yurt içi talebin rolü.............. 114 7.5.1.4 Sim 1 e göre sektörel ürünlerin dış ticaretindeki değişim...... 115 7.5.1.5 Sim1 in makro ekonomik göstergeler açısından değerlendirilmesi... 121 7.5.2 Senaryo 2( SİM 2).................... 124 7.5.2.1 Sim 2 e göre sektörel üretim miktarındaki değişim........ 125 7.5.2.2 Sim 2 e göre sektörel fiyat düzeylerindeki değişim......... 127 7.5.2.3 Sim 2 e göre yurt içi talebin rolü.............. 128 7.5.2.4 Sim 2 e göre sektörel ürünlerin dış ticaretindeki değişim...... 129 vi
7.5.2.5. Sim 2 in makro ekonomik göstergeler açısından değerlendirilmesi.. 133 7.5.3 Senaryo 3( SİM 3)................... 134 7.5.3.1 Sim 3 e göre sektörel üretim miktarındaki değişim........ 135 7.5.3.2 Sim 3 e göre sektörel fiyat düzeylerindeki değişim........ 138 7.5.3.3 Sim 3 e göre yurt içi talebin rolü............. 141 7.5.5.4 Sim 3 e göre sektörel ürünlerin dış ticaretindeki değişim.... 143 7.5.3.5 Sim 3 in makro ekonomik göstergeler açısından değerlendirilmesi.. 149 7.5.4 Senaryo 4( SİM 4)................... 151 7.5.4.1 Sim 4 e göre sektörel üretim miktarındaki değişim........ 152 7.5.4.2 Sim 4 e göre sektörel fiyat düzeylerindeki değişim....... 154 7.5.4.3 Sim 4 e göre yurt içi talebin rolü............ 155 7.5.5.4 Sim 4 e göre sektörel ürünlerin dış ticaretindeki değişim..... 157 7.5.4.5 Sim 4 in makro ekonomik göstergeler açısından değerlendirilmesi. 161 7.5.4.6 Sim 4.1 in makro ekonomik göstergeler açısından değerlendirilmesi. 163 7.5.5 GTAP Modeli yardımıyla oluşturulan simülasyonların genel değerlendirilmesi.................. 164 8. SONUÇ VE ÖNERİLER................. 168 8.1 Aydın İli pazara yönelik pamuk üretimine yer veren tarım işletmelerinin sonuçları............... 168 8.2 Pamuk ürününün satış zamanının oyun teorisi yardımıyla analizi sonuçları................. 172 8.3 Pamuk sektörüne uygulanan genel denge modeli sonuçları..... 173 8.4 Öneriler........................ 183 KAYNAKLAR...................... 187 ÖZGEÇMİŞ........................ 194 vii
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Dünya ekonomisinde gerçekleşen gelişmelerin etkisiyle gelir seviyesi yükselen ülkelerde, pamuk ürünlerine olan talep her geçen gün artmaktadır. Bu tüketime bağlı olarak tüm dünyada pamuk lifi dış ticareti önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Diğer taraftan dünya ticaretinde serbestleşme eğiliminin ağırlık kazanması, özellikle tarımsal ürünlerden pamuk lifi ticaretine yönelik politikaların önemini artırmaktadır. Günümüzde Dünya Ticaret Örgütü içinde pamuk üretimi ve ticaretinin önemli bir yer tuttuğu da gözden kaçırılmaması gereken bir husustur. Dünya ticaretinde çok düşük bir paya sahip olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, genel olarak tarım ürünleri ve tarıma dayalı sanayi ürünleri dış satımı gerçekleştirmektedir. Doğal olarak bu sözü edilen ülkelerin üretim girdileri içinde yer alan emeğin yoğun kullanımı, tarım sektöründe diğer ülkelere göre göreceli bir rekabet üstünlüğü yarattığı da bilinmektedir. Lif bitkileri içinde dünyada en çok üretimi gerçekleştirilen pamuk üretimi dünyada özellikle gelişmekte olan ülkelerde emek yoğun olarak gerçekleştirilmektedir. Gelişmiş ülkeler içinde yer alan ABD, sermaye yoğun üretim olanakları sayesinde dünya pamuk üretiminde önemli konumda yer almaktadır. Bu da gelişmekte olan ülkeler açısından rekabet gücünü sürekli azaltıcı bir etki yaratmaktadır. Türkiye nin dış ticaretinde önemli bir yere sahip olan tekstil ürünleri ticaretinin, yurt içi pamuk üretiminin önemli bir stratejik ürün olarak görülmesi durumunu ortaya çıkartmıştır. Türkiye nin kaliteli ve ucuz pamuk üretimini gerçekleştirerek tekstil ve hazır giyim sektöründe dünya pazarında rekabet edebilirliğini sağlamak gerekmektedir. Bu nedenle, tarımda gerçekleştirilecek ulusal ve uluslararası politika yapılacak değişiklikler tekstil ve pamuk üretimini doğrudan etkileyecektir. Yapılan bu çalışmanın pamuk üretimine ve sektörde gelecekte yaşanacak sorunların çözümüne ışık tutması dileğiyle, bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde bana desteğini ve yol göstericiliğini esirgemeyen danışmanım Sayın Hocam Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK e ve çalışmalarımda değerli fikirleri ile yön veren Prof. Dr. Zahide KOCABAŞ a ve Doç. Dr. Füsun TATLIDİL e teşekkür ederim. viii
Ayrıca, araştırma kapsamında Almanya da yaptığım çalışmalarda desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Harald GRETHe ve Araştırma Görevlisi Ulrich KLEİNWECHTER e, GTAP modelinde karşılaştığım sorunlarda bana yol gösteren Prof. Dr. Martina. BROCKMEİER ve Kırıkkale Üniversitesinden Doç Dr. Mustafa ACAR a, anket aşamasında bana yardımını ve dostluğunu esirgemeyen Araştırma Görevlisi Özdal KÖKSAL a ve başta Tarım Ekonomisi Bölüm Başkanının şahsında tüm akademik ve idari personele şükranlarımı sunarım. ix
