TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ OTURUMDA KULLANILAN EKLER EK-1 Anne Çocuk E itim Vakf Tan t m Broflürü Anne Çocuk E itim Vakf (AÇEV) 1993 y l nda Ayflen Özye in önderli inde Prof. Dr. Çi dem Ka tç bafl ve Prof. Dr. Sevda Bekman n bilimsel çal flmalar fl nda kurulmufltur. E itim yoluyla toplumu güçlendirmeyi ve bireylerin yaflam kalitelerini iyilefltirmeyi misyon edinmifl bir sivil toplum kurulufludur. AÇEV erken çocukluk ve yetiflkin e itimi alan nda yapt araflt rmalar do rultusunda e itim programlar gelifltirir ve bunlar yurt içinde ve d fl nda yayg n bir flekilde uygular. AÇEV düflük sosyo-ekonomik grupta bulunan okul öncesi dönemdeki çocuklara ve onlar n ailelerine e itim vermeyi hedefler. AÇEV çocuk ve ailelere yönelik programlar ile okuma yazma, kad n destek programlar çerçevesinde çeflitli e itimler uygular. (ev merkezli, kurum merkezli, TV yoluyla, bilinç oluflturma ve güçlendirme) AÇEV in tüm programlar bilimsel temellere dayanmaktad r ve Türkiye nin önde gelen üniversitelerinden akademisyenlerle iflbirli i içinde gelifltirilmifltir. Bu programlar yayg nlaflt rmak ve süreklili i sa lamak için AÇEV, çeflitli yerli ve uluslararas sivil toplum kurulufllar, organizasyonlar, kamu kurumlar, üniversiteler ve özel sektörle iflbirli i içinde çal fl r. AÇEV in programlar Türkiye de yayg n bir flekilde 78 ilde, çeflitli Avrupa ve Orta Do u ülkelerinde uygulan r. AÇEV, 0-6 yafl dönemi e itimin önemi konusunda kamuoyunu bilinçlendirmek amac yla 7 Çok Geç adl bir kampanya düzenlemekte ve bu konunun toplumsal faydalar n ortaya koyacak çeflitli araflt rmalar yürütmektedir. AÇEV e itim programlar ile bugüne kadar 460.000 kifliye ulaflm fl ve 5.500 e itimci yetifltirmifltir. Anne Destek Program Aile E itimleri Anne Destek Program, Türkiye deki annelerin çocuk yetifltirirken ihtiyaç duyduklar ebeveynlik becerilerini gelifltirmelerine destek olmak üzere haz rlanm fl bir e itim program d r. Temel olarak 3-11 yafllar aras nda çocu u olan anneleri hedeflemektedir. Bu yafllar aras nda çocuk geliflimindeki farklar göz önüne al narak bu program hedef kitleye göre ikiye ayr lm flt r: 3-6 yafllar aras nda çocu u olanlar ve 7-11 yafllar aras nda çocu u olan annelerle ayr gruplar oluflturulmaktad r. Baba Destek Program Baba Destek Program ; babaya destek vererek çocu un çok yönlü geliflimine katk da bulunmay hedefleyen bilimsel bir e itim program d r. Bu program anne e itimlerimize devam eden annelerin talebi üzerine ve babalar n bu konuda ulaflabilece i deste in yetersizli i göz önünde bulundurularak gelifltirilmifltir. 3-11 yafl aras çocu u olan babalara ulaflmay hedeflemektedir. 1
TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ Anne Çocuk E itim Program Erken Çocukluk E itimleri Bilimsel temelli ve ev merkezli bir e itim program olan Anne Çocuk E itim Program ; 5-6 yafl aras nda daha önce okul öncesi e itim hizmeti almam fl çocuklara ve annelerine yönelik olarak haz rlanm flt r. Bu programda, do rudan annelere ulafl larak okul öncesi e itimi konusunda destek verilmektedir. Böylece, okula gidemeyen çocu un e itim ihtiyac n n ev ortam nda karfl lanmas hedeflenmektedir. Okul Öncesi Veli Çocuk E itim Program Okul Öncesi Veli Çocuk E itim Program, okul-aile aras ndaki iflbirli ini güçlendirerek, çocu a verilen e itim deste inin sürekli ve birbirini tamamlar nitelikte olmas n sa layan, çocuklar n zihinsel geliflimini, sözel ve say sal becerilerini destekleyerek okula haz rl kl bafllamalar n sa layan bilimsel temelli bir e itim program d r. Halen okul öncesi e itim almakta olan 6 yafl ndaki çocuklar hedeflemektedir. Okul Öncesi E itim Program Okul Öncesi E itim Program, ihtiyac n yo un ama e itime kat l m n en az oldu u bölgelerde bulunan ve olumsuz flartlarda yaflayan, daha önce e itim almam fl 5-6 yafl grubu çocuklar hedefleyen bir okul öncesi e itim program d r. Bu çocuklar yeni e itim y l nda ilkö retim okuluna bafllayacak olan çocuklard r. 7 Çok Geç Kampanyas AÇEV, çocu un 0-6 yafl döneminde almas gereken erken çocukluk e itiminin önemi konusunda kamuoyunu bilinçlendirmek, bu konuya her kesimden destek oluflturmak ve Türkiye deki bütün çocuklar n okul öncesi e itim hizmetinden yararlanabilmesini sa lamak amac yla 7 Çok Geç adl bir kampanya düzenlemektedir. Kad n Destek ve Okuma Yazma E itimleri fllevsel Yetiflkin Okuryazarl ve Kad n Destek Program Kad n Destek ve fllevsel Yetiflkin Okuryazarl Program, 15 yafl üstü okuma yazma bilmeyen yetiflkinlere yönelik bilimsel çal flmalar temel al narak haz rlanm fl bir e itim program d r. Program özellikle flehre göç etmifl ve okuma yazma bilmedikleri için toplumsal hayata kat l mda zorluk çeken kad nlar hedeflemektedir. EK-2 Baba Destek Program (BADEP) Tan t m Broflürü 2
TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ EK- 2 Baba Destek Program Tan t m Broflürü 1. OTURUM: TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ: Bu oturumda grup kurallar, beklentiler, ve babal k rolünün önemi ve çocuk üzerindeki etki ve sorumluluklar kapsanmaktad r. 2. OTURUM: A LE TUTUMLARI VE ÇOCU U ANLAMAK: Anne babalar n çocuk yetifltirirken hangi tutumlar benimsedi i ve hangi tutumu benimsemesi gerekti i konu edilmektedir. Bu oturumda ayr ca çocuklar do ru ve sa l kl dinlemenin ne oldu u konu edilmektedir. 3. OTURUM: D NLEMEK VE ANLATMAK: Etkili iletiflim için do ru dinleme ve kendini ifade etme becerileri incelenmektedir. Bu becerilerin çocukla, eflle ve yetiflkinlerle iliflkide nas l kullan laca çeflitli örnek ve yöntemlerle anlat lmaktad r. 4. OTURUM: OLUMLU DAVRANIfi GEL fit RME: Çocuklara olumlu davran fllar kazand rmak ve olumsuz davran fllar de ifltirmek için yöntemler sunulmaktad r. Ayr ca çocuk yetifltirirken s n rlar n, kurallar n ve yapt r m n anlam n, ne zaman, nas l kullanabilece i içerikte yer almaktad r. 5. OTURUM: DUYGUSAL VE SOSYAL GEL fi M: Kiflilik geliflimi için sosyal ve duygusal geliflim son derece önemlidir. Birçok araflt rma ve deneyim anne babalar n çocuklar n n duygusal ve sosyal geliflimlerini do ru desteklemelerinin çocuklar n kendilerine güvenli, mutlu bireyler olmalar n do rudan etkiledi ini göstermektedir. Bu konuda babalar n etkileri ve yapabilecekleri bu oturumda ele al nmaktad r. 6. OTURUM: Z H NSEL GEL fi M, BAfiARI VE ÇABA: Zihinsel geliflim çocuklar n baflar s yla son derece ilgili bir aland r. Zihinsel geliflimin ne oldu u, babalar n zekaya bak fl n n, çocuklar n zihinsel geliflimlerine desteklerinin, çocu un baflar s na etkisi bu oturumda kapsanmaktad r. 7. OTURUM: OKUL, ARKADAfiLAR VE BABA: Bu yaflta çocuklar n hayat nda okul ve arkadafllar oldukça önemlidir. Babalar n bu iki konuda nas l bir tutum tak nmas n n etkili olaca n bu oturumun içeri ini oluflturmaktad r. 8. OTURUM: BEDENSEL VE C NSEL GEL fi M: Çocuklar ilkö retim ça nda ve hem bedensel hem de cinsel olarak geliflmektedir. Bu geliflmenin sa l kl olmas için babalar n ne gibi sorumluluklar oldu u ve neler yapabilecekleri bu oturumun içeri ini oluflturmaktad r. 9. OTURUM: ÇOCUKLA ZAMAN GEÇ RMEK VE OYUN (Seçmeli): Çocukla baba olarak etkili zaman geçirmenin ne oldu u, neler yap labilece i ve oyunun bu dönemde çocu un hayat nda nas l bir öneme sahip oldu u konu edilmektedir. 3
TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ 10. OTURUM: YAfiAM ZORLUKLARI VE BABA (Seçmeli): Hayatta karfl lafl labilecek zor durumlarda çocukla iliflkinin nas l düzenlenebilece i bu oturumda ele al nmaktad r. Bu zor konular do al bir afet, ölüm, iflsizlik, ayr l k, göç gibi konular olacakt r. 11. OTURUM: ÇOCU UN SORUMLULUK KAZANMASI (Seçmeli): Çocuklar n hem kiflisel hem de ailede ve bulundukar ortamda sorumluluk kazanmalar için babalar n yapabilecekleri ve sorumluluklar bu oturumda kapsanmaktad r. Ayr ca çocuklar n öz bak m becerileri de ele al nmaktad r. 12. OTURUM: C NSEL SA LIK (Seçmeli): Cinsel yolla bulaflan hastal klar ve üreme sa l hakk nda bilgiler konu edilmektedir. EK OTURUM: ANNE TOPLANTISI: Kat l mc lar n efllerine beflinci ya da alt nc haftada program n içeri ini anlatan bir anne oturumu yap lacakt r. Bu oturumda programda yer alan bilgi ve becerilerin yan s ra, babalar n programdan en etkin fayday sa lamas için annelerin yapabilecekleri konu edilecektir. Bu konular n yan s ra her oturumda size konuyla ilgili ek ad n verdi imiz baz bilgi notlar verece im. Baz oturumlarda çocuklar n zla birlikte okuyabilece iniz k sa öyküler ve her oturum sonras eflinize götürmenizi isteyece im anne mektuplar verece im. Tüm bunlar programdan hem sizin hem de ailenizin etkili bir flekilde yararlanmas n amaçlamaktad r. 4
TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ EK-3 Çocuklar n Gelifliminde Babalar n Yapabilecekleri 5
TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ EK- Anne Mektubu Merhaba Say n Anne, Efliniz bugün yeni bir programa kat lmaya bafllad. Bu program eflinizin bir baba olarak çocuklar ile daha etkili iletiflim kurmas, çocuklarla yak n bir iliflki içinde olmas ve çocuklar n geliflimini etkin bir fleklide desteklemesini amaçl yor. Baba Destek Program, isimli bu program 6 11 yafllar aras nda çocuklar olan babalar n yararlanabilece i flekilde, çocuk geliflimi, iletiflim ve e itim konular nda uzmanlar taraf ndan haz rlanm flt r. Babalar gündüz çal flt klar için program akflam saatlerinde uygulan yor. lkini bu akflam gerçeklefltirdi imiz ve toplamda 10 oturum olan programda her hafta ikifler saat toplanaca z. Program temel olarak babalar n da çocuklar n gelifliminde önemli olduklar n fark etmelerini, çocuklar ile etkili bir iletiflim içinde olmalar n ve onlar n geliflimlerini desteklemelerini sa layacak konular içeriyor. Program boyunca konuflaca m z konular eflinize verdi imiz ilk ekte görebilirsiniz. Bilindi i gibi çocu un yetifltirilmesinde ve gelifliminde hem anne hem de baba etkilidir. Babalar n çocuklar üzerindeki etkilerini ve sorumluluklar n fark etmeleri ve bunlar için gerekli becerileri edinmeleri gerekmektedir. flte bu programda hem babalar n çocu un geliflimindeki rolü ve önemini hem de bu rolü etkili bir flekilde gerçeklefltirmek için gerekli becerileri ele alaca z. Eflinizin bu programa kat lmas n önemsedi inizi biliyoruz. Ebeveynlerin çocuklar ile iliflkilerinde tutarl olmalar son derece önemlidir. Bu nedenle de bu programda konufltuklar m z her oturum sonunda size gönderece imiz bir mektupla da paylaflaca z. Bu mektuplar sayesinde o günkü oturumda neler konufluldu, efliniz babal kla ilgili neler fark etti, tüm bunlar konuflabilirsiniz. Ayr ca eflinize her oturum sonras verece imiz eklerden yararlanarak yararl bilgiler edinebilirsiniz. Tüm bunlar n yan s ra program n 5. ya da 6. haftas ndan sonra sizlerle de bir toplant yapmay planl yoruz. Bu sohbetleriniz s ras nda her oturumda konulara yönelik verilen ekleri babalar sizinle de paylaflabilirler. Babalar bu oturma kat ld ktan sonra bir dizi denemelerde bulunacaklar ve baz konularda de iflim göstereceklerdir. Bu durumlarda onlarla iflbirli i yapman z onlar n bu giriflimlerini desteklemeniz program n çocuklar n za ve aile içi iliflkilerinize olumlu yans mas aç s ndan son derece önemlidir. Bugünkü oturumdan k saca bahsetmek gerekirse; öncelikle gruba kat lan babalar birbirilerini tan d. Ard ndan babal k rolünün ne demek oldu unu, keyifli ve zor yanlar n tart flt k. Ayr ca etkili anne babal k yapmak için gerekli üç temel bafll konufltuk. Bunlar s ras yla; çocukla kaliteli-etkili iliflki, etkileflimde bulunmak, çocu a farkl deneyim seçenekleri sunmak ve beslenmesini, fiziksel bak m n sa lamakt r. Karfl laflt m z farkl durumlar karfl s nda ve sorunlar n çözümünde el ele vermek ve yeni deneyimler için iflbirli i yapmak en güçlü arac m z. Çocuklar n za ve onlar n gelece ine verdi iniz eme i kutlar z. Program süresince güçlü bir iflbirli i dile iyle 6
TANIfiMA VE BABANIN ROLÜ EK- Öykü Bir Küçücük Çocuk Varm fl Bir küçücük çocuk, bir gün okula bafllam fl. Pek mi pek ak ll ym fl. Okulu da pek büyükmüfl. Ama ak ll çocuk, s n f na d flar dan kestirme bir yol bulmufl. Buna çok sevinmifl. Art k okulu ona kocaman görünmüyormufl. Bir zaman sonra, bir sabah ö retmen demifl ki; 'Bugün resim yapaca z.' 'Ne güzel!' demifl çocuk. Resim yapmas n pek severmifl. Her türlüsünü de yaparm fl. Aslanlar, kaplanlar, tavuklar, inekler, trenler, gemiler... Mum boyas n ç karm fl ve çizmeye bafllam fl. Ama ö retmen 'Durun!' demifl. 'Henüz bafllamay n.' Ve çocuk herkes haz r olana kadar beklemifl. 'fiimdi' demifl ö retmen, 'Çiçek çizmesini ö renece iz.' ' yi demifl' çocuk. Çiçek çizmesini çok severmifl ve pek güzellerini yapmaya bafllam fl pembe, mavi, turuncu mum boyalar yla.. Ama ö retmen, 'Durun!' demifl, 'Size nas l yapaca n z gösterece im.' Yeflil sapl k rm z bir çiçek çizmifl. ' flte' demifl ö retmen, 'Böyle çizeceksiniz. fiimdi bafllayabilirsiniz.' Küçük çocuk bir ö retmenin resmine bakm fl, bir de kendininkine... Kendininkini daha bir sevmifl ama bunu söyleyememifl. Ka d çevirip ö retmeninki gibi yeflil sapl k rm z bir çiçek çizmifl. Bir baflka gün küçük çocuk, s n fa ç kan kap y tek bafl na açmay becerdi inde, flöyle demifl ö retmen. 'Bu gün çamurdan bir fley yapaca z.' ' yi' demifl çocuk. Çamurla oynamay pek severmifl. Her fleyi yapabilirmifl onunla. Y lanlar, kardan adamlar, filler, fareler, arabalar... bafllam fl çamuru yo urup s k flt rmaya.. Ama ö retmen 'Durun, daha bafllamay n!' demifl ve beklemifl haz r olmas n herkesin. 