KISALTMALAR DİZİNİ AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri DTH Dış Ticaret Hadleri DTBALi Dış Ticaretteki Değişim DTÖ Dünya Ticaret Örgütü DTÜ Diğer Tarımsal Ürünler EİB Erkek İşgücü Birimi EV Refah Seviyesinde Bölgesel Eşdeğer Fark GB Gümrük Birliği GOVEXP Devlet GTAP modelinde GSMH Gayrisafi Milli Hâsıla GTAP Global Trade Analysis Project HDG Hesaplanabilir Denge Modeli IMF International Monetary Fund Uluslararası Para Fonu KDV Katma Değer Vergisi Koop Kooperatif pm Fiyattaki Değişim Oranı PRIVEXP Kişisel Bütçeye GTAP modelinde qds Talepteki Değişim Oranı qiw İthalattaki Değişim Oranı qo Üretimdeki Değişim Oranı qxw İhracattaki Değişim Oranı SİM Simülasyon TARİŞ İncir, Üzüm, Pamuk ve Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri TOT Genel Fiyat Artışı TUİK Türkiye İstatistik Kurumu VGDP Gayrisafi Milli Hasıladaki Değişim Y Bütçedeki Değişim x
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Örneklemede Popülasyonu Oluşturan İşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Bir Tabakadan Örneğe Seçilen İşletme Sayısı.................... 15 Çizelge 3.2 Erkek işgücü birimine (EİB) çevirmede kullanılan katsayılar..... 16 Çizelge 3. 3 Genel Bir SHM................... 47 Çizelge 3.4 GTAP Veri Tabanı Versiyon 6 da Yer Alan Ülkeler ve Bölgeler.... 62 Çizelge 3.5 GTAP Veri Tabanı Versiyon 6 da Yer Alan Sektörler....... 64 Çizelge 4.1 Dünya Pamuk Üretiminde Ülkelerin Payı (%).......... 67 Çizelge 4.2 Ülkeler itibariyle pamuk lifi verimi(kg/ha)........... 67 Çizelge 5.1 Dünya pamuk dış ticaretindeki gelişmeler (Ton)......... 69 Çizelge 5.2 Ülkelerin Dünya Pamuk İhracatındaki Değişim (Ton)....... 70 Çizelge 5.3 Ülkelerin Dünya Pamuk İthalatındaki Değişim......... 72 Çizelge 6.1 Aydın İli arazi varlığı ve dağılımı (2006 Yılı).......... 74 Çizelge 6.2 Aydın ilinde yetiştirilen meyve ağaçları sayısı, üretim ve verimleri... 75 Çizelge 6.3 Aydın ilinde yetiştirilen tarla bitkileri üretimi ve verimleri( 2006 Yılı). 76 Çizelge 6.4 Aydın İli Hayvan Varlığı( 2006 Yılı)............ 78 Çizelge 6.5 Aydın İli Makine Parkı................. 79 Çizelge 7.1 İncelenen işletmelerde işletme arazisi varlığı......... 81 Çizelge 7.2 İncelenen işletmelerde yetiştirilen bitkisel ürünlerin alanı ve dağılımı. 83 Çizelge 7. 3 Nüfusun yaş grupları ve cinsiyete göre dağılımı......... 84 Çizelge 7.4 İncelenen işletmelerde aile işgücü varlığı (EİB)......... 84 Çizelge 7.5 İncelenen işletmelerde nüfusun eğitim durumu......... 85 Çizelge 7.6 İncelenen pamuk işletmelerinin gruplarına göre toprak tahlili yapma davranışları............. 87 Çizelge 7.7 İncelenen pamuk işletmelerinin gruplarına göre pamuk hasat zamanları................. 88 Çizelge.7.8 İncelenen işletmelerin pamuk üretiminde kullandıkları gübrenin temin yerleri.................. 88 xi
Çizelge.7.9 İncelenen işletmelerin pamuk üretiminde kullandıkları tarımsal mücadele ilaçlarının temin yerleri.......... 89 Çizelge.7.10 İncelenen işletmelerin pamuk üretiminde kullandıkları tohumluk temin yerleri............ 90 Çizelge 7.11 İncelenen pamuk işletmelerinin gruplarına göre hasat sonrası depolama davranışları.............. 90 Çizelge 7.12 İncelenen işletmelerde satılan kütlü pamuğun satış yerlerine göre dağılımı.................. 92 Çizelge 7.13 İncelenen işletmelerde pamuk satış kanalları ve depolama Davranışları................... 92 Çizelge 7.14 İncelenen işletmelerde pamuk üretimine yönelik sorunları..... 93 Çizelge 7.15 Satış sorunları ve depolama davranışları........... 93 Çizelge 7.16 Kooperatiflerin pamuk alım miktarları........... 97 Çizelge.7.17 Ege bölgesinde illere göre pamuk üretimi........... 98 Çizelge 7.18 Oyun Teorisi modeline göre elde edilen birinci model....... 101 Çizelge 7.19 Oyun Teorisi modeline göre elde edilen ikinci model....... 102 Çizelge 7.20 Pamuk satış zamanının değerlendirilmesi.......... 103 Çizelge 7.21 Analizde kullanılacak sektörlerin tanımlanması......... 106 Çizelge 7.22 GTAP modelinde kullanılacak olan ülkeler ve bölgeler...... 106 Çizelge 7.23 Sim1 e Ait Sektörel Üretimdeki Değişim (%)......... 111 Çizelge 7.24 Sim1 için fiyat düzeylerindeki değişim oranı(%)........ 113 Çizelge 7.25 Sim 1 e göre Yurt içi talebin rolü............. 114 Çizelge 7.26 Sim 1 e göre sektörel ürün ihracatındaki değişim oranı..... 116 Çizelge 7.27 Sim 1 e göre sektörel ürün ithalattaki değişim oranı....... 117 Çizelge 7.28 Sim 1 e göre sektörel ürün dış ticaretindeki değişim miktarı ( Milyon Dolar)................ 119 Çizelge7.29 Simülasyon sonucunda Ele alınan bölgelerde makro ekonomik göstergelerindeki değişim........... 122 Çizelge 7.30 Bölgesel Refah Etkisinin Kaynakları(EV, Milyon Dolar)..... 123 Çizelge 7.31 Sim2 ye Ait Sektörel Üretimdeki Değişim (%)......... 126 Çizelge 7.32 Sim2 için fiyat düzeylerindeki değişim oranı(%)........ 127 Çizelge 7.33. Sim 2 e göre Yurt içi talebin rolü............. 128 xii
Çizelge 7.34 Sim 2 e göre sektörel ürün ihracatındaki değişim oranı..... 130 Çizelge 7.35 Sim 2 e göre sektörel ürün ithalattaki değişim oranı...... 131 Çizelge 7.36 Sim 2 e göre sektörel ürün dış ticaretindeki değişim miktarı ( Milyon Dolar)............... 132 Çizelge 7.37 Simülasyon sonucunda ele alınan bölgelerde makro ekonomik göstergelerindeki değişimi..... 133 Çizelge 7.38 Harbinson 1.5 Gümrük Vergisi İndirimi........... 135 Çizelge 7.39 Sim3 e Ait sektörel üretimdeki değişim (%)......... 136 Çizelge 7.40 Sim3 için fiyat düzeylerindeki değişim oranı(%)....... 139 Çizelge 7.41 Sim 3 e göre yurt içi talebin rolü............. 142 Çizelge 7.42 Sim 3 e göre sektörel ürün ihracatındaki değişim oranı..... 143 Çizelge 7.43 Sim 3 e göre sektörel ürün ithalattaki değişim oranı...... 145 Çizelge 7.44 Sim 3 e göre sektörel ürün dış ticaretindeki değişim miktarı ( Milyon Dolar)................ 