'fiimdi' demifl ö retmen, 'Bir çanak yapaca z.' 'Güzel' demifl çocuk. Çanak yapmas n da pek severmifl ve bafllam fl yapmaya boy boy, flekil flekil çanaklar. Ama ö retmen 'Durun!' demifl, 'Size nas l yap laca n gösterece im.' Ve de göstermifl herkese bir büyük çana n nas l yap laca n. ' flte' demifl ö retmen 'Art k bafllayabilirsiniz.' Küçük çocuk bir ö retmenin çana na bakm fl, bir de kendininkine. Kendininkini daha çok sevmifl ama bunu söyleyememifl. Topra n yuvarlay p yeniden yapm fl ö retmeninki gibi derin bir çanak. Ve çok geçmeden küçük çocuk ö renmifl beklemeyi, izlemeyi ve her fleyi ö retmen gibi yapmay. Ve çok geçmeden bafllam fl kendili inden hiçbir fley yapmamaya. Ama birdenbire küçük çocuk ve ailesi tafl n vermifl baflka bir eve, baflka bir flehire ve çocuk gitmifl baflka bir okula... Bu okul daha da büyükmüfl öbüründen. Kestirme yolu da yokmufl d flar dan. Büyük basamaklar ç kmak ve uzun koridorlar geçmek gerekiyormufl s n fa kadar. Ve daha ilk gün demifl ki ö retmen: 'fiimdi resim yapaca z!' 'Güzel' demifl çocuk ve beklemifl ö retmenin ne yapaca n söylemesini. Ancak ö retmen bir fley söylemeden bafllam fl dolaflmaya. Küçük çocu un yan na gelince sormufl:'resim yapmak istemiyor musun?' ' stiyorum' demifl çocuk. 'Ne yapaca z?' 'Ne istersen' demifl ö retmen. 'Herkes ayn resmi yaparsa ve ayn renkleri kullan rsa, kimin ne yapt n ve neyin ne oldu unu nas l anlar m ben?' 'Bilmem' demifl çocuk ve bafllam fl; 'YEfi L SAPLI KIRMIZI Ç ÇE ' çizmeye... 7
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK EK-4 Aile Tutumlar n n Etki ve Sonuçlar Bask c Tutumun Çocuk Üzerindeki Etkileri Yanl fl davran fl sonucunda dayak yiyen ya da bask gören çocuk, korkar, üzülür, öfkelenir. Yanl fl davran fl n n neden yanl fl oldu u kendisine aç klanmad için, davran fl n düzeltemez. Yanl fl fark etmek yerine, dayak atan ya da bask yapan ebeveyne k zar. Dolay s yla davran fl n n sorumlulu unu almay ö renemez. Yanl fl davran fl düzeltmek için yard m istemeyi ö renemez. Daya n ve bask n n bir sorun çözme yöntemi oldu unu ö renir ve uygular. Dayak ve bask dan kurtulmak için yalan söylemeyi seçebilir. Anne-babas yla güvene dayal bir iliflki yerine korkuya dayal bir iliflkisi olur. Gelifliminde çeflitli sorunlar yaflayabilir. Kendisine ve çevresine güvenmekte zorluklar yaflayabilir. Arkadafl iliflkilerinde sorunlar yaflayabilir. Arkadafllar na ya fliddet uygulayabilir ya da fliddete maruz kalabilir. çine kapal ya da sald rgan olabilir. Okul baflar s olumsuz etkilenebilir. Özbak m becerileri olumsuz etkilenebilir. Bask c Tutum la yetiflen çocuklar, içinde bulunduklar durumlarda, do ruyu, yanl fl ay rt etmekte zorlan rlar. Bir baflka deyiflle, iç denetim gelifltirmekte zorlan rlar. Tavizkar Tutumun Çocuk Üzerindeki Etkileri Tavizkar Tutum la büyüyen çocuk her istedi inin, istedi i zaman yap lmas gerekti ine inan r. S n rlar, kurallar anlamakta ve bunlara uymakta zorlan r. stekleri karfl lanmad nda sevilmedi ini düflünür ve ne yapaca n bilemez. stedikleri gerçekleflmedi inde öfkelenir, küser, üzülür. Yanl fl bir davran flta bulundu unda, davran fl n n yanl fll ona anlat lmad için davran fl n n di er insanlar üzerindeki olumsuz etkisini fark edemez. Anne babas n n her zaman onun istediklerini yapmak zorunda oldu una inan r. Sorunlar duygu sömürüsü yaparak, tutturarak, a layarak çözebilece ine inan r. Anne babas yla gerçek, içten bir iliflki gelifltirmekte zorlan r. Gelifliminde çeflitli sorunlar yaflayabilir. htiyaçlar n kendi bafl na çözmeyi ö renmedi i için kendine güveni azalabilir. Anne-babas d fl ndaki insanlar ona tavizkar davranmayaca için di er insanlara karfl güveni de azalabilir. Bencil, uyumsuz olabilir ve okulda sorun yaflayabilir. Çok içlerine kapal ya da sald rgan olabilir. Tavizkar Tutum la yetiflen çocuklar, içinde bulunduklar durumlarda, do ruyu, yanl fl ay rt etmekte zonlan rlar. Bir baflka deyiflle, içdenetim gelifltirmekte zorlan rlar. Afl r Korumac Anne Baba Davran fllar n n Çocuk Üzerindeki Etkileri Anne babalar na ba ml olabilirler. Onlar olmadan hiçbir fley yapamayacaklarm fl gibi hissedebilirler. Kiflisel sorumluluklar n almay bilemezler. Özbak m becerilerinden kendi fikirlerini ifade 8
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK etmeye kadar birçok alanda gerekli yeterlili i elde etmekte zorlanabilirler. Özgüven gelifltirmekte zorlanabilirler. htiyaçlar n kendi bafl na çözmeyi ö renemekdikleri için kendilerine olan güvenleri azalabilir. Kendi bafllar na yapabilecekleri ifllerde bile baflkas n n yard m n, yönlendirmesini beklerler. Tek bafl na ders çal flmakta zorlanabilirler. Okul baflar s nda sorun yaflayabilirler. Sorun yaflad klar nda, sorunu onlar için çözecek bir kurtar c ararlar. Demokratik Tutumun Çocuk Üzerindeki Etkileri Demokratik Tutum la büyüyen çocuklar sa l kl iletiflim kurma becerilerine sahip olur. S n rlar ve kurallar anlar ve aflamad nda sorabilir. Kendine ve çevresine karfl güven duyar. Hem kendisinin hem de di er insan haklar n n ve sorumluluklar n n fark ndad r. stediklerini gerçeklefltirmek için çaba sarfetmesi gerekti inin fark ndad r. Yanl fl bir davran flta bulundu unda, davran fl n n yanl fll ona aç kland için davran fl n n di er insanlar üzerindeki olumsuz etkisini fark eder. Sorunlar n birçok farkl yöntemle çözebilece ini bilir. Anne babas yla gerçek, içten bir iliflki gelifltirebilir. Demokratik Tutum la yetiflen çocuklar içdenetim gelifltirirler. Yanlar nda yetiflkinler olmadan da do ru davran fl gösterebilirler. 9
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK EK-5 letiflim Engelleri LET fi MDE ENGELLER Çocuklar bir sorunla karfl laflt klar nda, babalar genellikle ö üt verme, kendi deneyimlerinden ö retici deneyimler getirme veya sorunu çözümleyebilme amac yla soru sorma yöntemlerine baflvururlar. Bütün iyi niyetlere ra men bu tür yaklafl mlar sorunu çözümlemek yerine sorun yaratma flekline dönüflebilir veya çocukla baba aras ndaki iletiflime engel oluflturur. Önemli bir sorunla karfl laflan çocu a genellikle yap lan ilkyard m yaklafl mlar afla da s ralanm flt r. Bu tür yaklafl mlar önemli sorun anlar nda genellikle tam ters tepki yarat p engel haline dönüflebilir ve çocu un derdine çare getirmez. Ancak bu konuda önemli olan husus bu 13 tür yaklafl m n sadece çocuk önemli bir sorunla karfl laflt nda engel haline dönüfltü ünü bilmektir. Herhangi bir sorun yokken bu yaklafl mlar n ço u engel olmay p, uygun ve yard mc olabilir. (Örne in soru sorma, flaka yapma, fikir verme v.b.) Bununla birlikte, isim takma, küçük düflürme, karfl laflt rma, emir verme, suçlama gibi yaklafl mlar hiçbir zaman uygun ve yard mc olamaz. LET fi M ENGELLER NE ÖRNEKLER: 1. Emir vermek, yönetmek: (Hiçbir zaman kullan lmamal ) Örnek: Çocuk eve gelmek istemiyor. Senin ne yapmak istedi in umurumda de il, hemen eve geleceksin. Korku ya da aktif direnç yaratabilir. Söylenenin tersini denemeye davet edebilir. syankar davran fla ya da misillemeye yol açabilir. Çocu a kendini önemsiz hissettirir. 2. Tehdit etmek, gözda vermek: (Hiçbir zaman kullan lmamal ) Örnek: Çocuk yatmak istemiyor. E er yata a girmezsen dayak yiyeceksin. Korku, boyun e me yaratabilir. Söz konusu sonuçlar n gerçekten meydana gelip gelmeyece ini denemeye yol açar. Gücenme, k zg nl k, isyankarl a neden olabilir. Kendisine sayg duyulmad n düflündürür. 3. Vaaz vermek, ahlak dersi vermek: (Hiçbir zaman kullan lmamal ) Örnek: Çocu un bir ö retmeniyle sorunu var ve ö retmenine k zm fl, size dert yan yor. Sen her zaman ö retmenlerine sayg duymal s n. Zorunluluk ya da suçluluk duygular yarat r. Çocu un durumunu daha fliddetle savunmas na yol açabilir. ( Kim demifl? ) Çocu un sorumluluk duygusuna güvenilmedi i izlenimini verir. Onun de erlerinin önemli olmad n hissettirir. 10
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK 4. Ö üt vermek, çözüm getirmek: Örnek: Çocuk bir arkadafl yla kavga etmifl ve a l yor. Arkadafl nla kavga etmek istemiyorsan, ondan uzak dur. Çocu un kendi sorunlar n çözmekten aciz oldu unu düflündü ümüzü gösterir. Çocu un sorunu bütünüyle düflünüp, de iflik çözümler getirip seçenekleri denemesine engel olur. Ba ml l k ya da direnme yaratabilir. 5. Ö retmek, nutuk çekmek, mant kl düflünceler önermek: Örnek: Çocuk birfleylere isyan ediyor. Bak evlad m, sen dünyada neler oldu unu anlamak için çok küçüksün. Savunucu tutumlar ve karfl koymay k flk rt r. Ço unlukla çocu un babayla iletiflimi kesmesine ve art k dinlememesine yol açar. Çocu un kendini beceriksiz ve yetersiz hissetmesine neden olabilir. B kk nl k, nefret uyand r r. 6. Yarg lamak, elefltirmek, suçlamak: (Hiçbir zaman kullan lmamal ) Örnek: Çocuk ellerini y kamadan sofraya oturuyor. Ne pis bir çocuksun. Genellikle çocuk yarg ve elefltirileri gerçek olarak alg lar ( ben kötüyüm ) ya da karfl l k verir ( Sen de daha mükemmel de ilsin.) Benlik sayg s n afl nd r r. 7. Övmek, iltifat etmek, pohpohlamak: Örnek: K z n z bir elbiseyi kendine yak flt ram yor. Sen dünyan n en güzel k z s n, sana herfley yak fl r. Baban n beklentilerinin çok yüksek oldu unu düflündürür. stenilen davran fl yapt rabilmek için söylenen, içtenlikten yoksun bir manevra gibi alg lanabilir. Çocu un kendini alg lay fl ile övgü uygun de ilse, çocukta kayg ya da k zg nl k yaratabilir. Al flkanl k yapar. Yoklu u elefltiri olarak alg lan r. 8. Ad takmak, alay etmek, utand rmak: (Hiçbir zaman kullan lmamal ) Örnek: Çocuk karanl ktan korkuyor. Korkak sen de! Çocu un kendini de ersiz hissetmesine, sevilmedi i kan s na varmas na yol açabilir. Çocu un öz-imgesi üzerinde çok olumsuz etkileri olabilir. Genellikle karfl l k vermeye iteler. 9. Yorumlamak, analiz etmek, tan koymak: Örnek: Çocuk ablas na k zm fl ve a l yor. Sen bunu s rf ilgi çekmek için yap yorsun. Tehdit edici, tedirgin edici olabilir ve baflar s zl k duygusu uyand rabilir. Çocuk kendini korumas z, k st r lm fl hisseder, kendisine inan lmad kan s na varabilir. Çocuk, yanl fl anlafl lma endiflesi ile iletiflimi keser. E er bu yorum do ruysa, çocuk kendini ç plak hisseder, bu kadar ortaya ç kar ld için utanabilir. 11
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK 10. Avutmak, teselli etmek: Örnek: Çocuk çok sevdi i ö retmeninden azar iflitmifl. Kendini bu kadar kötü hissetme, herfley sonunda iyi olur. Çocu un kendini anlafl lmam fl hissetmesine neden olur. K zg nl k duygular uyand r r ( Size göre kolay tabii ) Çocuk genellikle mesaj kendini kötü hissetmen do ru de il biçiminde alg lar. 11. Soru sormak, s namak, çapraz sorgulamak: Örnek: Çocuk s nav için çal flm fl ve s nav sonucundan endifleli. Ne kadar çal flt n? Sadece bir saat mi? Eh, o zaman s navdan anca geçersin. Yar do ru cevaplamaya, kaçamak yapmaya, yalana yol açar. Korku ya da kayg yaratabilir. Konuflma özgürlü ünü s n rlar. Baban n endiflelerinden do an sorulara cevap vermeye çal flan çocuk kendi sorununu gözden kaç rabilr. 12. Oyalamak, flakac davranmak, konuyu sapt rmak: Örnek: Çocuk bir arkadafl n n kendine yapt birfleyi hazmedememifl. Boflver flimdi bunlar, gel seninle flu program seyredelim. Çocu a, sorunlar n n önemsiz, saçma sapan ve geçersiz oldu u anlam n verebilir. Kendisi ile ilgilenilmedi ini, kendisine sayg gösterilmedi ini düflündürür. 13. Karfl laflt rmak: (Hiçbir zaman kullan lmamal ) Örnek: Çocuk yemek yerken üstüne döküyor. Bak ablan ne güzel yemek yiyor. Benlik sayg s n afl nd r r. Karfl laflt randan ve karfl laflt r ld kifliden uzaklaflt r r. 12
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK EK-6 Etkin Dinleme ÇOCUKLARI DAHA ETK L D NLEMEK Ç N B Z NELER YAPAB L R Z? ONLARI NASIL D NLEMEL Y Z? Çocu un ne dedi ini dikkatle can kula ile dinlemeliyiz. O anda bir iflle u rafl yorsak, onu b rak p, çocu a yönelmeliyiz. O anda dinleyemeyecek durumdaysak, onu ne zaman dinleyebilece imizi söylemeli ve söyledi imiz zaman gerçek anlamda dinlemeliyiz. Dinleme s ras nda çocukla ayn hizaya gelip, çocu un yüzüne bakmal y z. Hislerini paylaflmal y z. (Hak vermek gerekmez, hak vermeden de sadece hislerini anlad n z ona hissettirebiliriz.) Bafl m z sallayarak, Evet, Anl yorum, H mm gibi kelimelerle çocu u dinledi imizi belirtebiliriz. Veya çocu un söylediklerini anlad m z belirten bir tekrar yapabiliriz. Örnek: Çocuk: Baba biliyor musun okulda ne oldu? Ö retmen Ayfle ye k zd, ama bence Ayfle hakl yd Baba: Evet, eee? ya da Ö retmen Ayfle ye k zd ya da Sen Ayfle nin hakl oldu unu düflündün. gibi sözlerle dinledi ini belirtebilir. Çocu un duygular n isimlendirerek duygular n ifade etmesine yard mc olabiliriz. Örnek: Çocuk: Mine ye ba rmak istedim. Baba: Ona k zd n. Veya Çocuk: Ayfle nin azarlanmas n istemezdim. Baba: Ayfle nin azarlanmas na üzüldün. gibi sözlerle onun duygular n anlad m z belirterek, onu dinledi imizi hissettirebiliriz. 13