147 Çizelge 7.45 Simülasyon sonucunda ele alınan bölgelerde makro ekonomik göstergelerindeki değişim......... 149 Çizelge 7.46 Bölgesel Refah Etkisinin Kaynakları(EV, Milyon Dolar).... 151 Çizelge 7.47 Sim4 e Ait Sektörel Üretimdeki Değişim (%)........ 153 Çizelge 7.48 Sim4 için fiyat düzeylerindeki değişim oranı(%)....... 155 Çizelge 7.49 Sim 4 e göre Yurt içi talebin rolü............. 156 Çizelge 7.50 Sim 4 e göre sektörel ürün ihracatındaki değişim oranı..... 157 Çizelge 7.51 Sim 4 e göre sektörel ürün ithalattaki değişim oranı...... 158 Çizelge 7.52 Sim 4 e göre sektörel ürün dış ticaretindeki değişim miktarı ( Milyon Dolar)................ 159 Çizelge 7.53 Simülasyon sonucunda Ele alınan bölgelerde makro ekonomik göstergelerindeki değişim......... 162 Çizelge 7.54 Bölgesel Refah Etkisinin Kaynakları(EV, Milyon Dolar)..... 163 Çizelge 7.55 GTAP Simülasyonlarının üretime olan etkisinin değerlendirilmesi.. 164 Çizelge 7.56 GTAP Simülasyonlarının ihracata olan etkisinin değerlendirilmesi.. 165 Çizelge 7.57 GTAP Simülasyonlarının ithalata olan etkisinin değerlendirilmesi.. 165 Çizelge 7.58 GTAP Simülasyonlarının genel ekonomiye olan etkisinin değerlendirilmesi.............. 166 xiii
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1Standart GTAP modelinin bileşik fayda dağılımı......... 53 Şekil 3.2 Devlet bütçesinin ve tasarrufların dağılımı............ 53 Şekil 3.3 Devlet yardımı olmayan genel bir kapalı ekonomi......... 54 Şekil 3.4 Devlet yardımlı kapalı bir ekonomi.............. 56 Şekil 3.5 Devlet yardımlı açık bir ekonomi............... 57 Şekil 3.6 GTAP modeline ait ticaret akımı............... 59 Şekil 3.7 GTAP modeline ait ticaret akımı ve taşımacılık maliyeti...... 59 Şekil 4.1 Dünya pamuk üretimindeki değişim.............. 66 Şekil.7.1 Aydın Bölgesi Pamuk Pazarlama Kanalı............ 95 Şekil 7.2 Dünya pamuk fiyatlarındaki aylık değişim 1994 2005 (TL/KG).... 99 Şekil 7.3 Reel dünya pamuk fiyatlarındaki aylık değişim 1994-2007(TL/Kg)... 100 Şekil 7.4 GTAP Modeli Senaryosu akış diyagramı............ 109 xiv
1. GİRİŞ Dünyada pamuk üretiminin yaklaşık olarak beş bin yıldır yapıldığı tahmin edilmektedir. Pamuk yetiştirme koşulları ve yapısı nedeniyle sadece belirli bölgelerde yetiştirilebilmektedir. Pamuk yıllardır lif üretiminde kullanılmaktadır. Sanayi Devrimiyle tekstil hammaddesi olarak sanayide kullanılmaya başlamıştır. Lifi dışında çekirdeği (çiğit) bitkisel yağ sanayinde ve çiğit küspesi hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir. Pamuğun yüksek düzeyde lif içermesi nedeniyle, linter, kağıt para, barut içeriği ve mobilya yapımı gibi çok çeşitli kullanım alanları da bulunmaktadır. Pamuk bir endüstri bitkisi olması açısından da tarım alanlarında yoğun işgücü kullanımı yönüyle bir istihdam alanı yaratmaktadır. Bu nedenle birçok az gelişmiş ve gelişmiş ülkede kırsal kesimin kalkınması açısından ekonomik etkinliği yüksek bir bitkidir. Söz konusu bu ülkelerde yarattığı katma değer açısından çok önemli bir yere sahiptir. Dünya ekonomisinde gerçekleşen gelişmelerin etkisiyle gelir seviyesi yükselen ülkelerde, pamuk ürünlerine olan talep her geçen gün artmaktadır. Bu tüketime bağlı olarak tüm dünyada pamuk lifi dış ticareti önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Diğer taraftan dünya ticaretinde serbestleşme eğiliminin ağırlık kazanması, özellikle tarımsal ürünlerden pamuk lifi ticaretine yönelik politikaların önemini artırmaktadır. Günümüzde Dünya Ticaret Örgütü içinde pamuk üretimi ve ticaretinin önemli bir yer tuttuğu da gözden kaçırılmaması gereken bir husustur. Dünya ticaretinde çok düşük bir paya sahip olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, genel olarak tarım ürünleri ve tarıma dayalı sanayi ürünleri dış satımı gerçekleştirmektedir. Doğal olarak sözü edilen bu ülkelerin üretim girdileri içinde yer alan emeğin yoğun kullanımı, tarım sektöründe diğer ülkelere göre göreceli bir rekabet üstünlüğü yaratmaktadır. Lif bitkileri içinde dünyada en fazla yetiştirilen pamuk özellikle gelişmekte olan ülkelerde emek yoğun olarak üretilmektedir. Gelişmiş ülkeler içinde yer alan ABD, sermaye yoğun üretim olanakları sayesinde dünya pamuk üretiminde önemli konumda yer almaktadır. Bu da gelişmekte olan ülkeler açısından rekabet gücünü sürekli azaltıcı bir etki yaratmaktadır. 1
Dünya pamuk üretiminin 1961-2006 yılları arasındaki seyri incelendiğinde sürekli bir artış trendi içinde olduğu görülmekle birlikte 2006 yılında en yüksek miktara ulaşarak 24,8 milyon ton olmuştur. Ülkelerin pamuk üretimindeki son on yıllık seyri incelendiğinde Çin en büyük üretici ülke olup, bu konumuna 2006 yılında dünya pamuk lifi üretiminin %27,10 unu gerçekleştirerek devam ettirmiştir. 2006 yılı verileri dikkate alındığında dünya pamuk üretiminin yaklaşık olarak %60 ını Çin, Hindistan ve ABD tarafından sağlandığı görülmektedir. Türkiye % 3,62 oranıyla dünya pamuk üretiminde yedinci ülkedir. Dünya pamuk üretimi ve dünya pamuk tüketiminde artışa bağlı olarak 1970 yılından 2005 yılına kadar ihracatta %51,16; ithalatta % 48,78 oranında bir artış görülmüştür. İthalat ve ihracat arasında faklılığın olmasının tek nedeni pamuğun tekstil sektörünün birincil hammaddesi olması, önemli tekstil üreticisi ülkelerin, pamuk üretiminde yaşanacak dalgalanmalara karşı stok olarak pamuğu depolamasından kaynaklanmaktadır. Dünya pamuk ticaretinde 1987 yılında önemli bir artış gerçekleştirilerek 4 milyon ton sınırı geçilmiş ve 5 milyon ton seviyesine ulaşılmıştır. Bu dönemde dünya pamuk ithalatı ve ihracatında bir önceki yıla göre yaklaşık olarak % 16 oranında bir artış gerçekleşmiştir. 