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK EK-Anne Mektubu Merhaba Say n Anne, Bu haftaki oturumumuzda eflinizle, ailelerin çocuk yetifltirirken uygulad klar tutumlar konufltuk. Çocuklar yetifltirirken anne babalar kendi bilgi ve deneyimlerinden yola ç karak çeflitli yöntemler kullan rlar. Bu yöntemlerden k saca bahsetmek istiyoruz. BASKICI TUTUM Bask c Tutumda; Anne baba çocuk üzerinde gücünü olumsuz flekilde kullanarak istedi ini yapt r r. Buradaki örneklerde oldu u gibi dayak, tehdit, flantaj, bazen çocu u bilgi gücüyle kand rmak bask c tutumun davran fllar d r. Bask c Tutumun Yöntemleri Bask c Tutum çocu un üzerinde gücünü olumsuz kullanmakt r. Fiziksel güç/fliddet: Vurmak, kulak çekmek, dayak atmak, ba rmak, banyoya kapatmak. Maddi güç/fliddet: Oyuncak almamakla tehdit etmek, para vermem harçl n keserim demek. Duygusal güç/fliddet: Seni sevmem, bir daha yaparsan seninle konuflmam demek veya korkutmak, azarlamak, beddua etmek, bilgi gücü ile afla lamak veya kand rmak, alay edip küçümsemek gibi. TAV ZKAR TUTUM Tavizkar Tutumda ise bunun tam tersi olur. Çocuklar anne babalar üzerinde güçlerini kullan rlar ve istediklerini yapt r rlar. Bir baflka deyiflle anne babalar n çocuklar n kulland klar güce teslim olup, onlar n dediklerini yapt klar tutuma Tavizkar Tutum denir. K saca, bu tutumda çocuk güçlüdür biz ise güçsüz. Örne in çocuk çarfl da giderken ya da baflkalar n n yan nda bir fleyi almak için tutturur, a lar ve istedi ini almak zorunda kal rs n z. Tavizkar Tutumun Yöntemleri Çocuklar n anne baba üzerinde güçlerini olumsuz olarak kullanmalar na izin vermektir. Fiziksel güç/fliddet: Anne babaya vurmak, eflyalar f rlatmak, atmak, k rmak Duygusal güç/fliddet: A lamak, tutturmak, misafirlerin yan nda bir fleyler istemek, duygu sömürüsü yapmak Sözel güç/fliddet: Çocu un anne babas na ba rmas, kötü sözler söylemesi, küfretmesi. Bask c ve Tavizkar Tutum un çocuklar üzerinde olumsuz etkileri söz konusudur. Bu etkilerin neler oldu unu görmek için eflinize verdi imiz Bask c ve Tavizkar Tutumun etkileri ekine bakabilirsiniz. 14
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK AfiIRI KORUMACILIK Anne ve babalar n Bask c ve Tavizkar Tutumu uygularken kulland klar bir yaklafl m daha vard r. Bu özellikle çocu un sorumluluk ve haklar n ö renmesi ve gerekli becerileri kazanmas n engelleyen bir yaklafl md r. Afl r korumac l k çocu un kendi bafl na yapabileceklerini onun yerine yaparak ve/veya yapmas n engelleyerek, çocu un geliflimini olumsuz etkileyen bir yaklafl md r. Birkaç örnek vermek gerekirse çocuklar yaklafl k üç yafl ndan itibaren çatal-kafl k kullanabilirken 10 yafl ndaki bir çocu a annesinin yemek yedirmesi, 8 yafl ndaki bir çocu un ayakkab ba c klar n babas n n-annesinin ba lamas, k yafetlerini giydirmesi, çocu un ödevlerini anne babas n n yapmas afl r korumac l kt r. DEMOKRAT K TUTUM Peki, bu üç tutum da iflimize yaram yor, biz ne yapaca z hangi tutumu uygulayaca z? Çocu un ve anne baban n birbirleri üzerinde güç kullanmad klar Demokratik Tutumu kullanaca z. Demokratik Tutumu kullanan anne babalar çocuklar n n geliflimi yafllar na uygun yöntemleri kullanma becerilerine sahip olurlar. Demokratik Tutumun yöntemlerini ve yaklafl m n özetlersek flu noktalar vurgulayabiliriz: Birinci ad m çocuklar da birey olarak kabul etmek, düflünce ve duygular n dikkate almak; k saca onlar dinlemek, Anne ve baba olarak kendinizi onlara, kendi istek ve ihtiyaçlar n z anlat rken, onlar suçlamadan, yarg lamadan, küçümsemeden duygunuzu, düflüncenizi, ihtiyac n z ve nedenlerinizi aç kça ifade etmek, S n rlar belirlemek; Çocuklar büyürken s n rlara ihtiyaç duyar. Demokratik Tutumda s n rlardan bahsetti imizde anne baban n çizdi i çerçeve içinde çocuklara seçenekler sunmaktan bahsediyoruz. Örne in arkadafllar n bu saatte ziyaret edemezsin demek ama ziyaret edebilece i birkaç seçenek vermek, oyun için belirli saatler vermek gibi. Bir baflka deyiflle çocu a hay r dedi inizde ona birkaç seçenek vermek, Belirlenmifl kurallar ve s n rlar tutarl olarak anne-baba birlikte uygulamak: Çocuklar n güvenli i için yaflamsal olan ve aileniz için önemli olan baz temel kurallar az ve öz say da belirlemek; örne in bu evde kimse kimseye vurmaz, küfretmez gibi. Demokratik Tutumun di er tutumlardan en önemli fark n n çocu u adam yerine koymak oldu una de indik. Bu çocuktan gelen mesajlar dikkate almay gerektirir. Bu nedenle çocuklarla iletiflim becerilerini do ru kullanmak önemlidir. letiflim becerilerinde önemli olan yöntemler etkin dinleme ve kendini uygun biçimde ifade etmedir. ETK N D NLEME Çocu u dinlerken öncelikle fark nda olmam z gereken etkin dinleme yapmaya haz r olup olmad m z n fark na varmakt r. E er dinlemeye haz rsak çocu un dedi ini, sözünü kesemden araya girmeden can kula yla dinlemek gerekir. Dinlerken ayn hizada olmak, göz temas n kurmak, beden dilimizle canland rmada yapt m z gibi dinledi imizi göstermek gerekir. Bafl m z sallayarak, Evet, Anl yorum, H mm gibi kelimelerle çocu u dinledi imizi gösterebiliriz. 15
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK Dinlenen Dinlenmeyen Çocuk Dinlenen çocuk kendini de erli, önemli hissederken, dinlenmeyen çocuk önemsiz, de ersiz hisseder. Dinlenmeyen çocuk bir süre sonra babas na kendisini anlatmaktan vazgeçecek ve anne babas yla iliflkisi zay flayacakt r. Oysa dinlenen çocu un anne ve babas yla yak n, güçlü bir iliflkisi olacakt r. Dinlenen çocu un sözel becerileri artarken, dinlenmeyen çocuk kendini sözle anlatt nda dikkate al nmad için sald rgan, h rç n davran fllar gelifltirebilecektir. Demokratik Tutumun Çocuk Üzerindeki Etkileri Demokratik Tutumla büyüyen çocuklar sa l kl iletiflim kurma becerilerine sahip olur. S n rlar ve kurallar anlar ve aflamad nda sorabilir. Kendine ve çevresine karfl güven duyar. Hem kendisinin hem de di er insan haklar n n ve sorumluluklar n n fark ndad r. stediklerini gerçeklefltirmek için çaba sarf etmesi gerekti inin fark ndad r. Yanl fl bir davran flta bulundu unda, davran fl n n yanl fll ona aç kland için davran fl n n di er insanlar üzerindeki olumsuz etkisini fark eder. Sorunlar n birçok farkl yöntemle çözebilece ini bilir. Anne babas yla gerçek, içten bir iliflki gelifltirebilir. Demokratik Tutumla yetiflen çocuklar içdenetim gelifltirirler. Yanlar nda yetiflkinler olmadan da do ru davran fl göstermekte zorlan rlar Sevgili Anneler, Bugün Demokratik Tutuma bir girifl yapt k, önümüzdeki oturumlar boyunca Demokratik Tutum üzerinde duraca z ve farkl yöntem ve tekniklerden bahsedece iz. Bütün bunlar tek denemede istenen sonucu getiren sihirli dü meler de ildir. Babalar n bu konulardaki giriflimlerini desteklemeniz ve bu yöntemleri sab rla birlikte uygulaman z çocu unuzun geliflimine çocu unuzun geliflimine katk da bulunacakt r. 16