2005-2006 döneminde ise dünya pamuk ticareti 7 milyon ton seviyesinden 8 milyon tona yükselmiştir (Anonymous 2008). Türkiye, dünya pamuk ticareti içinde ortaya çıkan gelişmelerden en fazla etkilenen ülke konumundadır. Dünyanın yedinci pamuk üretici olan Türkiye tekstil sanayinde 90 lı yıllarda yaşanan hızlı gelişme neticesinde dünyanın en önemli dış alımını yapan ülke konumuna yükselmiştir. Bu nedenle Türkiye de pamuk üretimi ve tekstil sanayi ekonomi içinde üretim konumu açısından vazgeçilmesi zor olan üretim grupları haline gelmiştir. Pamuk ve pamuğa bağlı tekstil sanayi, istihdam ve ihracatta aldığı pay açısından ülkemizde önemli bir yere sahiptir (Yılmaz ve Demircan 2005). Tekstil sanayinin en önemli hammaddesi olan pamuk, özellikle Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde üretilmektedir. Pamuk üretiminin en yoğun olduğu bölge Güneydoğu Anadolu Bölgesidir. Ancak pamuk lifi randımanı yani birim kütlü başına lif üretimi açısından en verimli pamuk Ege bölgesinde yetiştirilmektedir (Anonim 2005). 2
Türkiye de pamuk lif üretimi 919 531 tondur ve bunun %10,39 unu Aydın ili gerçekleşmektedir (Anonim 2002). Bu çalışmanın amacı, üç aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada, Pamuk ve tekstil sektörü piyasasının, gelecekteki durumunun analizi yapılacaktır ve bununla ilgili denge modeli oluşturulacaktır. Bu model yardımıyla tarımda oluşabilecek tarım politikaları ve ekonomik değişmelerin pamuk ve tekstil sektörü üzerinde yaratacağı değişimler incelenecektir. İkinci aşamada, pamuk üreticileri açısından üretim sonrası yaşanan en büyük belirsizlik olarak fiyatlandırma aşaması değerlendirilecektir. Bu amaçla; pamuk üreticilerinin daha yüksek düzeyde gelir elde edebilmeleri için Oyun Teorisi yardımıyla en uygun ürün satış dönemini belirlemek ve bu satış dönemini etkileyen faktörleri ortaya koymak amaçlanmaktadır. Üçüncü ve son aşamada, Aydın İlinde pazara yönelik pamuk üretimine yer veren tarım işletmelerinin üretim yapısı incelenecektir. Yüksek risk ve belirsizlik düzeyi tarımsal faaliyetin karakteristik özelliğidir (Erkuş vd.1995) ve tarımsal ürünlerin fiyatı, bu risk ve belirsizliklerden fazla etkilenmektedir. Bu nedenle üretilen ürünün pazarlanmasında üretici açısından en uygun fiyatın oluştuğu dönemin belirlenmesi, üretici gelirinin artırılması ve arz-talep strateji ve planlamalarının tespit edilmesi açısından önemlidir. Pamuk üretiminin pazara sunuluşu, yıl içinde büyük değişiklikler göstermektedir. Bu da, üretici gelirini dalgalandırmaktadır. Bazen üreticinin kabul edemeyeceği düzeyde düşük fiyatlar oluşabilmektedir. Diğer yandan maliyete bağlı olarak iç piyasada oluşan yüksek pamuk fiyatları tekstil firmaları açısından sorun olabilmekte, bu durumda ithalata yönelimi artırabilmektedir (Anonim 2002). Bu açıdan araştırma alanında pamuk üretiminin fiyat oluşum şeklinin belirlenmesi gerekmektedir. Pamuk üretiminde etkili faktörlerin incelenmesi ile fiyat oluşum zamanı ve şeklinin belirlenmesi; üretici ve sanayici açısından olduğu kadar, ülke ekonomisi için de önem taşımaktadır. Bu nedenle gelecekte oluşabilecek ekonomik ve politik değişimlerin, pamuk üretimi ve tekstil sektörü üzerine olan etkileri incelenmelidir. Sadece yurt içi olmayıp aynı zamanda Dünya Ticaret Örgütü nün (DTÖ) tarıma yönelik tarife dışı engelleri kaldırmasıyla ilgili 3
uluslararası kararları ve Türkiye nin Avrupa Birliğine tam üyelik müzakere çabaları da bu süreçte etkilidir ve değişim bunlardan etkilenecektir. Genel olarak pamuk üretiminde görülen fiyat dalgalanmalarına ilişkin yapılacak çalışmalardan elde edilecek veriler; fiyat oluşumunda üreticilerin serbest piyasa koşullarında etkinliğinin artırılmasına yönelik fayda sağlayacaktır. Pamuk üretimini etkileyecek politik ve ekonomik değişimler sonucunda, pamuk üretimi ve tekstil sanayinin gelecekteki durumunun ortaya konulması açısından da çalışma etki değerlendirmesi yönüyle fayda sağlayacaktır ve ileriki yıllar da bu konu üzerinde yapılacak diğer araştırmalara ışık tutabilecektir. 4
2. KAYNAK ÖZETLERİ Türkiye de pamuk işletmelerinin ekonomik analizi ve planlamasına yönelik yöresel ve bölgesel düzeyde çok sayıda araştırma bulunmaktadır. Ancak üretim aşamasından sonra üreticilerin pazarlama konusunda yaşadıkları sorunlara yönelik karar verme stratejileri çalışmalarıyla, gelişen piyasalar içinde ürün piyasasının gelecekteki durumuna yönelik analiz çalışmalarının sayısı çok azdır. Oysa dünyada ürün piyasaları için denge analizlerine yönelik çok sayıda araştırmaya rastlanmaktadır. Araştırma konusu ile ilgili dünyada ve Türkiye de yapılmış bazı araştırmaların özetlerine kronolojik sıraya göre aşağıda verilmiştir. Tatlıdil ve Kıral (1992), Aydın ili Nazilli ilçesi tarım işletmelerinde yapılan bu araştırmada, işletmelerin mevcut durumları incelenerek doğrusal programlama metodu ile en uygun işletme organizasyonları 1985 1996 üretim dönemi için gerçekleştirmişlerdir. Planlama sonucu 2,93 dekar buğday, 19,09 dekar pamuk, 5,73 dekar yerfıstığı, 3,82 dekar bostan, 6,61 dekar yonca ekilişine ve 2,62 üretim birimi süt ineğine yer verilmesi gerektiğini bulmuşlardır. Mevcut durumda brüt kar 2.030.660 TL iken, planlama sonucu brüt karın 2.451.246 TL ye yükseleceğini hesaplamışlardır. Güneş (1993), Çukurova bölgesinde yapılan bu yüksek lisans tezinde, pamuk üretimi, endüstri ve ticaret merkezi olması açısından bölgenin önemi vurgulanmıştır. Bu amaçla 1966 67 üretim döneminden başlayarak pamuk ekim alanı, üretim, tüketim, stok miktarıyla iç ve dış fiyat sorunlarını incelemiştir. Ayrıca pamuk fiyat oluşumunda etkili olan faktörler tespit edilmiş ve pamuk üretim maliyeti iç ve dış pazarlama kanalları ortaya koymuştur. Bu araştırmaya göre, dış ticarette Tarım Satış Kooperatifleri ve ihracat firmaları, iç ticarette ise Tarım Satış Kooperatifleri, aracılar, Sümerbank ve özel fabrikalar ile Adana Ticaret Borsasının yer aldığını tespit etmiştir. Karberg (1993), bu çalışmada araştırıcı tarımsal üretimde çiftçilerin pazarlama davranışlarını incelemiş ve örnek olayları açıklamaya çalışmıştır. Öncelikli olarak üreticilerin risk alma davranışlarına yer vermiş ve buna göre risk davranışlarını 5
riskten kaçanlar, gözüpekler, maceracılar ve hesapçılar olmak üzere gruplandırmıştır. Ayrıca, pazarlama davranışı ile risk davranışı arasındaki ilişkiyi ifade ederek, bir olayla örneklendirmiştir. Özkan (1996), Antalya ili pamuk üretiminde gelir, fiyat, maliyet ve verim belirsizliğini incelemiştir. Çalışmada, 1981 1995 döneminde Antalya da pamuk üretimi için verim, maliyet, üretim değeri ve net kar açısından belirsizlik durumunun saptanması amaçlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, incelenen dönemde pamuk tarımında belirsizlik en yüksek olarak net karda bulunmuştur. Bunu sırasıyla üretim değeri, fiyat, maliyet ve verim belirsizlikleri izlemiştir. Aktürk (2000), Söke Ovası pamuk üretiminde bulunan tarım işletmeleri üzerine yapmış olduğu doktora tezinde, pamuk üretim faaliyetinin kısmi verimliliklerini, toplam faktör verimliliklerini, Veri Zarflama Yöntemi ile teknik ve ölçek etkinliklerini hesaplanmıştır. Farell e göre hesapladığı teknik etkinlik sonuçlarında; işletme büyüklükleri açısından küçük işletmelerdeki teknik etkinlikleri daha yüksek olarak bulunmuştur. İşletme sahiplerinin eğitim düzeyleri arttıkça etkinliklerinin de arttığını belirlenmiştir. Bütün girdiler dikkate alınarak yapmış olduğu veri zarflama yöntemiyle gerçekleştirdiği hesaplamada teknik olarak etkin işletme sayısını 20 olarak bulmuştur. 165 işletmenin teknik etkinlik ortalamasını %83,90 olarak belirlemiştir. Akçaöz (2001), Çukurova Bölgesi çiftçilerinin riske karşı davranışlarını ortaya koymak için yapılan doktora tezinde, çiftçilerin risk davranışları ile sosyo-ekonomik özellikler arasındaki ilişkiler incelemiştir. İncelenen çiftçilerin %37,5 inin risk sevmeyen, %40,2 sinin risk seven ve % 22,3 ünün riske tepkisiz grup içinde yer aldığını bulmuştur. Çiftçilerin karşılaştıkları risk kaynaklarını ve uyguladıkları risk stratejilerini genel başlıklar altında toplayabilmek amacıyla faktör analizine yer vermiştir. 6
Tan (2001), Spatial Denge Modeli ( Kısmi Denge Modeli) kullanarak Türkiye sütçülük sektöründe bölgeler arası yapısal değişimi analiz etmiştir. Bu amaçla dokuz tarım bölgesinde 1980, 1989 ve 1998 yıllarına ait ikincil veriler kullanılmış, arz, talep ve politika faktörlerinin sektörler üzerindeki etkileri belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan analiz sonucuna göre, arz faktörlerinin batı bölgelerinde süt üretim payını arttırdığını, doğu bölgelerinde ise düşürdüğü tespit edilmiştir. Sonuç olarak çalışmada politika yapıcılarının sütçülük politikalarını belirlerken bölgesel farklılıklarını dikkate almalarını ve destekleme politikalarından çok yapısal politikalara önem vermeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Conforti (2001), bu çalışmada, ortak tarım politikası analizi amacıyla son 10 yılda yapılmış olan yedi adet kısmi denge modeli incelenmiştir. Çalışmada ele alınan yedi modelle ilgili temel hipotezler ve parametreler yer almakta olup, kısmi denge modelinin genel yapısı verilmiştir. Genel olarak bir kısmi denge modelinde yer alması gereken davranışsal eşitlikler, fiyat transfer eşitliği, ticaret bileşeni, kapanış eşitliği ve bir kısmi denge modeli açısından yer alması gereken diğer değişkenlerle ilgili ayrıntılı tanımlamalar yer almaktadır. Ortak Tarım Politikasının uygulanmasında kullanılan doğrudan gelir desteği, ticaret önlemleri, arz yönetimi araçları ve doğrudan fiyat desteği gibi araçların etkinliğini de incelemiştir. Şengül vd. (2001), bu çalışmada kısmi denge modelli kullanılarak pamuk arzı, talebi ve dış ticaretinin analizi gerçekleştirilmiştir. Pamuk kısmi denge modelinin ekonometrik tahmini sonucunda; hesaplanan esneklikler pamuk fiyatının %1 artması durumunda pamuk talebinin %0,29 azalacağını ve tekstil konfeksiyon dış satımının %1 artması durumunda ise talep edilen miktarın % 0,28 artacağı hesaplanmıştır. Kısmi denge modelinde yer alan ihracat denklemine ait ekonometrik tahmin sonuçlarına göre; döviz kurlarındaki artışın yurt içi pamuk fiyatından hızlı artmasının pamuk ihracatını arttıracağını ortaya koymuşlardır. Katırcıoğlu (2002), bu çalışmada, küreselleşmenin dünya tarım piyasalarına olan yansımalarının öncelikle genel ekonomiye etkisi, ardından da pamuk ürünü açısından 7