A LE TUTUMLARI ve ÇOCU U ANLAMAK EK-Öykü DENEMEY GÖZE ALMA CESARET Kral maiyetini önemli bir görev için s namak istemifl. Birçok güçlü ve ak ll adam etraf nda toplanm fl. Kral onlar bugüne kadar görüp görecekleri en kocaman kap n n önüne getirerek flöyle söylemifl: Siz ak ll insanlar, benim bir sorunum var ve hanginizin bunu çözebilece ini görmek istiyorum. Burada krall mdaki en büyük ve en a r kap y görüyorsunuz. Hanginiz bunu açabilirsiniz? Saray mensuplar ndan baz lar açamay z der gibi bafllar n sallam fl. Di erleri, çevresindekilere göre daha ak ll say lanlar, kap y daha yak ndan incelemifl, fakat onlar da açamayacaklar n kabul etmifller. Bu ak ll insanlar böyle söyleyince sarayl lar sorunun çözülemeyecek kadar zor oldu unda fikir birli ine varm fllar. Sadece bir vezir kap n n yan na giderek onu flöyle bir gözden geçirmifl ve elleriyle yoklam fl, açmak için çeflitli yollar denemifl, en sonunda kuvvetle yüklendi inde a r kap aç lm fl. Me er kap zaten tam kapal de ilmifl ve açmak için deneme iste i ve yüreklilikle davranma cesaretinden baflka bir fley gerekmiyormufl. Kral vezire flöyle söylemifl. Sadece gördü ün ve iflitti ine ba l kalmadan, kendi gücünü devreye soktu un ve denemeyi göze ald n için saraydaki görevi sen alacaks n. 17
D NLEMEK ve ANLATMAK EK-7 Davran fl n Tan m Al flt rmas Yönerge: Afla da çocuklar n yapt klar çeflitli davran fllar tan mlanm flt r. DAVRANIfiI genelleme, s fatlama, suçlama, yorum içeren, kifliden kifliye de iflen flekilde tan mlayan ifadelerin karfl s na yanl fl: Y, harfini, DAVRANIfiI oldu u gibi kifliden kifliye de iflmeyecek flekilde yorum, suçlama, s fatlama, genelleme içermeyen flekilde tan mlayan ifadelerin karfl s na do ru: D harfini yaz n z. A. Arkadafllar nla oynarken terbiyesizlik, sayg s zl k yapt nda... B. Arkadafllar nla oynarken onlara salak dedi inde. A. Oyuncaklar n oyunun bittikten sonra dolab na koymad n zaman. B. Yaramaz bir çocuk gibi oyuncaklar n da n k b rakt nda A. Ak ll bir çocuk olup, bana yard m etti inde. B. Pazardan dönerken torbalar tafl yarak bana yard m etti inde.. A. Kardeflinle güzel güzel oynad nda. B. Kardeflinle oyuncaklar n paylaflt nda. A. Bebek gibi a lay p, m zm zland nda. B. Ne istedi ini bana söylemeyip, a lad nda. 18
D NLEMEK ve ANLATMAK EK-8 Kendini fade Etme Al flt rmas Afla da örnek olaylar verilmifltir. Hemen alt nda baban n verebilece i tepkiler bulunmaktad r. Lütfen baban n n kendini do ru ifade etmesi için hangi seçene i uygulamas n n do ru olabilece ini bulup iflaretleyiz. 1. Baba gazetesini okumak istemektedir. Çocuk devaml kuca na ç kar. Baba sinirlenir. a. Baba: Bak k zaca m flimdi. Beni Rahat b rak. Hem gazete okuyan biri rahats z edilmez. b. Baba: Ben flimdi gazete okumak istiyorum. Sen kuca ma ç k nca okuyam yorum, ve sinirleniyorum. Bana biraz süre ver, sonra oynayal m. c. Baba: Ben flimdi biraz dinlenmek istiyorum. Sen de oyuncaklar n getirip sessizce yan mda oynayabilirsin. 2. Baba evde tamirat yap yor. Çocuk sürekli çekici al p kaç yor. Baban n acelesi var. a. Baba: Çok yaramaz bir çocuk oldun art k sen, hadi ver bakal m o çekici. b. Baba: fl yaparken beni rahat b rak rsan sonra sana dondurma al r m. c. Baba: Tamir ifllerini bitirmek için acele ederken sen çekici al p kaç nca, iflleri yetifltiremeyece im diye endifleleniyorum 3. Çocuk yemek masas na kirli elleriyle oturuyor. a. Baba: Ellerini y kamadan yeme e oturunca mikrop kap p hastalanacaks n diye korkuyorum. b. Baba: Sen bir a abey gibi davranm yorsun. Bunu ancak bir bebek yapar. c. Baba: Hergün seni bu konuda uyarmama ra men yine ellerini y kamam fls n. 4. Çocuk da tt oyuncaklar n toplamaya söz vermifltir. Saatlerce oyalanm flt r. fiimdi de misafirlerin gelmesine yar m saat kalm flt r. a. Baba: Saatlerce oyaland n ve iflini yapmad n. Nas l bu kadar düflüncesiz ve sorumsuz olabiliyorsun. b. Baba: Da tt n oyuncaklar toplamaya söz vermifltin, sen hala toplamad n. Verdi in sözü yerine getirmeyince kendimi önemsenmemifl olarak düflünüyorum ve k z yorum. c. Baba: Sana kaç defa eflyalar n derli toplu tutman n öneminden bahsettim ama bu da n kl ktan bir türlü vazgeçmiyorsun 5. Saat 22:00 olmufl ve normalde 21:00 de uyuyan çocu unuz, uyarman za ra men yatm yor. Televizyon seyrediyor. a. Baba: Saat 22:00 de, geç yatt nda, sabah seni kald rmak için zaman harc yorum ve ifle geç kalaca m diye telafllan yorum. b. Baba: Sen ne laf anlamaz çocuksun, halen daha oturuyorsun. Hemen yata a git. c. Baba: Çocuklar hiç bu saate kadar otururmu. Bak sonra büyüyemeyeceksin. 6. Çocu unuzla siz eve gelmeden derslerini yapaca konusunda anlaflm fls n z. Eve geldi inizde dersini yapmad n, sürekli d flarda oyun oynad n ö rendiniz. a. Baba: Bu yapt n sorumsuzluk. Bir daha sana sokak mokak yok. b. Baba: Derslerini yapmazsan asla doktor olamazs n. c. Baba: Seninle ben eve gelinceye kadar derslerini yapaca n konusunda anlaflm flt k. dersini yapmayarak anlaflmaya uymad n. Kendimi dikkate al nmam fl olarak düflünüp, sinirleniyorum. 19
D NLEMEK ve ANLATMAK EK-9 Kendini fade Etme Alanlar ve Yöntemleri Çocu a kendinizi ifade ederken farkl durumlarda kendinizi farkl flekillerde aç klayabilirsiniz. Bu durumlar flöyle s ralayabiliriz. 1. Çocu unuzun be enmedi iniz bir davran fl n ona anlat rken: Böyle bir durumda çocu unuzun yapt davran fl, o davran fl sonucundaki hissetti iniz duyguyu ve bu duyguyu hissetmenizin nedenini aç klamal s n z. Örne in, çocu unuz kendinden daha küçük kardefline vurdu unda; Kardefline vurman istemiyorum, bu onun can n yak yor ve ona zarar da verebilirsin. Bu beni korkutuyor ve üzüyor. 2. Çocu unuzun be endi iniz bir davran fl n takdir ederken: Çocu unuzun yapt ve hoflunuza giden bir davran fl n ona en k sa zamanda, hissetti ini duygu ve bu duyguya neden olan etkiyi/kazanc n anlatarak kendini anlatabilirsiniz. Örne in, Senin akflamlar kitap okuman çok be eniyorum. Senin bu al flkanl kazanman senin her zaman ifline yarayacak ve seninle birçok farkl konuyu konuflabilece iz. 3. Önlem alman z gerekti inde: Bazen ön anlaflmalar yapman z gerekebilir ve çocukla bunu aç kça konuflman z ifle yarayabilir. Örne in, Markete gitti imizde sana verdi im parayla alacaklar n alman istiyorum. Çünkü flu anki bütçemiz buna elveriyor. Anlaflt k m? 4. Kurallar s n rlar koyarken: Çocuklar kurallar -s n rlar net, aç k bir dille ifade etmek önemlidir. S n rlar içinde çeflitli seçenekleri sunmak da gerekir. Ör: Hava so uk ve sadece bu gömle i giyersen üflürsün. Gömle in üstüne kaza n da giymeni istiyorum. 5. Baflka biriyle/durumla ilgili sorun yaflad n zda: Daha önce de belirtti imiz gibi çocukla sohbet etmeniz konuflman z onlar n sizi tan mas, anlamas aç s ndan önemlidir. Ör: Bugün iflte çok yoruldum, bir kiflinin hatas yüzünden her fleyi yeniden yapmak zorunda kald k. Çok öfkelendim. 20