analizi yapılmıştır. Bu amaçla küreselleşmenin pamuk üzerine yansımaları üretim, fiyat, ithalat ve ihracat boyutlarından dünya geneli ve Türkiye açısından incelenmiştir. Sayın vd.( 2002), bu çalışmada, dünyada ve Türkiye de pamuk üretiminin yapısı, dış ticareti, pamuk ipliği ve pamuklu dokuma sanayi genel yapısı incelenmiştir. Türkiye de izlenen pamuk destekleme politikaları, pamuk sektöründe yaşanan başlıca sorunlar ele alınarak, küreselleşme sürecinde pamuk ve tekstil sektörünün durumu ana hatlarıyla ortaya konulmuştur. Ayrıca, Türkiye nin AR-GE harcamaları içindeki payının arttırılması gerektiği vurgulanmıştır. Keskin (2003), bu doktora çalışmasında, Spatial Denge Modeli ( Kısmi Denge Modeli) kullanarak Türkiye et sığırcılığının bölgeler arası yapısal değişimi analiz edilmiştir. Bu amaçla, 1982, 1991 ve 2000 yılları için model oluşturmuştur. Bölgesel et üretim paylarındaki değişimi etkileyen faktörler, bu temel yıllar dikkate alınarak tam periyot (1982 2000) ve kısmi periyot (1981 1991, 1991 2000) analizlerini uygulamıştır. Arz ve talep fonksiyonları ile bölgeler arası nakliye masrafları kullanılarak oluşturulan model GAMS bilgisayar programıyla çözmüştür. Yapılan analiz sonucuna göre, bölgeler arası sığır eti üretim dağılımında arz faktörünün etkisinin talep faktörlerinin etkisinden çok daha fazla olduğunu tespit etmiştir. Bölgesel özellikler göz önünde bulundurularak politikaların belirlenmesini ve bölgesel farklılığı giderici yapısal politikalara ağırlık verilmesinin gerekliliği çalışma içinde vurgulamıştır. MacDonald and Somwaru (2003), bu çalışmada, özellikle dış ticaret kalemleri içinde pamuk ihracatının önemli bir pay aldığı az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde DOHA anlaşmasının refah düzeylerine olası etkileri incelenmiştir. Analiz aşamasında genel denge modelinden yararlanılmıştır. İnceleme sonucu uluslararası pamuk ticaretinin liberalizasyonunun düşük oranda bir refah etkisine sahip olduğu ve bu etkinin de sadece bazı gelişmekte olan ülkeler de ortaya çıktığı belirlenmiştir. İnceleme sonucu gelişmekte olan ülkelerde %0,03, az gelişmiş olan ülkelerde %0,05 gibi çok ufak bir 8
oranda refah etkisi(gsyih) yaratacağı ve dünya pamuk ticaretinin %9,08 oranında artacağı belirtilmiştir. Lips et al. (2003), bu çalışmada, Bangladeş in, dünya ihracatında tarife indirimlerinin gerçekleşmesi sonucu, bunun dokuma ve giyim sektörü üzerine olası etkileri incelenmiştir. Analiz aşamasında, genel denge modellerinden yararlanılarak çeşitli senaryolar oluşturulmuştur. Bulgulara göre, tarife indirimlerinden en fazla Hindistan ve Çin in fayda sağlayacağı, Bangladeş in ise dokuma ve giyim sektörünün %10 dan daha fazla bir oranda kayba uğrayacağı tespit edilmiştir. Vado et al. (2004), bu çalışmada, Brezilya arz ve talebine yönelik bir model geliştirilmiştir. Çalışmada öncelikle, Brezilya nın üretim, tüketim ve dış ticaret istatistikleri ile dünya pamuk sektörü içindeki yeriyle ilgili veriler yer almaktadır. Çalışmada ekonometrik analiz uygulanarak çeşitli senaryolar denenmiştir. Bu amaçla, makroekonomik ve ticaret politikalarının Brezilya pamuk sektörüne olan etkisi analiz edilerek, çeşitli arz ve talep modelleri oluşturulmuştur. Çalışmada 10 yıllık dönem içindeki pamuk arzı ve talebinin gelecekteki kestirimleri hesaplanarak yorumlanmıştır. Brockmeier and Salamon (2004), bu araştırmada, Dünya Ticaret Örgütünün Doha 1 2 görüşmeleri sonrasında ortaya konulan HARBINSON 1 Belgesinin(Mart 2003) sonuçlanmasıyla Avrupa Birliğinin tarıma ve gıda sektörüne vermiş olduğu yardımların ne şekilde etkilendiğini bir genel denge modeli olan GTAP modeli ile analizini gerçekleştirmişlerdir. HARBINSON teklifinde, sektöre olan etki çok detaylı ve bozucu bir nitelikte olmasından dolayı, Ortak Tarım Politikasını karmaşık bir korumacılık yapısı şekline sokmaktadır. İhracat sübvansiyonlarını azaltılması sonucu üretim yapısı ve ticaret bilançosu tahıl üretimini azaltıcı bir etki yaratırken, süt ürünlerinde, kümes hayvanı ve domuz eti üretiminde gümrük indirimine bağlı olarak üçüncü dünya ülkelerini teşvik etmekte ve toplamda sadece orta düzeyde bir değişime neden olduğu bulunmuştur. Bu çalışmada, küresel tarım ürünleri ticaretinin iki taraflı etkileşiminin liberalleşme yönünden incelenmesinin ne kadar önemli olduğu ortaya konulmuştur. 9
Elbehri (2004), bu çalışmada, dünya ticaretinin liberalleşmesi sonucu tekstil, pamuk ve sentetik elyaf kotalarının kaldırılması incelenmiştir. Analizde genel denge modellerinde yararlanılarak 5 yıllık bir simülasyon oluşturulmuştur. Bu simülasyona göre kotaların kalkması sonucu en fazla kazancı sırasıyla Hindistan, Çin ve Türkiye gerçekleştirmektedir. Yapılan değerlendirmelere göre kotaların kalkmasıyla küresel refahın 10,2 milyar dolar artması beklenmektedir. İncelemede ayrıca, sentetik elyaf talebinin, zamanla pamuk elyafı talebine doğru yöneleceği sonucuna da varılmıştır. Grethe (2004), bu çalışmada, Gümrük Birliği kapsamı içinde olan tarımsal ürünlerin Türkiye açısından alternatif tarım ürünleri politikalarının seçiminin, tarım sektörünü üzerine olan etkisi araştırılmıştır. Bu amaçla, Türk tarım sektörü için mukayeseli statik denge modeli olan (TURKSIM) geliştirmiştir. Model sonuçlarına göre Türkiye nin tarım sektörü tam liberalleşme adımını gerçekleştirmesi durumunda sosyal kazancının karşılaştırmalı mukayeseli duruma göre 630 Milyon Avro ya yükseleceği bulunmuştur. Gümrük Birliği senaryosu sonucuna göre 2006 yılı içinde tarım sektöründe çok az ürünün tam liberal hale geleceği sonucuna varmıştır. MacDonald et al.(2004), bu çalışmada, Çin in 2001 yılında DTÖ üye olmasının dokuma ve giyim sektörünün gelecekteki durumuna ve pamuk üretimine olası etkileri incelenmiştir. Bu amaçla dokuma ve giyim sektörleri üzerine genel denge modelleri yardımıyla, alternatif senaryolar oluşturulmuştur. Analiz sonucuna göre tekstil ürünleri kotalarının ve ticareti sınırlayıcı önlemlerinin ortadan kaldırılması durumunda Çin in 2014 yılında giyim sektörünün %6 oranında büyüyeceği hesaplanmıştır. Dünya tekstil ihracatının ise, ihracatın kolaylaşmasıyla %3 oranında artacağı bulunmuştur. Çin in pamuk üretiminin tekstil ihracatına göre daha düşük oranda artması nedeniyle, pamuk ithalatının %1 oranında artacağı saptanmıştır. Nacak (2004), bu doktora çalışmasında, Türkiye de pamuk dış ticaretinin yapısı ve bunu etkileyen faktörler incelemiştir. Çalışma iki ana bölümde ele alınmıştır. İlk bölümde pamuk dış ticareti hakkında genel bilgiler, dünya pamuk üretimi ve 10
Türkiye nin yeri, Türk pamuğunun durumu ile pamukla ilgili politikalar ve diğer ülkelerdeki tarım politikası uygulamalarına yer verilmiştir. İkinci bölümde, Türkiye nin pamuk dış ticaretini etkileyen faktörler incelenmiş ve faktörlerin etki derecelerini ortaya koymak amacıyla kısmi denge analizi uygulanmıştır. Pamuk üretiminin arttırılması ve sürekliliğinin sağlanması yönünde pamuk politikalarının yeniden gözden geçirilmesi gerektiği sonucuna varmıştır. Yang and Mlachila (2004), bu çalışmada, uluslararası ticarette tekstil kotalarının sıfırlanmasının, Bangladeş üzerine olası etkileri, genel denge modeli yardımıyla incelenmiştir. Analiz sonucuna göre Bangladeş in ödemeler bilânçosunun oldukça zayıflayacağı ve dış ticaret dengesinin olumsuz etkileneceği (-0,75 milyon dolar) hesaplanmıştır. Yılmaz ve Demircan (2005), bu çalışmada Türkiye de kütlü pamuk üretim maliyeti ve gelirini bölgeler arası karşılaştırmalı olarak incelemesini yapmışlardır. Bölgeleri temsil yeteneği en yüksek olan Adana, Şanlıurfa, Antalya, Aydın, Hatay ve İzmir illeri inceleme kapsamına alınarak, iller arasında kütlü pamuk üretim maliyeti ve gelir unsurları bakımından önemli farlılıklar olduğu tespit edilmiştir. Pamuk üretiminde en karlı iller Şanlıurfa, Hatay, İzmir, Adana ve Aydın olarak hesaplamışlardır. Dae-Seob and Lynn (2006), bu çalışmada dünya pirinç sektörü incelenmiştir. Pirinç ticaretinin ABD ve Dünyada 1994 yılında Uruguay raundu kapsamında değerlendirilmeye başlanmasına karşılık, karakteristik pirinç ticareti içinde bulunan Japonya ve Güney Kore pirinç piyasalarını korumak amacıyla yüksek düzeyde ithalatı önleyici gümrük tarifesi uyguladığını tespit etmişlerdir. Bu araştırmada, birbirine bağlı olan bu iki ithalatçı piyasa ekonometrik tahminlerle ve genel Oyun Teorisi yardımıyla incelenerek, piyasa analizi yapılmıştır. Bu amaçla birçok değişik senaryo analiz edilmiştir. ABD nin piyasayı genişletmeye yönelik politik programlarını uygulamaya koymasıyla, Japonya ve Kore nin %4 lük bir tarife indirimi gerçekleştirmesi Nash dengesi içinde incelenmiştir. Araştırma sonucuna göre ABD için en iyi ihracat 11
politikasının dış pazar genişleme programıyla pazar erişim programının bir kombinasyonu olacağı bulunmuştur. Acar (2006), bu çalışma, Türkiye nin Avrupa Birliği ile tarımsal ürünlerinin tam bütünleşmesi sonucunda AB ile Türkiye arasında olası bir tarımsal entegrasyonun etkilerini bir hesaplanabilir genel denge analizi çerçevesinde incelemektedir. Standart GTAP modelinden yola çıkarak, Türkiye-AB bütünleşmesinin AB bütçesi üzerindeki etkilerinin tahmin edilmesini sağlayacak biçimde geliştirilen bir model ve 2001 bazlı bir veri seti kullanılarak, tarımda kısmi ve tam entegrasyonun doğurması muhtemel etkiler analiz edilmektedir. Analizde üç ayrı simülasyon modeli kullanılmış olup, tarımsal bütünleşmenin AB bütçesi üzerinde önemli bir yük oluşturmayacağına işaret etmektedir. Kısmi tarımsal entegrasyon, bölgeler açısından dikkate değer bir refah artısı yaratmazken, tam tarımsal entegrasyonun özellikle Türkiye ve AB-15 için ciddi bir refah artısına sebep olacağı vurgulanmıştır. Thomsen (2006), bu çalışma, Avrupa Birliği şeker politikaları refah analizi ile 2006 yılı içindeki durumu değerlendirilerek, bir genel denge modeli olan GTAP modeli yardımıyla geleceğe yönelik reform önerilerinde bulunulması amaçlanmıştır. Refah analizi aşaması basit mikro ekonomik teoriler yardımıyla gerçekleştirilmiştir. Analiz aşamasında şeker üretiminin Avrupa Birliği ekonomisine olan yükü irdelenerek üç aşamalı kota sisteminin durumu ortaya konulmuştur. GTAP modeli yardımıyla gerçekleştirilen genel denge modelinde 7 ana bölge 7 sektör üzerine oluşturulan modelle Dünya Ticaret Örgütü görüşmeleri içinde yer alan DOHA görüşmelerinin 4 ayrı politika simülasyonu ile projeksiyonu gerçekleştirilmiştir. Simülasyon sonucunda, Avrupa Birliği şeker üretiminin uygulanan her bir simülasyonda azalacağını tespit etmiştir. Wubeneh (2006), bu çalışma, bir genel denge modeli programı olan GTAP yardımıyla, ABD nde pamuğa verilen desteklemeler analiz edilmiştir. Analiz sonucuna göre Dünya Ticaret Örgütü anlaşmalarının yürürlüğe girmesi durumunda ABD nin pamuk üretiminin %26 azalacağı ve buna bağlı olarak iç piyasadaki pamuk fiyatının %31 artacağı belirlenmiştir. Ayrıca, ABD nin pamuk ihracatının %65 azalacağı ve dünya pamuk üretiminde önemli bir ülke olması nedeniyle, uluslararası piyasalarda pamuk 12