D NLEMEK ve ANLATMAK EK-Anne Mektubu Merhaba Say n Anne, Geçen hafta size gönderdi imiz mektupta Demokratik Tutuma bir girifl yapm fl ve bu tutumun yöntem ve tekniklerini ele almaya devam edece imizi yazm flt k. Bu hafta efllerinizle Demokratik Tutumda çok önemli olan çocukla iletiflim konusuna devam ettik. Demokratik Tutumun yöntemlerinden biri olan etkin dinleme becerisi de tüm beceriler gibi kulland kça ustalaflaca m z bir beceridir. Çocu umuzla iliflkimizde Demokratik Tutumu yerlefltirmek için bu yöntemleri tutarl ve kararl bir flekilde uygulamaya dikkat etmeliyiz. Demokratik Tutumu kullanmak ve yerlefltirmek uzun süre al r ama çocu un gelifliminde ve çocukla olan iliflkimizde kal c olumlu etkiler sa lar. letiflim dedi imizde karfl l kl bir mesaj al flveriflinden bahsediyoruz. Bu al flveriflin sa l kl olmas ve çocu umuzla olan iliflkimizin güçlenmesine hizmet etmesi için dikkat etmemiz gereken baz noktalar ve kullanabilece imiz etkili yöntemler var. Çocuklar do ru flekilde dinlemek kadar onlara kendimizi do ru ifade etmek de önemlidir. Kendini fade Etmenin Önemi Kendimizi anlatmak birçok aç dan önemlidir. E er hem çocuklar n hem de yetiflkinlerin davran fllar karfl s nda duygular m z düflüncelerimizi söylemezsek onlar yüz ifademizden, duruflumuzdan anlamlar ç karmaya çal flacakt r. Ayr ca onlar n davran fllarn n bizi nas l etkiledi ini anlayamayacaklard r. Ama çocuklar aç s ndan onlar n davran fllar na iliflkin tepkilerimizi uygun flekilde söze dökmemiz daha da önemlidir. Kendini anlatman n, ihtiyaçlar n, isteklerini aç kça ifade etmenin önemini anlatan bir öyküyü sizinle paylaflmak istiyoruz. ELL YILLIK K BARLIK Yafll bir çift uzun y llar sonra evliliklerinin alt n y l n kutluyormufl. Kahvalt yaparken kad n flöyle düflünmüfl: Elli y l boyunca hep kocam düflündüm ve ekme in kabuklu k sm n ona verdim. Sonunda bugün bu tad ben tatmak istiyorum. Ve ekme in kabuklu k sm na ya sürmüfl, di er k sm n kocas na vermifl. Tahminin tersine kocas çok mutlu olmufl, onun elini öpmüfl ve flöyle demifl. Sevgilim bana günün en büyük mutlulu unu verdin. Elli y l boyunca ekme in en çok sevdi im yumuflak k sm n yiyemedim. Hep çok sevdi in için o k sm n senin olmas n istedim. T pk bu hikâyede oldu u gibi duygular, istekleri ifade etmek önemlidir. E er bunlar söylenmezse karfl m zdaki kifli iyi niyetli bile olsak gerçekten ne istedi imizden haberdar olamaz. Kendimizi çocu a ifade etmeliyiz. Peki, ama nas l? Özellikle çocuklar m z yanl fl bir davran flta bulundu unda kendimizi do ru biçimde ifade etmek, duygular m z, düflüncelerimizi onu yaralamadan, incitmeden çocu a aç klamak daha da önem kazan r. Kendini fade Etme Yöntemleri Çocu a kendimizi ifade ederken sadece onun yapt davran fl söylemek, geç kald n demek yeterli olmaz. Çocu un davran fl n ve bu davran fl n n sizde yaratt etkiyi ve duyguyu da ifade etmek gerekir. Çocuklar n hoflumuza gitmeyen, bizi rahats z eden bir 21
D NLEMEK ve ANLATMAK davran fl sonucu kendimizi ifade ederken dikkat etmemiz gereken iki temel nokta fludur: Genelleme, küçümseme, suçlama, etiketleme gibi kiflili i hedef alan ve geçen hafta bask c tutumun yöntemi olarak belirledi imiz iletiflim fleklini kullanmayaca z. Çocu un kiflili ini de il davran fl hedefleyece iz ve neden bu davran fl yanl fl buldu umuzu, bu davran fl n bize olan zarar n /etkisini çocu a aç klayaca z. Bu davran fl sonucunda hissetti imiz duyguyu anlataca z. Özetle; çocu unuza kendinizi etkili flekilde ifade etmek için flu üç soruyu kendinize sorabilir ve cevaplar bularak çocu a kendinizi ifade edebilirsiniz. Kendini fade Etme Örnekleri Çocu a kendinizi ifade ederken farkl durumlarda kendinizi farkl flekillerde aç klayabilirsiniz. Bu durumlar flöyle s ralayabiliriz. 1. Çocu unuzun be enmedi iniz bir davran fl n ona anlat rken: Böyle bir durumda çocu unuzun yapt davran fl, o davran fl sonucundaki hissetti iniz duyguyu ve bu duyguyu hissetmenizin nedenini aç klamal s n z. Örne in, çocu unuz kendinden daha küçük kardefline vurdu unda; Kardefline vurman istemiyorum, bu onun can n yak yor ve ona zarar da verebilirsin bu beni korkutuyor ve üzüyor 2. Çocu unuzun be endi iniz bir davran fl n takdir ederken: Çocu unuzun yapt ve hoflunuza giden bir davran fl n ona en k sa zamanda, hissetti iniz duygu ve bu duyguya neden olan etkiyi/kazanc n anlatarak kendini anlatabilirsiniz. Örne in, Senin akflamlar kitap okuman çok be eniyorum. Senin bu al flkanl kazanman senin her zaman ifline yarayacak ve seninle birçok farkl konuyu konuflabilece iz. 3. Önlem alman z gerekti inde: Bazen ön anlaflmalar yapman z gerekebilir ve çocukla bunu aç kça konuflman z ifle yarayabilir. Örne in, Markete gitti imizde sana verdi im parayla alacaklar n alman istiyorum. Çünkü flu anki bütçemiz buna elveriyor. Anlaflt k m? 4. Kurallar s n rlar koyarken: Çocuklar kurallar -s n rlar net, aç k bir dille ifade etmek önemlidir. S n rlar içinde çeflitli seçenekleri sunmak da gerekir. Ör: Hava so uk ve sadece bu gömle i giyersen üflürsün. Gömle in üstüne kaza n da giymeni istiyorum. Sevgili Anneler, Bu yöntemleri sadece çocukla iletifliminizde de il sizin için önemli olan her iliflkide kullanabilirsiniz. 22
D NLEMEK ve ANLATMAK EK-Öykü Bir adam ölür ve cehenneme gider. CENNET VE CEHENNEM fieytan bu adam nefis yemek kokular gelen bir odaya götürür. Odan n ortas nda büyük bir tencere ve çevresinde oturan insanlar vard r. Bu çok zay f; bir deri bir kemik kalm fl insanlar ac yla inlemektedir. Cehenneme yeni gelen bu adam tencerenin çevresindeki insanlar n ellerinde kepçeye benzer, uzun sapl kafl klar görür. Kafl klar ellerine ba l d r. Kafl tencereye dald rabilmekte ama hiçbir fley yiyememektedirler çünkü kafl klar n sap o kadar uzundur ki, ellerindeki kafl klar bir türlü a zlar na götürememektedirler. Lütfen der adam - Bana bir de cenneti gösterirmisin? - Elbette der fleytan sonsuzlukta birkaç dakikan n ne önemi var. der ve onu cennete götürür. Adam cennete girince hem çok flafl r r hem de kafas kar fl r. Gördü ü manzaran n cehennemdekinden hiçbir fark yoktur. Yaln zca insanlar mutlu ve sa l kl d r. Kahkahalarla gülmektedirler. - Anlayamad m der. Herfley ayn, herkesin ellerine ba l uzun sapl kafl klar var ve hepsi de bir tencerenin çevresinde oturuyorlar. Farkl olan nedir? Neden buras cennet fieytan adam n sorusunu yan tlayamaz tam ç karken adam bafl n bir kez daha çevirir ve olan biteni anlar. Herkes ellerindeki uzun sapl kafl klarla birbirlerini beslemektedir. 23