fiyatının %5,6 oranında artacağı belirtilmiştir. Dünya pamuk ihracatında ise Avusturya %15, Afrika ülkeleri % 10 ve Brezilya % 5 oranında ihracat paylarını arttıracaktır. 13
3. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın ana materyalini, Aydın İlinde pamuk üretimine yer veren ve örneğe seçilen işletmelerden anketle elde edilen birincil veriler oluşturmuştur. Bunun yanında, İzmir Borsası kayıtlarından alınan 10 yıllık (1998-2007) pamuk fiyatlarıyla, ilgili ulusal ve uluslararası araştırma kuruluşlarından temin edilen veriler ve konuyla ilgili daha önce yapılmış olan çalışmalardan da yararlanılmıştır. Araştırmada üreticilerden veri toplamak amacıyla oluşturulan anket formları, amacına uygun olarak düzenlenmiştir. Anketler üreticiler doğrudan ziyaret edilerek Şubat-Mart 2007 tarihleri arasında uygulanmıştır. 3.1 Çalışma Alanında Popülasyonun Belirlenmesi ve Örneklemede İzlenilen Yöntem Aydın İlini; doğal, sosyal, ekonomik ve uygulanan pamuk üretim tekniği bakımından Koçarlı ve Söke ilçelerinin temsil ettiği, bölgede uzun yıllar görev yapan teknik elemanların da görüşü alınarak tespit edilmiştir. Aydın ilinde 17 ilçe bulunmakla beraber Koçarlı ve Söke ilçelerinde üretilen pamuk, Aydın da üretilen pamuğun %58,6 sını oluşturmaktadır (Anonim 2006). Seçilen bu iki ilçeden yine doğal, sosyal, ekonomik ve uygulanan pamuk üretim tekniği bakımından ilçeleri temsil edecek şekilde üçer köy seçilmiştir. Bu köylerde yer alan, 10 dekar ve üzerinde pamuk üretiminde bulunan bütün işletmeler popülasyona dâhil edilerek 2005 2006 üretim yılında pamuk ekim alanları itibariyle tespitler yapılmıştır. Daha sonra 3 dekar sınıf genişliğinde frekans dağılımı yapılarak, frekans poligonu çizilmiştir. Frekans poligonu yardımıyla popülasyon aşağıda belirtilen üç tabakaya ayrılmıştır. I. Tabaka 10 34 da, II. Tabaka 35 73 da, III. Tabaka 74-+ da, genişlikleri kapsamaktadır. 14
Bu popülasyondan tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile aşağıdaki formül kullanılarak (Yamane 2001) örnek hacmi 93 işletme olarak hesaplanmıştır. n= N N N 2 2 D + h. S N h 2 h. S 2 h Burada, n:örnek hacmi, N: Popülâsyondaki işletme sayısını, S h 2 : Her bir tabakadaki varyansı, D²= (d/t)² olup, d=ortalamadan izin verilen hata payı, t: ise araştırmada öngörülen %90 güven sınırına karşılık gelen t değerini (1.645) ifade etmektedir. Popülasyonu oluşturan işletmelerin oransal olarak tabakalara göre dağılımı ve her tabakadan seçilen örnek işletme sayısı Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 Örneklemede Popülasyonu Oluşturan İşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Bir Tabakadan Örneğe Seçilen İşletme Sayısı Tabakalar Pamuk Üretimi (da) Popülasyonda pamuk üretimi yapan işletmelerin sayısı (adet) Örneğe seçilen işletme sayısı ( adet) 1. 10 34 532 37 2. 35 73 404 28 3. 74- + 393 28 Toplam 1329 93 Hesaplanan örnek genişliği doğrultusunda, popülasyondan işletmeler tesadüfi olarak seçilmiştir; ayrıca, örneğe seçilen işletme sahiplerinin anket uygulaması esnasında bulunamaması veya bazı işletmecilerin ankete cevap vermek istememesi halleri için, her tabakanın örnek hacminin % 25 i kadar yedek işletme seçilmiştir. 3.2 Anket Aşamasında Uygulanan Yöntem Tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile tespit edilen 93 işletmenin bulunduğu köylere gidilerek ekte verilen anket formunda bulunan sorular, işletme sahiplerine yöneltilmiştir. Sahibi bulunmayan veya veri vermekten kaçınan işletme sahiplerinin 15
yerine, yedek işletmeler kullanılmıştır. Örneğe seçilen her tarım işletmesinde bir anket formu doldurulmuştur. Tarımsal işletmelerde dolduran anket formlarından elde edilecek veriler yardımıyla, üreticilerin, pamuk ürününün satış zamanı, satış yeri, bu satış zamanını etkileyen faktörlerin neler olduğu tespit edilmiş ve üretim aşamasında etkili olan üretim faktörleri ortaya konulmuştur. İşletme sahiplerine, aile bireylerinin sayısı, eğitim durumları, aile işgücünü değerlendirme şekli, yabancı işgücü çalıştırma durumları ile ilgili sorularla, işletme arazisi, kullanım durumu ve pamuk üretim faaliyeti için ayrıntılı bilgi almayı hedefleyen sorular yöneltilmiştir. İşgücü ihtiyaçları erkek iş saati cinsinden belirlenmiş, işgücünün erkek iş birimine (EİB) çevrilmesinde Çizelge 3.2 de yer alan katsayılar esas alınmıştır. Çizelge 3.2 Erkek işgücü birimine (EİB) çevirmede kullanılan katsayılar Yaş Erkek Kadın 0 6 - - 7 14 0,5 0,5 15 49 1 0,75 50-+ 0,75 0,5 (Erkuş vd. 1995) Anket uygulanan üreticilerin işletme arazisini kullanım şekilleri ile bitkisel üretim desenleri de belirlenmiştir. 3.3 İncelenen İşletmelerin Analizinde Kullanılan Yöntem Tesadüfi tabakalı örnekleme yardımıyla belirlenen işletmelerde doldurulan anketler ayrı ayrı gözden geçirilerek, hesaplamalar ve kontroller yapılmıştır. Anketlerden elde edilen işletmelere ait sosyo ekonomik veriler bilgisayar ortamına aktarılmıştır. 16