OLUMLU DAVRANIfi GEL fit RME EK-10 Kurallar ve S n rlar KURALLAR Çocuk yetifltirirken kurallar olmal d r. Kurallar olas tehlikelerden korunmay ve güvenli bir ortam oluflturmay sa lar. Kurallar insanlar n birlikte yaflarken ihtiyaç duyduklar düzenin sa lanmas na yard mc olur. Kuralda amaç; çocu u cezaland rmak de il, yaflam n ac l yaflant lar ndan korumak için, hatayla ya da deneme yan lma yoluyla ö renme yerine baflkalar n n deneyimlerinden ö renmesine yard mc olmakt r. Kurallar koyarken dikkat edilmesi gereken noktalar: Kurallar k sa, aç k ve net olmal d r. Örne in; Akflamlar saat 19:00 da hep birlikte yemek yiyoruz. Kurallar n nedenleri anlat lmal d r. Çocu un kural n neden konuldu unu ve uymazsa neler olabilece ini bilmesi gerekir. Saat 21:00 de yatman istiyorum, çünkü yar n sabah okula gitmek için erken kalkacaks n. Sa l kl olmak, okulda baflar l olmak için iyi bir uykuya ihtiyac n var. Kurallar çocu un yafl na uygun ve gerçekçi olmal d r. Örne in 11 yafl ndaki bir çocu un saat 21:00 de yatmas n istemek yafl na uygun olmayabilir. Kurallar olay s ras nda de il önceden belirlenmelidir. Ço u zaman istenmedik davran fl gerçekleflti inde o davran fl n bir daha gerçekleflmemesi için bir kural koyar z. Çocuk haber vermeden soka a ç kar ve geç saatte eve dönerse, biz merak eder ve endifleleniriz. Çocuk döner dönmez de o k zg nl kla bir sürü fley söyler ve o arada da Bundan sonra haber vermeden d flar ç kman istemiyorum. diyerek bir kural koymufl oluruz. Böyle bir durumda koyulan kural n nedeninin anlafl lmas, çocuk üzerinde etkili olmas pek beklenemez. Kurallara uyulmad nda çocuklar n nas l bir yapt r ma u rayacaklar n önceden bilmeleri de önemlidir. Örne in; ödevini zaman nda yapmad nda ve birçok uyar ve konuflmaya ra men bu davran fl sürdü ünde oyun zaman n ödevini bitirmeye harcayaca n bilmesi. Kurallar tutarl bir flekilde uygulanmal d r. Kurallar anne baban n içinde bulundu u duruma ve ruh haline göre de iflmemelidir. Kurallarla ilgili di er önemli bir nokta ise anne ve baban n da birbirileri ile tutarl olmas d r. Dolay s yla anne baban n kurallar ve hangi durumda ne yapacaklar konusunda anlaflm fl olmalar gerekmektedir. Ancak bu çocu a karfl anne baban n her konuda ve çocukla iliflkilerinde ayn davranmalar anlam na gelmez. Örnek vermek gerekirse; yatma saati konusunda anne baba ayn fleyi söylemeli ancak çocukla geçirdikleri vakitte yapacaklar yla ilgili farkl davranabilmelidir. Kurallar esnetilebilir. Birlikte konuflarak ve karar vererek, özel durumlarda kurallar esnetilebilir. Örne in çocuk hastaland nda, tatilde, kurallar de ifltirilebilir. Kurallar çocukla birlikte oluflturulabilir. Çocuklarla karfl l kl ve birlikte oluflturulmas, gerekli aç klamalar n yap lmas kurallara uyulma olas l n artt r r. Kurallar varsa izinler de olmal d r. Kurallar s n rlar belirtti i gibi o s n rlar n içinde nelere izin verildi ini de aç klamal d r. Kural varsa izin de olmal d r. Örne in; hava karard ktan sonra arkadafllar n evine gidilmez. Birlikte gidiyorsak ya da haber vermiflsek, onlar müsaitse gidilebilir. Araban n ön koltu unda bu yaflta oturamazs n. 12 yafl na geldi inde ön koltu a oturabilirsin. Akflam yeme ini akflam 20:00 de birlikte yemeliyiz. Herhangi birimizin ifli oldu unda haber vererek ayr yiyebiliriz. 24
OLUMLU DAVRANIfi GEL fit RME EK-11 Olumlu davran fllar nas l gelifltirebiliriz? 1- Çocu a önleyici aç klamalar yapmal y z. Önleyici aç klama, çocuk bir davran fl yapmadan önce baban n çocu a davran fl istemedi ini aç kça belirtmesi ve ne istedi ini anlatmas d r. Böylece pek çok istenmeyen davran fl bu tür önleyici aç klamalar sayesinde hiç ortaya ç kmayacakt r. Örne in; E er çocu umuzun sokakta a layarak bir fley istemesinden hofllanm yorsak ve böyle bir davran flta bulunabilece ini tahmin ediyorsak, soka a ç kmadan önce Soka a ç kt m zda bir fleyler almam için a laman istemiyorum. diyerek aç klama yapabiliriz. Babalar n bu önleyici aç klamay yaparken kulland ses tonu ve kararl l çok önemlidir. 2- Çocu a karfl tepkilerimizde tutarl olmal y z. Çocukla iliflkimizde tutarl olmak çok önemli. Kurallar ve s n rlar konuflurken de de indi imiz gibi davran fllar m zda tutarl olmak çok önemlidir. Çünkü biz fark na varmasak da çocuklar m z bizim birçok davran fl m z örnek al rlar. Bu nedenle onlara koydu umuz kurallarla kendi davran fllar m z n tutarl olmas önemlidir. Yalan söylemenin kabul edilemez bir fley oldu unu bir kural olarak koymuflsak hiçbir koflulda yalan söylememek önemlidir. Ç kar m za uygun bir ortamda bir kereden bir fley olmaz diye düflünerek yalan söylersek çocuk buradaki tutars zl büyük bir ihtimalle fark edecektir. Bir baflka örnek olarak e er difl f rçalamadan yatmamak çocu umuza koydu umuz önemli bir kuralsa, bunu bizimde bir tutarl l kla sürdürüyor olmam z önemlidir. Davran fllar n yerleflmesinde tutarl l k ve takip önemlidir. 3- Çocu umuza davran fllar m zla örnek olmal y z Anne babalar çocu undan yapmas n bekledi i davran fllara kendi davran fllar yla da örnek olmal d r. Çünkü, çocuklar özellikle okul öncesi yafllarda anne babalar n taklit ederler. E er baban n elbiseleri ortal kta da n ksa, çocu undan elbiselerini toplu tutmas n bekleyemez. E er baba çocu u dövüyorsa, çocuktan kardefliyle ya da arkadafllar yla kavga etmemesini isteyemez. 4- Çocu un yapt olumlu davran fllar Takdir edip, oluflmas için de Teflvik etmeliyiz. Çocuklarda uygun davran fllar yerlefltirmede anne baban n tutarl ve örnek olmas ndan baflka yollar da vard r. Bu yöntemler birlikte ve birbirini destekler flekilde kullan ld nda daha etkili olmaktad r. Okul ça ndaki çocuklar çevrelerindeki yetiflkinlerin ve akranlar n n kendi davran fllar yla ilgili tepkilerini, geribildirimlerini önemserler. Özellikle anne babalar n n elefltiri ve takdirleri çocuklar n geliflimlerinde ve davran fllar n düzenlemelerinde önemli yer teflkil eder. Hepimiz gibi çocuklar da takdir edilmeyi önemser. Bu yafltaki çocuklarla yap lan baz araflt rmalar n bize gösterdi i bilgilerden bahsetmek istiyorum. Üç farkl gruptaki çocuklara baflard klar bir ifl sonras üç tip geribildirim verilmifl. Ard ndan bir zorlanma durumundaki tepkileri incelenmifl. Kiflili e Geribildirim: Bu gruptaki çocuklara baflard klar bir ifl sonras Sen çok ak ll bir çocuksun, çok güçlüsün. gibi kifliliklerine yönelik geribildirimler verilmifl. Davran fla Geribildirim: Bu gruptaki çocuklara ise Önceden planlama yapman zaman nda bitirmeni sa lad. gibi davran fllar na yönelik geribildirimler verilmifl. Stratejik Geribildirim: Bu gruptaki çocuklara ise baflard klar ifli nas l baflard klar n n görüldü ü, çabalar n n fark edildi i, sorunu hallederken izledikleri yolla ilgili geribildirimler verilmifl ve farkl neler yapabilecekleri bu çocuklara sorulmufl. Bu ifl için azimli, kararl davrand n ve karfl laflt n zorluklara ra men ifli sonucuna ulaflt rd n. Peki bu ifli yeniden yapsayd n neleri farkl yapard n? gibi. 25